Аан дойдуга байыаннай балаһыанньа тыҥаата, элбэх дойду экэниэмикэтэ эмсэҕэлээтэ, аччыктааһын да буолуо дииллэр. Онон, тыл-өс, гуманитарнай өйдөбүллэр туһунан толкуйдуур кэм буолбатах да курдук. “Туох духуобунаһын этэҕит?” диэхтэрэ. Оттон Саха Өрөсүүбүлүкэтин иккис бэрэсидьиэнэ, судаарыстыбаннай сүбэһит, биллэр бэлиитик Вячеслав Штыров “Сүҥкэн суолталаах хайысхалары кут-сүр, сиэр-майгы туругун тумнубакка эрэ, быһаарар кыахпыт суох” диир.
Глобализация омсото
— Глобализация — киһи аймах сайдыытын кэрэһилиир биир бэлиэ өйдөбүл. Аныгы үйэҕэ ханнык да омук бэйэтин хаппахчытын иһигэр хатанан олорбот, атыттары кытта син биир алтыһар, бодоруһар. Аан дойду экэниэмикэтэ, бэлиитикэтэ бары судаарыстыбалары, дойдулары ситимниир. Онон, биир өттүнэн, бу хаһан эрэ син биир буолуохтаах хамсааһыннар бара тураллар. Холобур, экэниэмикэ, социальнай эйгэ, култуура хардарыта дьайыытыгар үтүө өрүттэр баалларын билиниэххэ сөп.
Ол эрээри бу хамсааһын кэккэ омсолоох өрүттээх. Ол тугуй диир буоллахха... тэтимнээх сайдыы балысханыгар оҕустаран, омук быһыытынан уратыны сүтэрэр куттал тириир. Оннук куттал дьону-сэргэни, култууралары, бүтүн дойдулары тэҥнии сатыыр сүүрээннэр, халыыптар күүскэ өтөн киирэн эрэллэриттэн көстөр.
Оҕуруктаах сыал-сорук
—Бу олох хаамыытын быһыытынан, бэйэтэ салаллан иһэр хамсааһын буолбатах. Манна анаан-минээн баһылыы-көһүлүү, иилии-саҕалыы сатыыр оҕуруктаах өйдөөхтөр, кэтэххэ саһа сылдьан үлэлиир бөлөхтөр, тэрилтэлэр, бүтүн дойдулар бааллара дьиксиннэрэр. Сорохторун көрө-истэ да сылдьабыт, холобур, АХШ салалтатын ылыахха. Эбэтэр биллибэккэ-көстүбэккэ сылдьан эрэ, аан дойду хапытаалын бас билээччилэри уонна бэйэлэрин санааларын киэҥ араҥаҕа тарҕатааччылары.
Холобур, кинилэр араас ис хоһоонноох саммиттары тэрийэн, кыттааччылары күһэйэн кэриэтэ, бэйэлэригэр сөптөөх түмүктэри ыллартараллар. Холобур, соторутааҕыта Эмиэрикэ бэрэсидьиэнэ Байден салайааччылаах дэмэкирээттэр саммиттара буолан ааста. Ол тэрээһиҥҥэ аан дойду бэлиитикэтигэр туох халыып, нуорма, судаарыстыба быраабылалара баар буолуохтааҕын, ким ханнык уратылааҕын, үгэстээҕин аахсыбакка эрэ, эттилэр-тыыннылар.
Эбэтэр эмиэ соторутааҕыта буолан ааспыт бүттүүн сылыйыы тиэмэтигэр аналлаах саммиты ылыахха. Онно эмиэ кыһалҕа ымпыгын-чымпыгын билбэккэ, атын ис хоһоонноох этиилэри истибэккэ, дьүүллэспэккэ эрэ, биир санааны соҥноотулар. Ону тутуспат судаарыстыбалары экэниэмикэ, бэлиитикэ ньымаларынан күһэйэн туран, толорторуохпут дииллэр. Күүскэ утарсааччылары олох да туоратыахпыт диэн куттаатылар.
