Лика – түөрт уончатыгар чугаһаан эрэр эдэр дьахтар. Сайыҥҥы уоппускатын ылан баран, түөртээх кыыһын Лаанчыгын кытта төрөөбүт-үөскээбит дэриэбинэтигэр сынньана, сир астыы диэн ааттаан кэлбитэ уонча хонно. Манна кини 70-лаах аҕата (эмээхсинэ анараа дойдуга барбыта уонча сыл буолла) соҕотоҕун дьиэтин иччилээн олорбута ыраатта. Лика төрөөбүт дэриэбинэтигэр өр буолан баран (биэс хас сыл буолла быһыылаах) бу саҥа үктэннэ. Дэриэбинэтэ ол кэм устата балайда кэҥээбит, саҥа чааһынай дьиэ бөҕөтө тутуллубут эбит. Дьоно да элбээбит, сорохторун көрөн билбэт даҕаны, кыра оҕолор да улаатан хаалбыттарын дьүһүннэринэн төрөппүттэригэр майгыннатан, кинилэр оҕолоро быһыылаах диэн сэрэйэр эрэ. Саҥа кэлии дьон элбээбит. Сайдыы барбыт, дэриэбинэ ис-тас көстүүтэ балайда тупсубут. Лика бииргэ оскуолаҕа үөрэммит оҕолоруттан соҕотох Даайыс эрэ манна хаалбыт, олохтоох уолга кэргэн тахсан, оҕолонон-урууланан, сүөһү ииттэн, оҕуруоттанан тыа ыалын быһыытынан ньир бааччы олороллор. Тыа сирэ үчүгэйэ сүрдээх эбит! Туохха да тэҥнэспэт айылҕа кэрэтэ, үчүгэйэ барыта манна баар. Киһи дууһалыын сынньанар, санаатын көтөҕөр, ыра санааны саҕар сирэ барыта баар эбээт! Киһи толору түөһүнэн көй салгыны тыынар сирэ барыта тыа сиригэр баар! Лаанчык көҥүл сүүрэн-көтөн абыранна аҕай, бу кэмнэргэ улаханнык дуоһуйан сылдьар.
Лика бүгүн сарсыарда кимнээҕэр да эрдэ турда, сып-сап чэйдээт, дьиэтин хомунна. Аҕатыгар, Лаанчыгар эбиэттэригэр хортуоппуй ыһаарылыы оҕуста, тэпилииссэттэн оҕурсу киллэрэн салаат оҥордо. Бэҕэһээ Даайыстыын эрдэ, эбиэт инниттэн моонньоҕон хомуйа барарга болдьоспуттара. Тыа сибиэһэй салгынын тыыммахтыы, айылҕалыын алтыһа таарыйа, сир аһыттан эмиэ сомсон хаалыахха наада. Кыһын куорат дьонугар сибиэһэй отон, тэллэй сиир, эгэ, үчүгэйэ сүрдээх буоллаҕа. Төрөөбүт дойдуҥ аһа иҥэмтэлээҕэ, битэмиинэ толору баайа туохха да тэҥнэспэтэ сыттаҕа! Сороҕун аҕатыгар барыанньалаан, кэнсиэрбэлээн хаалларыа. Оҕонньор умуһахтан таһаара-таһаара сиирэ бэрт буоллаҕа. Чаһытын көрө-көрө бэйэтигэр кыра өйүө ылынна, кыра бытыылкаҕа уу кутунна. Болдьообут кэмигэр Даарыйата бу киирэн кэллэ. Барыахтаах сирдэригэр, күөл кытыытынан аа-дьуо сэлэһэ-сэлэһэ, хаамсыбытынан бардылар. Оо, алаас салгына, охсуллубут от сыта тугун баҕас кэрэтэй! Тула хатыҥ-чараҥ суугуна, чыычаахтар чычыптыыр саҥалара көрүөхтэн-истиэхтэн кэрэ муусука буолан иһиллэр. Күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ, суугунуур хатыҥнар быыстарынан, ыллык суолларын батыһан, охсуллубут оттоох алааска киирэн кэллилэр. Алаас кытыытынан күөл уста сытар, ону кыйа модьу-таҕа тиит мастар үүнэн тураллар. Биир олус модьу тиити Лика диктиргии да, сэргии да, онно эбии бэлиэтии көрдө. Алаас ортотугар отуу онно баар эбит, таһыгар намыһах ыскамыайка турар. Бу алаас отун охсон, кэбиһэн, тиэйэн илдьибиттэр эбит. Ликалаах Даарыйа сылайбыт-элэйбит дьон быһыытынан, ыскамыайкаҕа олоро биэрдилэр, астарын таһааран, тулалыыр айылҕаны кэрэхсээн көрө-көрө аһыы олордулар. Айылҕаҕа аһыыр наһаа да астык эбит! Аһаан бүтээт, Даарыйа