Биһиги баай арааптар кумах куйаарга Дубайы үйэ чиэппэрин эрэ иһигэр туппуттарын сөҕөбүт. Оттон кураан истиэп ортотугар биһиги курдук “бэҕэһээҥҥи сэбиэскэй” казахтар эмиэ үйэ чиэппэрин иһигэр Дубайтан итэҕэһэ суох кырасыабай, саҥа киин куораттара Астананы Орто Азия саамай эдэр, тэтимнээхтик сайдар сөҕүмэр кэрэ истиэп чөмчүүгэ гына тутан таһаарбыттарын билэбит дуо?
Бүгүн аан дойдуга тиийэ биллэр, Астананы тутуу биир ааптара, Казахстан үтүөлээх архитектора, Казахстан художестволарга академиятын, Илиҥҥи дойдулар Архитектураларын академиятын дьиҥнээх чилиэнэ, о.д.а. элбэх бочуоттаах ааттаах С.И. Рустамбековтыын үлэтин эрэ туһунан буолбакка, Тенгрианствоны ырытан кэпсэтэбит.
– Серик Исаевич, Астана тутуутун бүөбэйдээн саҕалаабыт киһигин, саха дьонугар куораты тутуу саҕаланыытын туһунан сэһэргээ эрэ.
– Архитектураҕа идэтийэн 50-тан тахса сыл үлэлиибин. 30 сыл Алма-Атаҕа үөрэммитим, үлэлээбитим. 1997 с. Казахстан киин куоратын көһөрүү биллэриллибитигэр мин манна кэлэн, “Орда” ХЭТ бырайыактыыр хампаанньаны тэриммитим. Астана генеральнай былаанын бастакы куонкуруһугар кыттан кыайбыппыт. Бырабыыталыстыба бастакы уурааҕынан саҥа киин куорат генеральнай бырайыактааччыта буолбуппут. Иккис уурааҕынан олохтоох архитектордартан ааптардар кэлэктииптэрэ бигэргэммитэ.
2005 с. бырабыыталыстыба Астана ген-былаанын аан дойдутааҕы куонкуруһун ыыппыта. Онуоха диэри биһиги тустаах матырыйаалы барытын хомуйбуппут, анаалыс ыыппыппыт, 2005 с. диэри үлэлиир ген-былааны оҥорбуппут. Улахан куонкуруска аан дойду үрдүнэн биллэр Япония архитектора Кишо Курокава кыайбыта. Миигин бөлөҕөр ыҥырбыта, хампаанньам Курокава дуоктар салалтатынан саҥа ген-былааны оҥорооччу буолбута. Ген-былааны Япония аан дойдутааҕы үлэлэһиигэ улахан баай ааҕыныстыбата үбүлээбитэ. Кинилэр сайдар судаарыстыбалар куораттарын ген-былааннарын оҥорууга, олохторун таһымын үрдэтиини хааччыйыыга уонна инфраструктураны сайыннарыыга грант биэрэллэр. Курокава фирмата, Япония урбанистикаҕа өссө биир хампаанньата уонна мин 2001 с. тэрийбит “ORTA” хампаанньам киирэр консорциум тэрийэн үлэлээбиппит. Ген-былааны бырабыыталыстыба бигэргэппитэ, салгыы куорат ген-былаана биһиэнигэр тирэҕирэн сайдар. Улахан тутуу саҕаланан, элбэх тутааччы кэлэн, куорат нэһилиэнньэтэ күүскэ улаатан, сабаҕаламмыт таһымы аһара түспүтэ. Өссө Астанаҕа Аан дойдутааҕы универсиада, Азия кыһыҥҥы оонньуулара, 2017 с. ЭКСПО курдук улахан тэрээһиннэр ыытыллан, ген-былаан хаста да көннөрүллүбүтэ. Куорат генбылаанын инники сайдыыны өтө көрөн сайыннарар бэйэтин институтун арыйбыта. Мин атын бырайыактарга көспүтүм. Саамай улахан, 20 сыл ыытыллар мега-бырайыакпыт – Ишим өрүс сүнньүн реконструкцията. Кыра өрүс дэнэр да, уһуна 2,5 тыһ.км. Улахан өттө Арассыыйанан барар.
– Ишим быйыл саас халааннаан, Арассыыйаҕа улахан иэдээни оҥордо... Астана устун өрүс кытыла олус кырасыабай гына оҥоһуллубут...
