Чурапчы улууһун Болтоҥо нэһилиэгин хоту сайылыктара сопхуос ньиргиччи үлэлээн-хамсаан олорор кэмигэр дьон үлэһитэ, ыччат бастыҥа тардыһар, түөлбэлээн мустар сирдэрэ этэ. Ити эргин саха биллэр суруйааччылара Гаврил Макаров-Дьуон Дьаҥылы, Василий Яковлев, Василий Соловьев-Болот Боотур, Социалистическай Үлэ Дьоруойа Василий Кладкин уо.д.а. төрөөбүт-үөскээбит Кындал диэн киэҥ кырдаллардаах, сыыйыллар сыһыылардаах, соболоох күөллэрдээх, дэлэй сир астаах дойдуга өрөспүүбүлүкэ салайааччылара, биллэр-көстөр дьоно, артыыстара элбэхтик сылдьан, үлэлэһэн, сөҕөн-махтайан ааспыттара.
Кындал – Улуу Кудаҥсаттан саҕалаан Тыгын Дархан хос сиэнэ Үрүҥ Бас Болтоҥо сыдьааннара уутуйан олохсуйбут сирдэрэ. Хотугулуу-илин өттүнэн Таатта улууһун Тыараһа нэһилиэгин, арҕаа өттүнэн Кытаанах, Сылаҥ нэһилиэктэрин, арҕаанан Хатылыны кытта быысаһар.
1895 сыллаах биэрэпиһинэн Уокаа аҕа ууһугар (билиҥҥи Кындал сирэ) 661 киһи олорбут. Арҕаа өттүгэр Кытакы, Күрдьүктэй, хоту өттүгэр Аан Көлүйэ, Майа Баала, Наммара, кини хоту өттүнээҕи алаастар, Доллугур, Эччим тоҕойо, Сыырдаах уо.д.а., илин диэкиттэн Мээндийэ, Чуораайытта хоту өттө, соҕуруу диэки Чурапчыга диэри алаастар киирэллэр эбит. Олус киэҥ сиринэн тайаан сыппыт. Нэһилиэнньэ барыта алаастарынан олорбут. Өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн 1923 сыллаахха 552 киһи буолбут.
“Чурапчы оройуонун холкуостарыгар сыһыаннаах дьаһаллар" тустарынан диэн БСК (б) уобаластааҕы кэмитиэтин бүрүөтүн 11/VIII-42 с. 213 N-дээх (9) пууннаах уурааҕар олоҕуран, Болтоҥо нэһилиэгин 4 холкуоһуттан 441 киһи Кэбээйи, Эдьигээн, Булуҥ оройуоннарыгар күүс өттүнэн көһөрүллүбүттэрэ. Ол курдук, “Кыым” холкуостан 128 киһи барбыта, 23 киһи өлбүтэ; “Кыһыл үүнүү” холкуостан 60 киһи барбыта, 29 киһи өлбүтэ; “Куйбышев” холкуостан 127 киһи, барбыта, 32 киһи өлбүтэ; “Кыһыл сиэмэ” холкуостан 126 киһи барбыта, 19 киһи өлбүтэ.
Көһөрүллүү кэнниттэн Кындал биллэрдик чуҥкуйбута. Ол эрээри бу сир киэҥ дуолун, ыраас салгынын туохха да биэрбэт дойдумсах дьон ийэ сир иэнигэр маннык туочука баарын туоһулаан, сири иччилээн, билигин даҕаны олороллор.
1969 сыллаахха Кындалга оскуола сабыллыбытын кэнниттэн оҕолоох ыаллар оскуолалаах сиргэ көһүтэлээбиттэрэ. Интэринээттэргэ миэстэ хааччахтаах буолан, оҕо барыта хабыллыбата. Онон Кындалга 25 миэстэлээх дьыссаат арылла сылдьыбыта эрээри, ол көһүүнү тохтоппотоҕо. Сорох ыаллар оннуларыгар хаалан, оҕолорун Болтоҥонон, Хатылынан, Чурапчынан үөрэттэрбиттэрэ. Кэлин 1991 сыллаахха оскуола-саат аһыллыбытын да кэнниттэн оҕо ахсаана биллэрдик эбиллибэтэҕэ.