сиэбиттэн “үһүс аһылыгын", сигэриэтэтин ылан аа-дьуо сыыйан тарда олордо. Хата, Лика табах диэни урут-уруккуттан тардыбат, ымсыыра да көрбөт, кыһаммат. Даайыс табаҕын тобоҕун күлгэ көмө-көмө: “Дьэ, Лика, ити утары ойуурга киирэн моонньоҕоммутун хомуйбутунан барыах. Сотору хомуйааччы бөҕө кэлэрэ буолуо. Бу ыллыкпыт икки өттүгэр моонньоҕон уга буолунай, эн – биир өттүгэр, мин атын өттүгэр киирэн, олорунан кэбиһиэх. “Ыраата да барбакка, Лика биир элбэх баҕайы астаах укка утары олорунан кэбистэ. “Уу, чээннэри, хойуутук да үүммүттэр!” – Лика өмүрэн ыла-ыла биэдэрэтигэр хомуйбутунан барда. Саамай хап-харалара, бөп-бөдөҥнөрө кыратык угу таарыйыаҥ эрэ кэрэх, сиргэ түһэн, саккыраан хаалаллар. “Эчи, бачча бөдөҥнөрү тоҕо мин ылбакка хаалларыахтаахпыный?!” – сиргэ түспүтү барытын итигэстээн истэ. Ол быыһыгар өндөс гынан Даайыһын көрөр, киһитэ биир хойуу укка хомуйан букунаһа олорор.
Ол курдук хомуйан ортолоон эрдэхтэринэ, күнүскү омурҕан ааһыыта, атын отонньуттар кэлэн, ойууру биир гына айманан, хаһыытаһан ойуур иһэ туола түстэ. Ол быыһыгар Даайыс Ликаны хаста да үөгүлээн хайа диэки баарын сураһа сырытта. Лика маҥнай утаа хап-сабар эппиэттэһэн иһэн, кэлин бу быйаҥҥа аралдьыйан, далбааран хаалан, мээнэ истибэт да, эппиэттээбэт да турукка киирэн хаалла. Түөртүүр саҕана аны хантан эрэ былыт устан кэлэн, күнэ былыт быыһыгар киирэн хаалла. Дьаабы күн буолсу... Лика биэдэрэтин толоро оҕуста, өндөйөн туруох курдук буолан иһэн сыыр анныгар хоп-хойуу астаах моонньоҕон угун көрө түстэ. Биһиги манна баарбыт, кэлэн хомуй диэбиттии хап-харанан көрөн ахан чоҕулуҥнаһан, ымсыырдан көөчүктүүр курдуктар. “Эчи, үчүгэйдэриин! Бэйи, бу кэтэ сылдьар сиэккэлээх бэргэһэбэр хомуйан ылар эбиппин, мантым иһэ истээх бэргэһэ дии... Буолунай киирэр буолуохтаах", – диэт, Лика сыыр диэки дьулуста. Сыырга киирэн хомуйа олордоҕуна үөгү-хаһыы элбэх этэ да, онно эрэ болҕомтотун уурбакка, кыһаллыбакка хомуйан букунайа олордо. Сотору буолаат, сиэккэлээх бэргэһэтин толоро оҕуста. Чохчойон олорон хомуйбут буолан, атахтара дэлби көһүйэн хаалбыттарын, нэһиилэ көннөртөөн, аа-дьуо моонньоҕон уктарын быыһыттан оронон таҕыста. Сынньанан олоро түһээт, ыллык суолун диэки хаамта. Хата, ол ааттаах ыраах барбатах эбит, сыырын тахсаатын кытта ыллыга бу сытар эбит. Даайыһын ыҥыран үөгүлээн көрдө да, туох да биллибэт, иһиллибэт да. Тыаһы иһиллээбиттии тулата барыта уу чуумпу, чыычаах да чычыптаабат, туох барыта ылы-чып барбыт. Өйдөөн көрбүтэ, халлаан биллэ боруорбут эбит, ол аата чааспыт ырааппыт быһыылаах. Саатар, мааҕын ыксыы сылдьан, харытын чаһытын ыларын таһыччы умнан кэбиспит этэ. Моонньоҕоҥҥо аралдьыйан, дьон үөгүлүүрүн-хаһытыырын болҕомтоҕо ылбатаҕа, Даайыс ыҥыра сатаан баран, дьону кытта бардаҕа дии, сүөһүлэригэр да ыксаатаҕа. Саатар, сыыр анныгар киирэн хаалан, көстүбэтэҕэ да буолуо. Хайыаҕай, туруо дуо? Лика, таҥаһын көннөрүнэн, быылын тэбэнэн, аҥаар илиитигэр – биэдэрэтин, биир илиитигэр сиэккэлээх бэргэһэтигэр хомуйбут моонньоҕонун туппутунан, иннин диэки түһүнэн кэбистэ.