– Астана административнай-дьыалабыай киинэ Ишим урут улахан халааҥҥа элбэх сирэ ууга барар хаҥас биэрэгэр, намтал сиргэ тутуллубута. Өрүс куоратынан 37 км барар. Үлэ өрүс кытыла кырасыабай эрэ буолбакка, намыһах хаҥас кытылы халаантан көмүскүүр соруктаах оҥоһуллубута. Биһиги 20 сыл өрүс хас биирдии миэтэрэтин былааннаабыппыт. Дириҥэппиппит, өрүс уутун “сиэркилэтин” хааччыйарга ууну ыытар-сабар икки улахан быһыты туппуппут, өрүһүнэн суудуналар сылдьар буолбуттара. Кытылы барытын тупсаҕай көстүүлээх гына оҥорбуппут. Бу үлэ ситэрэ 20% хаалла. Ону таһынан элбэх араас дьиэ комплекстарын бырайыактыыбыт.
– Тутуу саҕаланарыгар Ишим биир кытылыгар – кыра куорат, хаҥас өттө иччитэх истиэп этэ дииллэр. Хайа өттүн бастаан туппуккутуй?
– Хаҥас кытылга өрүһү бата 25 тыһ. даача эрэ баара, онон тутууну ыытыы чэпчээбитэ. Билигин эргэ куоракка элбэх хаарбах дьиэни солбуйар саҥа тутуу барар. Куорат нэһилиэнньэтэ сыл аайы 70 тыһ. киһинэн улаатар. 1996 с. генбылааны саҕалыырбытыгар 287 тыһ. киһи олороро. Билигин официальнайдык 1,2 мөл. киһи олорор диэн ааҕыллар, мин сэрэйэрбинэн, дьиҥэр, элбэх буолуохтаах.
– “Казахтар исламы ылыммыттара 1 тыһ. сыл буолбут” диэн суруйаллар, Тенгрианство төрүт сиэрдэрэ-туомнара хайдах баччааҥҥа диэри ордон кэлбитэй?
– Ислам киирбитэ чахчы ыраатта. Көмүс Орда бастакы исламы ылбыт баһылыга Улугбек этэ. Кини исламы түүрдэргэ истиэпкэ тиийэ күүһүнэн сыҥалаабыта. Ити кэмҥэ сорох түүрдэр, холобур, узбектар көс омук буолан бүппүттэрэ, онон ислам киирэригэр чэпчэки этэ. Оттон казахтар – көс омуктар, оннук усулуобуйаҕа мэчиэт тутар кыаллыбата. Ол да буоллар ислам элбэх миссионера кэлэн үлэлээбитэ эрээри, бары ассимиляцияламмыттара. Казахтарга билигин да төрүт үгэс күүстээх. Аҕа, биис уустарын структуралара хаала сылдьаллар. Билигин казахтарга кожа диэн бастакы миссионердартан үөскээбит биис ууһа баар.
Судаарыстыба салайааччыларын утарбакка, казахтар исламы ылыммыт курдук сылдьыбыттара. Ол эрээри ити барыта усулуобунай этэ. Тоҕо диэтэххэ, көс олоххо ислам религията ирдиир культун толорор кыаллыбата, казахтар баҕарбат да этилэр. Хааннарыгар былыргы айылҕаны кытта дьүөрэлэһэн олорор, айылҕа күүстэригэр сүгүрүйэр, түүр омуктарга барыларыгар баар Тенгризмнэрэ сылдьара. Ону таһынан казахтарга өбүгэлэргэ сүгүрүйүү, ытыктабыл күүстээх. Ол иһин Тенгрианство түҥ былыргы өйдөбүллэрэ, үгэстэрэ хаалбыттара.
Исламы соҥнооһун бастакы долгуна ассимиляцияламмыт буоллаҕына, иккис күүстээх долгуна Казахстаҥҥа ыраахтааҕылаах Арассыыйаны кытта кэлбитэ. Ол иннинэ Арассыыйа ислам күүскэ силиһирбит Казань, Астрахань ханстволарын кыайталаабыта. Иван Грознай Казань куораты сэриилииригэр куораты көмүскээччилэр инники кэккэлэригэр кылаабынай имамнара Кул Шариф кыргыспыта. Билигин Казаҥҥа кини аатынан улахан мэчиэт баар.