“Маассабай” култуура соҥнонно
— Култуураҕа эмиэ оннук, биир халыыбы киллэрэ сатыыллар. Күн бүгүн чаҕылхай айымньылар бааллар дуо? Аан дойдуга барытыгар биир тэҥ “маассабай” култуура соҥнонно. Бу эмиэ мээнэҕэ буолбатах. Бастакытынан, кут-сүр туругун бас билээри, киһиэхэ туспа-туора халыыптары, тутта-хапта сылдьыы киэбин, нуорматын-быраабылатын, култууратын соҥнуу сатыыллар. Ити биир өттүнэн, социальнай-экэнэмиичэскэй төрүөттээх диэтэххэ, сыыстарбаппыт.
Эмиэрикэни ылан көрүөххэ: айар эйгэ — көрдөрөр-иһитиннэрэр ситим, киинэни, муусуканы оҥорон таһаарыы уо.д.а. шоу бүддьүөккэ халыҥ харчыны киллэрэр. Массыынаны оҥорон таһаарардааҕар, атын биллэр хайысхалардааҕар элбэх дохуоту аҕалар. Үп-харчы уонна көмпүүтэр эйгэтигэр эрэ баһыйтарара буолуо. Ол үлүгэр элбэх киинэлэрин, ырыаларын, кинигэлэрин барытын ханна эрэ батарыахтарын наада буоллаҕа. Онон, аан дойду дьонун-сэргэтин өйүн-санаатын сүүйэр толкуйу тобула сатыыллар. Биир тэҥ култуураны өрө тутарга үөрэтэллэр. Бу түгэҥҥэ араас омуктар уратылара симэлийдэр симэлийэн, төрүт үгэстэриттэн тэйдэр тэйэн, силистэрэ-мутуктара тэпсиллэн иһэр. Итиннэ аан дойду норуоттара уонна киһи аймах барыта да элбэҕи сүтэрэр кутталлаах.
Саха литэрэтиирэтин холобура
— Бу балысхан хамсааһыҥҥа биһиги тугу эрэ утары туруорардаахпыт дуо? Кут-сүр туругун, айар эйгэни өйүүр сатабыллаах бэлиитикэ ыытыллыахтааҕа өйдөнөр. Онуоха саха литэрэтиирэтин холобурдуохха сөп. Бу Арассыыйа тарбахха баттанар литэрэтиирэлэриттэн биирдэстэрэ буолар диэтэххэ сыыстарбаппыт. Баай ис хоһоонноох, элбэх жанрдаах, чаҕылхай айымньылардаах. Бу мин тус бэйэм эрэ санаам буолбатах. Кириитиктэр, литэрэтиирэни чинчийээччилэр, анал үөрэхтээхтэр бэлиэтээһиннэрэ.
Саха литэрэтиирэтэ бэйэтэ туспа суоллаах-иистээх сайдан иһэр. Биир өттүнэн, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр улуу эпоска — олоҥхоҕо, норуот тылынан уус-уран айымньыларыгар тирэҕирэр. Иккиһинэн, кини сайдыыта аан дойдуга киэҥник биһирэнэр нуучча литэрэтиирэтин кытта ыкса ситимнээх. Дьэ уонна омук литэрэтиирэтин бастыҥ холобурдарын ылынан, биир чаҕылхайдара буолан сириэдийэн таҕыста. Арай ити үйэ тухары чочуллан кэлбит устуоруйаны туора сотон кэбиһэн баран, оҕону, ыччаты тас дойдулар маассабай култуураларынан ииттэххэ хайдах буолар? Маннык түгэҥҥэ кинилэр “Хэппи бездэй ту ю” уонна “Джингл бэлс” диэн ырыалартан атыны билэллэрэ саарбах...
Цензура туһунан
– Кэнники кэмҥэ култуура эйгэтэ дохуоттаах биисинэскэ кубулуйда. Биһиги буола турар быһыыны-майгыны сэбиэскэй кэми кытта тэҥнээн көрөр үгэстээхпит. Холобур, култуура cорох үлэһиттэрин үҥсэр үҥсүүтэ “Оччотооҕу цензураттан сылтаан, кэккэ айымньылар бэчээттэммэтэхтэрэ, эфиргэ тахсыбатахтара” диэн этэ. Онон, бу сыллар тухары биһиги цензураны аҥаардас омсолоох көстүү эрэ быһыытынан ылынан кэлбиппит. Ол эрээри билигин дьон өйө-санаата эмиэ уларыйан эрэр. Ол курдук, “Оччолорго цензура баар буолан, бастыҥ уус-уран айымньылар, киинэлэр, испэктээктэр чочуллан тахсыбыттар эбит” дииллэрэ элбээтэ.