Күһүн чугаһаан иһэр буолан, халлаан биллэ сөрүүдүйдэ, хараҥаран эрэрэ биллэр буолан иһэр. Дьиэтигэр ыксаан, хаамыытын түргэтэтэ сатыыр да, бу сиэккэлээх бэргэһэҕэ хомуллубут моонньоҕон ыйааһына ыарахана билиннэ. Ити курдук хааман сирбиэттэнэн иһэн өйдөөн көрбүтэ, тула мастар быһыылара-таһаалара чыҥха атын буолан иһэр, аны ыллыгын суола туора-маары барара элбээн барда. Мааҕын дьиэлэриттэн кэлэллэригэр маннык буолбатах этэ. Тохтоон тулатын көрүтэлээтэ, санаатыгар сөпкө хайысхаланан баран иһэр курдук да, дьикти эбит. Тулалыыр мастар атын көрүҥнээхтэрин-көстүүлээхтэрин атыҥырыы көрдө. “Оо, бабат, олох да атын сиргэ баран иһэр эбиппин! Муммуппун дии!” – аҕылаабытын аһарынаары олорон сынньанна, өөр олорон толкуйдаата, ону-маны сыымайдаабыта буолла. “Кэбис, маннык инним хоту бара турдахпына ханна тиийэрим биллибэт. Хомуйбут сирим диэки төттөрү барыыһыкпын быһыылаах, онтон көстөн иһиэ”, – итинник быһаарынаат, төттөрү эргиллэн, хаамыытын салҕаата. Син балайда уһуну хаампыт эбит. Халлаан хараҥаран барда, ол аайы Лика сүрэҕэ битигирэс буолла. Тохтоло суох хаамарыгар, сүүһүн көлөһүнэ бычыгыраан тахсыбытын, былаатынан соттумахтыыр. Хаамыытын өссө эбэн биэрдэ. Бу ыксалга, киһи кыһыйыах, били моонньоҕонноох бэргэһэ мас лабаатыттан иилистэн хаалан, Лика халтарыйан, тиэрэ баран түстэ. Чоройо сылдьар мутуктаах маска самыытынан олоро түспүтэ ыарыыта сүрдээх. Кыһыытыттан-абатыттан хаһыытыы түһээт, моонньоҕонноох бэргэһэтин таҥнары сүөкээн кэбистэ. Айыкалыы-айыкалыы нэһиилэ оронон туран, ыллык таһыгар баар чөҥөчөккө сынньана олордо. Хата, биэдэрэлээх моонноҕоно, айаҕа хам былаатынан баайыылаах буолан, тохтубатах эбит. “Маны этэн эрдэхтэрэ: айылҕаттан бэйэҕэр сөбү эрэ баһан ыл диэн. Иҥсэбэр харбыалаһан бу дьаабылана олордоҕум. Айылҕа ымсыы быһыыны сөбүлээбэт. Киһилии биэдэрэбин толороот да, Даайыһы булан, билигин дьиэбэр тэлэбиисэргэ киинэ көрө сытыахтаах этим буоллаҕа...” – охтубут сирин ыарыыта син ааһа быһыытыйда. Лика туран аҥаар илиитигэр биэдэрэтин ылаат, ыллыгын устун хааман барда: “Маннык быдан чэпчэки хаамарга. Тохпут моонньоҕоммун аһыммаппын, к чёрту! Хоргуйан өлүөхпүт буоллаҕай! Хата, эһиил ити сиргэ, сиэмэлэрэ буорга түһэн моонньоҕон уга бөҕө тахсар буолуохтаах”, – саҥа таһааран бэйэтин уоскутунан истэ. Киэһэрэн бырдах салгыҥҥа хойунна. Хата, куораттан кэлэригэр олус туһалаах бырдах эмин атыылаһан аҕалан абырана сылдьар, биир да үөн-көйүүр чугаһаабат. Бу эмэ суоҕа буоллар, бу кыыһыран ыгылла сылдьар кэмигэр иэдэтиэх этилэр.