Казах тыла татаар тылын кытта биир кэриэтэлэр. Кэпсэтэн өйдөһөҕүн, тэлэбиисэр биэриилэрин өйдүүгүн. Ол иһин нууччалары кытта тылбаасчыт, дьыаланы оҥорооччу быһыытынан, ордук Киин Казахстаҥҥа элбэх татаар, кинилэри кытта муллалар кэлбиттэрэ. Ыраахтааҕы дьаһалтата исламы туһалаах, үчүгэй религия диэн билэрэ. Ислам киһиттэн дьылҕаҕа бэринэри ирдиир, киһи Орто дойдуга кылгас кэмҥэ кэлэн барар, оттон “дьиҥнээх ырай олоҕо өлбүтүҥ кэннэ саҕаланар” диэн үөрэтэр. Ол аата ислам “быраабыларын, сокуону тутуһан үчүгэйдик олор, кэмигэр үҥэргин умнума” диэн. “Былааһы утарыма” диэн үөрэтэрин өйдүүллэрэ.
“Матырыйаал форманы диктуйдуур” дииллэр. Казахстаҥҥа, Алма-Атаҕа тиийэ ислам матыыптаах нуучча маска зодчествота кыттыылаах мас мэчиэт элбэх. Өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн казахтары көс олохторуттан куораттарга, бөһүөлэктэргэ – биир сиргэ олохсуппуттара. Биир сиргэ олоруу ислам тарҕанарыгар табыгастаах.
Мин оройуон киинигэр улааппытым. Онно ислам сиэрин-туомун Тенгрианство булкаастаах ыыталлара. Онон ислам оччолорго итэҕэл буолбакка, үгэс курдуга. Ыраах аулларга муллалар суохтарынан, Тенгрианство итинник хааллаҕа. Өрөбөлүүссүйэ иннинэ Казахстаҥҥа мусульманнар оскуолалара баара, араап тылыгар, мэлииппэ ааҕарга, Кораны үөрэтэллэрэ. Сэбиэскэй былаас кэмигэр исламы үөрэтии тохтообута. Ол иһин ислам былыргы үгэс курдук буолбута.
Ол эрээри билигин туттуллар элбэх сиэрбит-туоммут ислам догмаларын утарар. Холобур, өбүгэлэр тыыннара – аруах сиэрэ. Казахтар бэрт былыргыттан өлбүт төрөппүттэригэр хайаан да уҥуохтарыгар сүгүрүйэргэ анаан, кыра пааматынньык туталлар. Хас биирдии казах аҕа ууһугар төрүттээбит киһилээхтэр. Олох уустук кэмнэригэр, туох эрэ уустук быһаарыы ылыахтарын иннинэ өбүгэриттэн “көмөлөһүҥ, өйөөҥ” диэн көрдөһөллөр. Итинник Тенгрианствоттан өс хоһоонугар, күннээҕи олоххо элбэх элэмиэн хаала сылдьар. Холобур, уол оҕону кыратыттан күн-ый диэки хайыһан туран чэпчэтинимэ диэн үөрэтии курдук, исламҥа сыһыана суох элбэх баар. Ойууннааһын күүстээҕэ, бахсылар диэн ааттыыллар. Бахсылар сорохторо дьоҥҥо өбүгэлэрин кытта транска киирэ сылдьан кэпсэтэн, анараалар тугу эппиттэрин тиэрдэллэрэ.
– Эн Тенгрианствоҕа хайдах кэлбиккиний? Хантан билэр этигиний?