Кырдьык, түргэнник үбү-харчыны киллэрбит эрэ киһи диэн оҥоһуллубут туруоруулар, суруллубут айымньылар судургу ис хоһоонноохторун, дьону умсугуппаттарын, өйдөнөн хаалбаттарын ким да мэлдьэспэт. Аныгы киинэни ылыҥ: өлөрсүүтэ, эккирэтиһиитэ, уота-күөһэ суох сатаммат. Аны, бары үтүктүспүт курдук, тэбис-тэҥнэр, биири да өйдөөн хаалбаккын. Бу хайысхаҕа көрүү-истии суох буоллаҕына, күннээҕи интэриэскэ эрэ эппиэттэһэр намыһах таһымнаах дьадаҥы култуура үөдүйүө. Онон, мин санаабар, өйү-сүрэҕи долгутар, дууһа кылын таарыйар үйэлээх айымньылары оҥорон таһаарарга, тарҕатарга судаарыстыба өйөбүлэ уонна ирдэбилэ баар буолуохтаах.
Идеология силиһэ-мутуга
– Идеология туһунан этэр уустук. Биһиэхэ уопсай национальнай идеология оҥоһуллуон сөп дуо? Кэнники “сэбиэскэй идеология ньымалара дьону-сэргэни хааччахтыыллара” диэн санаа киэҥник тарҕанна. Арассыыйа саҥа Конституциятыгар “ханнык да идеология киириэ суохтаах” диэн суруллубута. Билигин, кэм-кэрдии аастаҕын аайы, дьон-сэргэ санаата эмиэ уларыйан эрэр. Бүтүн судаарыстыба таһымыгар “идеология баар буолуохтаах” диир буоллулар. Ол гынан баран, сорохтор идеологияны ханнык эрэ быраабылалар хомуурунньуктарын курдук ылыналлар (оннооҕор дойду салалтатыгар). Маны быһааран биэрэр наада. Идеология диэн итэҕэл курдук, холобур, Моисей дуу, Иисус Христос дуу, Магомед дуу этиилэрин курдук халбаҥнаабат өйдөбүл буолбатах. Идеология диэн киһи олоҕуттан, норуоттар үгэстэриттэн, устуоруйаларыттан, дьылҕаларыттан төрөөн-үөскээн тахсар.
Холобур, кэрэ диэн тугуй? Хас биирдии киһи туспа көрүүлээх диэххит. Ол эрээри кэрэ өйдөбүлэ оҕо эрдэххинэ хайдах үөрэппиттэриттэн тутулуктаах эбит. Кинигэҕэ Эллэй Боотур ойуутун көрөн улааттаххына, дьиҥнээх эр киһи маннык көрүҥнээх буолуохтаах диэн толкуйдуугун. Онтон омсолоох дьоруой Хара Дьай курдук уобарастаах. Кэрэ кыыһы эмиэ толбоннурар уһун суһуохтаах Туйаарыма Куоҕа холуугун.
Ол курдук, идеология оҕо уһуйааныттан, оскуолаттан саҕаланан, муусука, көрдөрөр-иһитиннэрэр ситим нөҥүө күннэтэ тарҕана турар. Арҕаа дойдуларга бу хамсааһыннары олохсутар, хонтуруоллуур бүтүн институттар, тэрилтэлэр, эппиэттээх дьон үлэлииллэр. Манна даҕатан эттэххэ, идеология судаарыстыба тутулуттан, киһи олоҕуттан, бэйэ-бэйэҕэ сыһыантан үөскээн тахсар.