Өр-өтөр гыммата, охсуллубут алааска бу тахсан кэллэ. Киэҥ, сырдык алааһы көрөн харахтара сырдыы, үөрэ түстүлэр. Кыыһыран дагдайбыт сирэйигэр мичээр күлүгэ билиннэ. Өйдөөн көрбүтэ алаас ортотугар отуу онно баар эбит. Хаамар-сүүрэр ыккардынан балааскайданан онно тиийдэ. Били, мааҕын дьиэлэриттэн саҥа кэлэн, манна олорон аһаабыт сирдэрэ эбит, ыскамыайката оннугар турар. Иэхэйбиэн!!! Үөрүүтүттэн Лика өрө ыстаҥалаан ылла: “Араҥаччылыыр Айыыларбар, махтал! Суолбун булларан биэрбиккитигэр!" Биэдэрэтин аттыгар уураат, ыскамыайкатыгар “лах" гына олоро биэрдэ. Сынньанан олорон таарыйа, тулатын чинчийэрдии одуулуу олордо. “Оол күөл мааҕын баара, кытылга үүммүт тииттэр эмиэ. Били, сонургуу көрбүт тиитим ити турар дии... Ол гынан баран хайдах-хайдаҕый? Турар миэстэлэрэ 180 кыраадыс эргийбит курдук дии. Бэйэм төбөм эргийэн баран сылдьар дуу... Дьиибэ. Саатар, халлаан былытынан бүрүллэн баран турар. Күннээҕэ эбитэ буоллар хайысхабын быһаарыныахтаах этим. Бээ, бээ, мааҕын бу алааска киирээт, оруобуна маннык хайысхаланан олорбуппут дии. Өссө Даарыйа табаҕын тобоҕун күлгэ көмпүтэ. Дьиибэҕэ, күлү хаһан көрүөм эрэ”, – Лика күлү булкуйаатын кытта табах тобоҕо бу тахсан кэллэ. Бай! Тоҕо бэрдэй! Лика үөрүүтүттэн ойон туран биэдэрэтин тутаат: “Оччоҕо эргиллэ биэрээт, ыллыкпар түһэр эбиппин. Аара суолга кэмпиэтим суутун бырахпытым, ону булуохпун наада, оччоҕо олус үчүгэй буолар эбит!” Тохтоло суох хааман иһэн, суолу-ииһи сыныйан көрөн истэ. Ол курдук хааман-сиимэн иһэн, сотору буолаат, суол кытыытыгар, били, бырахпыт кэмпиэтин суута сытарын көрөөт, үөрэн өлө сыста, ол аата олох сөпкө дьиэлээн иһэр эбит. Үөрүүтүттэн халлаан хараҥарбытыгар да кыһаммакка хаамарын-сиимэрин түргэтэттэ. Аара мааҕын хараҕынан бэлиэтии көрбүт хатыҥ тостубут лабаата ыйанан турарын көрөн, эбиитин суолга бэйэтин атаҕын суолун көрөн, дууһалыын чэпчээн хаалла. Дьиэтигэр тиийэн олбуоругар киирэн иһэн, дьоно: аҕата, Лаанчыга, Даайыс аан таһыгар туралларын көрө түстэ. “Хайа, бу туох ааттаах хойутаатыҥ? Куттанныбыт дии. Хаһыытыы-үөгүлүү сатаабытым. Ынахтарбар ыксаан кэлбитим, эйигин сотору кэлиэ диэн. Сылдьа үөрүйэх сириҥ этэ дии. Муммут быһыылаах, дьону көрдөтө ыытыахха диэн быһаарса турдахпытына, хата, тиийэн кэллиҥ дии”, – Даайыс айманан айаҕа хам буолбат. “Ээ, моонньоҕоҥҥо аралдьыйан хаалан хаһыытыыргын истибэтэҕим, онно эбии мин сир аһын хомуйарга бытааммын ээ. Дьону кытта барсыбыт быһыылаах диэн сэрэйбитим, ол иһин ыксаабакка аа-дьуо кэллим, аара ону-маны көрбүтэ буола-буола", – дьонун куттаамаары мунан атын сиргэ бара сыспытын быктарбата. Дьиэҕэ киирбитэ дьоно мип-миннигэс сибиэһэй эт минэ буһаран баран, күүтэн олорбуттар эбит. Үһүөн остуол тула олорон күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ минньигэс эти мотуйуу да мотуйуу буолла. Лика күнү быһа хаампытыттан сылайбыта таайан, кыыһын кытта кэпсэтэ сытан, кытаанахтык утуйан хаалла. Сарсын эмиэ биир кэрэ сайыҥҥы күн үүнүө. Киһи киһилии сиэринэн сылдьыахтаах. Туох барыта өлүүлээх-ирээттээх. Омун-төлөн, иҥсэ-обот хаһан да, кими да үчүгэйгэ тиэрдибэтэҕэ...
Зинаида Гаврильева.