Сойуус кэмигэр Кындал тула Чырыдаайы, Лаҥкыны, Долборуктаах, Иэһэрдээх, Туонаайы, Кыыл Баһа, Силистээх сайылыктарыгар оскуола оҕолоро, устудьуоннар, ыаллар сайын тахсан, үрүҥ илгэни үрүлүппүттэрэ, оттообуттара-мастаабыттара. Чугас нэһилиэктэр ыччаттара бэйэлэрин саастыылаахтарыгар тардыһан, түүннэри волейбол, үҥкүү, оонньуу тэриллэрэ, эдэр саас таптала уйаланара.
1995 сыл сааһыгар итиннэ Эллэй Иванов салайааччылаах устар бөлөх тиийэн, “Сэттээх сир” диэн саха бастакы кутталлаах киинэтин устубута. “Тойон кыыл” диэн аан дойдуга биллибит киинэ режиссёра Эдуард Новиков бу эйгэҕэ үлэтин Кындал сиригэр саҕалаабытын билинэр. “Тойон кыыл” хартыына сүнньүгэр сыппыт “Кытта кырдьыбыт тэҥкэ тиит” кэпсээн ааптара Василий Яковлев бу дойдуттан төрүттээҕин инники аҕынным. Режиссер Эллэй Иванов, Саха тыйаатырын артыыстара Петр Баснаев, Надежда Ушницкая Кындал кырдалын, дьонун-сэргэтин мэлдьи истиҥник ахталлар. 2000 сылларга Кындалга норуот маастара Ким Конфеевич Колесов “Олоҥхо дойдута” диэн култуурунай-этнографическай комплексы үлэлэтэн, олоҥхо хаттаан тыынын ылыытыгар, сайдыытыгар бастакы хардыыны оҥорбута.
Билигин Кындалга 40-ча киһи олорор. Болтоҥоттон барыыга 12 килэмиэтир айан суолун былаһыгар уҥа өттүттэн саҥа уот лииньийэтэ, хаҥас өттүттэн оптоволокно ситимэ арыаллыыр. 2019 сыллаахха үрдүк күүрүүлээх уот киирбитэ. Интэриниэт ахсынньы ыйга киириэхтээх. Бөһүөлэккэ киирии аартыкка – Төрүөмэ чараҥар – үчүгэйкээн аарка оҥоһуллан, ыраахтан ыҥырар-угуйар. Көстүүлээх томторго хоту көһөрүллүү иэдээнин кэрэһилээн, эрэйи-буруйу көрбүт оҕолоох ийэ пааматынньыга турар. Кындал турар сирэ “нэлэс” гына түһээтин кытта киһи хараҕа икки этээстээх дьиэҕэ хатанар. Бу – хаарбах дьиэ бырагырааматынан сотору кэминэн олоххо киирээри турар саҥа таас дьиэ. “Хаһан эмит манна толору хааччыллыылаах, куораттыы моһуоннаах дьиэ баар буолуо” дииллэрин киһи итэҕэйиэ суоҕа этэ. Олох сайдыытын туоһута – 8 кыбартыыралаах дьиэ бэлэм буолан эрэр. Бэл, сорох хаһаайыннар саҥа миэбэллэрин таһан, саҥа олоххо үктэнээри үөрэ-көтө бэлэмнэнэллэр. Манна уопсай дьиэҕэ олорор олохтоох ыаллары кытта эдэр исписэлиистэр киириэхтээхтэр.
Ыччат аарыыр Кындала
Хайа да нэһилиэккэ сайдыы төрдө – оскуола. Кындаллааҕы оскуола-саат 9 үөрэнээччилээх. Маҥнайгы кылааска биир оҕо, үһүс-төрдүс кылаастарга 4 оҕо үөрэнэр. Быйыл күһүн оскуола боруогун саҥа атыллаабыт Боря Попов туһунан суруйуу социальнай ситиминэн тарҕаммыта. Оҕо суоҕунан, иккис кылаас диэн суох. Уһуйааҥҥа 4 оҕо сылдьар. Оскуола дириэктэрэ Василий Красильников – ийэтин өттүттэн Кындалтан сыдьааннаах.