Ийэ тылбыт — уратыбыт
– Араас омуктар тыллара бэйэ-бэйэлэригэр хардарыта дьайар, сабыдыаллыыр. Холобур, төрөөбүт тылгар суох саҥа көстүү үөскээтэҕинэ, ол тылы ылынаҕын. Бу ордук билимҥэ көстөр. “Ковид” диэн тыл урут суоҕа, билигин киэҥник тарҕанна — вирус туһунан этэллэрин өйдүүбүт. Ол эрээри, төрөөбүт тылгар баар өйдөбүлү атын омук тылынан солбуйар сыыһа дии саныыбын. Нуучча тыла модун күүстээх, баай-талым тыл диэн мээнэҕэ эппэттэр. Тылын саппааһа, саҥатын дорҕооно ханнык баҕарар көстүүнү толору ойуулуур-дьүһүннүүр кыахтаах. Ону ситэ туһаммакка эрэ, омук тылынан солбуйар буоллубут. Холобур, Москубаҕа Кузнецкай Муостаҕа биир да нууччалыы сурук-бичик суоҕун кэриэтэ. Оннооҕор тэлэбиисэринэн күннэтэ көрөр дииктэрдэрбит сыыс тылы тутталлар.
Французтар өссө хас да уон сыл анараа өттүгэр сүүрэн-көтөн, тылларын көмүскүүр-харыстыыр анал министиэристибэ тэриммиттэрэ, сокуон ылыммыттара. Билигин ити хайысханан күүскэ үлэлии сылдьаллар. Арассыыйаҕа улахан хамсааһын суох. Манна даҕатан эттэххэ, нуучча тылын үс гыммыт биирэ Арассыыйа киэҥ киэлитигэр олорор омуктар тыллара. Ол курдук бэйэ-бэйэлэригэр дьайаллар. Аангылыйалыы тыл аҥаардастыы сабыдыала муода курдук эбит буоллаҕына, сыыйа олохпут көстүүтэ буолла. Киһи өйүгэр-санаатыгар бу хамсааһын кэнэҕэскитин хайдах дьайыа биллибэт. Ол эрээри хайаан да охсуулаах буолара буолуо дии саныыбын.
Манна даҕатан эттэххэ, аныгы үйэҕэ оҥоһуу өй (искусственнай интеллект), өйдөөх куорат, сатабыллаах массыыналар баар буолуохтара дииллэр. Ол эрээри бу киһи өйүн муҥутуур сайдыыта буолбатах, кибернетикаҕа тирэҕирэн, тиэхиньикэ кыаҕын үрдэтии буолар. Учуонайдар киһи мэйиитин чинчийэ сатыыллар да, өй-санаа хайдах үөскээн тахсарын билэ иликтэр. Киһи уобарастарынан толкуйдуур, ийэ тыл көмөтүнэн санаатын сайа этэр, мэйиитигэр онуоха сөптөөх ситимнэр үөскүүллэр. Оттон төрөөбүт ийэ тылы уларытан кэбистэххэ туох буолуой? Дьон-сэргэ өйө-санаата сыппыа суоҕа дуо? Биллэн турар, ити сабаҕалааһын эрэ. Ол эрээри нуучча, саха норуота, аҕыйах ахсааннаах норуоттар тыыннаах хаалыахпытын баҕарар буоллахпытына, олоххо бэйэбит ураты көрүүбүтүн, тылбытын, култуурабытын, үгэстэрбитин илдьэ сылдьарга дьулуһуохтаахпыт. Хас биирдии тыл, өйдөбүл биһиги култуурабытыгар хайдах дьайарын ырытан, сыаналаан баран, биирдэ ылыныахтаахпыт, оччоҕо эрэ глобализация үйэтигэр бэйэбит уратыбытын сүтэриэхпит суоҕа. Киһи аймах үүнээйиттэн, кыылтан-сүөлтэн уратыта диэн, араас култууралаах, тыллаах-өстөөх, ол да иһин Сир ийэни баһылаан-көһүлээн олордоҕо. Биир эрэ тыллаах киһи аймах бачча киэҥ сиргэ тарҕаныа этэ дуо? Учуонайдар бу көстүүнү антропосфера эгэлгэтэ дииллэр.
***
Билигин киһи-аймах экэниэмикэни, бэлиитикэни, социальнай хайысханы эрэ өрө тута сылдьар, онно болҕомто уурар. Оттон кут-сүр, сиэр-майгы туруга, духуобунас, төрүт култуура улахаҥҥа ууруллубат, умнууга хаалаары гынна. Маннык быһыы-майгы салҕанара сыыһа. Ол туһунан умнубат наада.
СӨ Судаарыстыбаннай сүбэһитэ В.А. Штыров пресс-сулууспата
Сэҥээриилэр