– Литэрэтиирэ түбэһэрэ, олох адепт буолбатах этим да, бу тиэмэни интэриэһиргиирим. Оттон улаханнык сыһыарбыт түгэн быйыл тахсыбыт “Тенгризм” кинигэ ааптара Л.В. Федорованы кытары билсиим буолбута. Эмиэ соһуччу. Олох өрдөөҕүтэ миэхэ төлөпүөннээтэ, нүөмэрбин хантан ылбытын билбэппин, баҕар, Арассыыйа Архитектордарын сойууһуттан буолуо. Кини үһүө буолан: Дьокуускай кылаабынай архитекторын уонна бырайыактыыр институккут биир архитекторын кытта Астанаҕа бараары гынабыт диэтэ. “Кэлиҥ, ыалдьыттааҥ, мин тугунан көмөлөһөбүн” диэтим. “Көрсүҥ, көстүүнэйгэ түһэргэ көмөлөһүҥ”диэтэ. Ааккыт нууччалыы – кимнээх кэлэллэрин билбэтим, оттон аэропорка тиийбитим – сахалар. Манна сылдьалларыгар, дьону көрсөллөрүгэр көмөлөспүтүм, куораты көрдөрбүтүм. Онтон Дьокуускайга ыҥырбытыгар, чугас доҕотторбун кытта барбыппыт. Кыһын этэ, олус интэриэһинэйэ. Онтон сайын ыһыахха кэргэмминиин бара сылдьыбыппыт. Саха сиригэр, Монголияҕа, Болгарияҕа Тенгрианство кэмпириэнсийэлэригэр сылдьыбытым. Биллибэтинэн Тенгрианствоҕа ыкса сыстан барбытым, элбэх литэрэтиирэни аахпытым, дириҥэтэн үөрэппитим, элбэх үтүө дьону кытта билсибитим. Онтон миигиттэн Астанаҕа кэмпириэнсийэ ыытарга көрдөспүттэрэ.
2019 с. Тенгрианство уочараттаах кэмпириэнсийэтин Бишкеккэ ыыппыппыт, онно Лена Валерьевна миигин Тенгрианствоны үөрэтэр аан дойдутааҕы пуонданы салайарбар көрдөспүтэ. Кырдьыгынан эттэххэ, онно бэлэмим суоҕа, ол эрээри дьон талбыттарынан, хас да сыл пуонданы салайбытым. Онтон бэйэм уопсастыбаннай үлэм элбэҕинэн: Казахстан Архитектордарын сойууһун, Бырайыактааччылар национальнай ассоциацияларын вице-бэрэсидьиэнэбин, эспиэрдэр палааталарын бэрэссэдээтэлэбин, Астана архитектордарын олохтоох тэрилтэтин салайабын. Ону таһынан хампаанньабын салайыахпын наада. Быйыл 77 сааһым буолла, хата, уолум сүрүн үлэбитин толорууга көмөлөһөр.
– Тенгрианство инникитэ хайдах буолуо дии саныыгын? Тиллэн аан дойдуга дьоһуннаах миэстэтин булуо дуу, устуоруйа номоҕунан хаалыа дуу?
– Хомойуох иһин, ислам өтөн киириитэ Казахстан тутулуга суох буолбут сылларыгар күүскэ барар. Элбэх харчылаах саҥа проповедниктар араап дойдуларыттан кэллилэр, дойдубут элиитэтин сорҕото ити идиэйэлэри дириҥник ылыннылар. Идиэйэлэртэн дуу, харчы элбэҕиттэн эбитэ дуу, Казахстаҥҥа мэчиэт тэллэй курдук элбээтэ. Астанаҕа үс бөдөҥ мэчиэт тутулунна. Нэһилиэнньэлээх пууннар бары мэчиэттэннилэр. Баай дьон ортотугар өбүгэлэрин эбэтэр аҕаларын, эһэлэрин аатынан мэчиэти тутуу муода буолла. Ислам күүһүрэн, мэчиэт толору. Ыччат ортотугар муода буолла. Ону таһынан салафизм, ваххабизм курдук радикальнай сүүрээннэрэ манна күүстээх.
Ислам радикальнай сүүрээннэригэр тенгрианецтар өстөөхтөрө. 2017 с. кэмпириэнсийэ ыытарбар, радикаллар саба түһүөхтэрэ диэн сэрэхэдийэн, билэр дьонум нөҥүө КНБ (ФСБ курдук) көрдөһөн, икки киһи харабыллаабыттара. Радикаллар элбэх харчылаахтар, сабыдыаллаахтар. Маннааҕыларга биисинэс сайыннарарга көмөлөһөллөр, элбэх эйгэни хонтуруоллууллар. Холобур, урут баһаардары, ырыынактары эрэкэтиирдэр ылан олорбуттара. Билигин ырыынактары радикальнай ислам дьоно хонтуруоллууллар. Уулуссаҕа кылгас ыстааннаах, сэҥийэлэригэр бытыктаах дьон элбэх. Казах дьахталлара хаһан да сирэйдэрин саппат көҥүл этилэр. Оттон билигин сирэйдэрин саптыбыт элбээтэ. Ити дьиксиннэрэр. КНБ бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан үлэлии сылдьан, иллэрээ сыллааҕы долгуйуу үөскүүрүн салайсыбыт урукку бэрэсидьиэн биир аймаҕа хаайыллан олорор. Узбекистаҥҥа радикаллары мыык да дэппэт кытаанах илиигэ тутар буоллахтарына, биһиэхэ сайдаллар. Элбэх гос-тэрилтэҕэ өтөн киирдилэр. Үрдүк сололоох оннук дьону билэбин. Кинилэр ити сүүрээннэри чахчы итэҕэйэн, эбэтэр карьера оҥосторго көмөлөһүөхтэрэ диэн киирбиттэрин чуолкай билбэтим. Радикалларга олохторо сатамматах, ыарахан дьылҕалаах дьон өйөбүл көрдөөн сылдьаллар, кинилэр курдук “атаҕастанныбыт, кырдьыгы көрдүүбүт” дии сылдьар бэйэлэрин курдук өйдөөх-санаалаах дьону булаллар.