– 2017-2019 сылларга Болтоҥо оскуолатыгар информатика учууталынан үлэлээбитим. Онтон куоракка, Чурапчы киинигэр үлэлии сылдьыбытым. Биир күн улуустааҕы үөрэх салаатын салайааччыта Юрий Посельскай кырыы учаастак оскуолатын дириэктэринэн барарга этии көтөхпүтэ. Сайдыылаах сиргэ талаһар ыччат киһиэхэ соһуччу, эппиэтинэстээх да этэ. Остуоруйаҕа курдук, үс күн толкуйдаан баран, сөбүлэспитим. Кындал дьоно саҥа каадыры мааны сандалы тардан, үөрэ-көтө көрсүбүттэрэ. Эдэр үлэһиттэргэ тутуллубут уопсай дьиэҕэ олоробун. Сотору саҥа дьиэҕэ көһүөхтээхпит. Оскуола иһигэр интэриниэттээх. Дьиэҕэ ситими күүһүрдэр тэрили туруоран, олохтон хаалсыбаппыт. Бассаабы, инстаграмы, атын да сыһыарыылары көҥүл көрөбүт, кэтиибит. Куорат, улуус киинин тэтимиттэн манна кэллэххэ, чуумпута, холкута үчүгэйэ сүрдээх. Онон Кындалы сөбүлээтим, ылынным, – диир эдэр дириэктэр.
Биир кэмҥэ Кындалы Сылаҥ нэһилиэгин Улахан Күөл учаастагын кытта холбоон, оскуола дьиэтин онно көһөрөр боппуруос туран, ыксата сылдьыбыт. Онуоха оҕо ахсаана аҕыйаҕа төрүөт буолар. Салалта, олохтоохтор туруорсан, тохтоппуттар. “Федеральнай бырагыраамалар олус кылгас болдьохтоох буоланнар, идиэйэ, барыл хойутуура – баар суол. Баҕа санаа быһыытынан эрдэттэн толкуйдаммыта буоллар, бу киирээри турар таас дьиэ бастакы этээһигэр оскуола-саат киирэр гына бырайыак оҥоһуллубута, үлэ барбыта буоллар бэрт этэ. Онон инникитин оскуола-саакка анаан саҥа тутууну туруорсабыт”, – диир Болтоҥо нэһилиэгин баһылыга Варвара Макарова. Тугу кистэниллиэй, тэрилтэ олбуоруттан саҕалаан, умнууга хаалан эрэрин туоһулуур. Дьиэтэ даҕаны балачча эргэрбит.
Фанат дьон наадалар
Чурапчыга гаас ситимэ киирдэр даҕаны, Кындал тэйиччи буолан, итиннэ гаас өтөрүнэн тиийбэт. Оскуола чоҕунан оттуллар. Улуус гааска киирэн, чоҕунан оттуллар эбийиэктэргэ болҕомто күүһүрэригэр эрэнэллэр. Инникитин манна туристическай комплекс тутуллара былааҥҥа баар. Кындалтан төрүттээх үлэ дьоруойа Василий Кладкин, снайпер Георгий Федоров үбүлүөйдээх дааталарынан субуотунньук бөҕөтө ыытыллыбыт. Оптоволокно остуолбатын олохтоохтор бэйэлэрэ кэрдэн, суоран, бэлэмнээбиттэр.
“Нэһилиэнньэ көхтөөх. Өҥ сирдээх-уоттаах кырыы сытар учаастак тыа хаһаайыстыбатыгар ылсыан сөптөөх. Ол эрээри, арыы сыаҕа суоҕуттан ыанньык сүөһү турар кыаҕа суох. Онон субан сүөһүнү тутар, граннарга үлэлэһэр тыа хаһаайыстыбатыгар, бэйэ дьыалатыгар бэриниилээх дьон наадалар. Маннык усулуобуйаҕа саха ынаҕа иитиллэрэ олус табыгастаах. Дьаһалта тыа хаһаайыстыбатыгар боломуочуйата суох. Онон биирдиилээн дьон интэриэстэниэхтэрин наада”, – диир Варвара Васильевна. Баһылык эмиэ Кындалтан төрүттээҕин бэлиэтиир тоҕоостоох.
40-ча нэһилиэнньэлээх учаастакка дьон бары кэриэтэ үлэлээхтэр. “Үс тарбах иһинэн үлэтэ суох киһи баар” дэһэллэр. Аҥаардас оскуола 12 киһини, оскуоланы оттор хочуолунай 4 киһини үлэнэн хааччыйар. Быраас ыстаата сарбыллан, Кындалга эмчит суох. Болтоҥоҕо быраас дуоһунаһа аһаҕас. Ити кыһалҕа улуус үрдүнэн турар. Маҕаһыын суох. Аныгы дьон тырааныспардаах буоланнар, Болтоҥоттон, улуус кииниттэн бородуукталаһаллар. Билигин дьон сир суолтатын өйдөөн, Уһук Илиҥҥи бырагырааманан уонна дьаһалтаҕа сайаапка түһэрэн, Кындал эргин уһаайба сир ылан эрэллэр эбит.