Оттон мин “төрүт силистэрбитигэр төннүөхтээхпит” дии саныыбын. Өбүгэлэрбит үйэлэр тухары күөх халлааҥҥа, Тенгригэ сүгүрүйэ сылдьан аан дойду аҥаарын баһылаан ыллаллар да, хаһан даҕаны атын дьону бэйэлэрин итэҕэллэрин ылыннара сатаан, ислам, христианство курдук “уотунан уонна батаһынан” күһэйбэттэрэ. Тенгрианство тарҕаныыта атын этэ – гармоничнайын, толерантнайын өйдөөбүт дьон, бу идиэйэни итэҕэйэрэ, ылынара. Атын религиялар курдук, “атын итэҕэллээҕи өлөр” диэбэт.
Оннук буолан, гуннартан, скифтэртэн, түүр каганатыттан саҕалаан, төрүт былыргы түүр, көс цивилизацията сөҕүмэр үрдүк ситиһиилэммиттэрэ. Чингизхан улуу устуоруйата эмиэ ити курдук дьону түмэр идиэйэтэ суох сатаныа суох этэ. Чингизхан удьуора улуу Хубилай Кытай импиэриэйэтин түмэн тэрийбитэ, буддист буолбута. Оттон биһиги истиэппитигэр турбут Көмүс Орда судаарыстыбатын тиһэх хана Тохтамыш ислам киириитин ылымматаҕа, утарыласпыта. Көмүс Орданы ол иһин Тимур (Тамерлан) суох гыммыта. Кини исламы олохтоору сэриилээбитэ. Тохтамыш Тимуртан хаста да хотторбута, өссө билиэн тутулла сылдьыбыта. Тимур кыайыытынан, Көмүс Орда эстибитэ, Тенгрианство күнэ киирбитэ.
– Тимур чахчы исламы олохтуу киирбитэ дуо?
– 1391 с. Тимур билиҥҥи Казахстан сиригэр киирэн баран, Киин Казахстаҥҥа баар Улытау хайатыгар таастартан булгунньах оҥорторон баран, улахан тааска: “Мин бу дойдуга тыһы бараан сылыгар 200 тыһ. сэриилээх ислам туһугар Тохтамыһы сэриилии кэллим. Таҥара көмөлөстүн”, – диэн түүр тылынан араап алпаабытынан суруйтарбыта. Бу тааһы 1930-с сылларга казах биллиилээх учуонай геолога К.И. Сатпаев Ленинградтан учуонай устуорук, археолог доҕотторун ыҥыран аахтарбыта. Ити XIV үйэ бүтүүтэ тиһэх модун былаастаах тенгрианец Тохтамыш ханы исламист Тимур суулларбытын туоһулуур таас Эрмитажка сытар.
– Көмүс Ордаттан билигин туох хаалбытый?
– Көмүс Орда кэмигэр Казахстаҥҥа эргиэн киинэ буолбут 150 куорат уонна Арассыыйа сиригэр турбут киин куораттара Сарай сыта да суох сүппүттэрэ. Көмүс Орда кэмиттэн Казахстаҥҥа Джезказган куораттан 80 км сиргэ Чингизхан уола Джучи хан мавзолейа баар. Джучи улууһугар Казахстан, Узбекистан, Туркменистан, биһигиттэн чугас Арассыыйа сирдэрэ киирэллэрэ. Казах ханнара бары Джучиттан төрүттээхтэрэ.
– Серик Исаевич, бэрт дириҥ ис хоһоонноох кэпсээҥҥэр махтанабыт.
