Моҕох киһи үйэтин кылгатар!

Моой тоноҕосторун хайаҕастарынан киһи төбөтүн, мэйиитин иҥэмтэлээх эттиктэринэн, кислороду хааччыйар хаан тымырдара уонна сүрүн ньиэрбэлэр ааһаллар. Моой тоноҕоһо хондуруостааҕына, хайаҕастара кыарыыллар. Ол түмүгэр төбө, мэйии тымырдара хам тутуллаллар. Мэйии иҥэмтэлээх эттиктэринэн, кислородунан хааччыллара бытаарар, үлэтэ мөлтүүр.

Моой тоноҕосторун хондуруоһа эмискэ үөскээбэт, өр сыллар усталарыгар сайдар.

Моой тоноҕоһо хондуруостаммытын хайдах билиэххэ сөбүй?

Моонньугун хамсаттаххына, көһүйбүт курдук буолар. Кыычыгырыыр, хаачыгырыыр. Онтон салгыы киһи төбөтүн, мэйиитин тымырдара кыараатахтарына, мэйииҥ эргийэр, төбөҥ ыалдьар, болҕомтоҥ мөлтүүр, кулгааҕыҥ куугунуур, хараххар кырдаайы курдук кыра, хара туочукалар сүүрэкэлииллэр, сылайаҕын. Хондуруоһуҥ ыарыыта бэргээн истэҕин аайы, өйүҥ, толкуйдуурун мөлтүүр, кыайан утуйбат, байааттаҥнаан хаамар буолаҕын, сүрэҕиҥ эриллэр, аҕынньыҥ төллөр, хотуолуоххун сөп. Тиһэҕэр инсульт ыарыытыгар тиэрдэр.

Ити курдук, моой тоноҕосторун хондуруоһа олус сэрэхтээх ыарыы.

Ыалдьыбат туһугар тугу гынабытый?

Бастатан туран, сөпкө аһыахтааххын. Туустаах, ыыһаммыт аһы, табаҕы, арыгыны аччатыахха наада.

Иккиһинэн, эккин-сииҥҥин, быч­чыҥ­наргын, сүһүөхтэргин, сиһиҥ тоно­ҕосторун сайыннарыахтааххын. Ураты болҕомтону моой тоноҕосторугар ууруохтааххын, моонньуҥ быччыҥнарын үчүгэйдик сайыннарыахтааххын.

Билигин аан дойду үрдүнэн хондуруостан сылга 1-2 мөлүйүөн киһи өлөр. Оттон Арассыыйаҕа – 200-чэ тыһыынча киһи. Итилэртэн үгүстэрэ моҕохтоох (сыа моойдоох) дьон буолаллар. Моҕохтоох дьон сэҥийэлэрин анна, кэтэхтэрэ сыаланар. Олорон эрэ үлэлиир, элбэхтик аһыыр, уойбут, диабеттаах дьон ордук бу ыарыынан ыалдьаллар. Билигин, дьахталлар, бэл оҕолор үгүстүк ыалдьар буоллулар. Моойдорун быччыҥнара үчүгэйдик сайдыбыт буолан, спортсменнар, хара үлэһиттэр хондуруоска бэриммэттэр.

Дьоппуон, Кытай, Индия, Тибиэт, онтон да атын Азия норуоттарын моойдорун быччыҥа үчүгэйдик сайдыбыт. Сыа моойдоох дьон кинилэргэ суоҕун кэриэтэ. Моой быччыҥар, тоноҕоһугар улахан болҕомтолорун уураллар. Оҕолоро, кырдьаҕастара, бары даҕаны элбэхтик эрчиллэллэр, дьарыктаналлар. Кинилэр этэллэринэн, моонньугун мэлдьи хамсата, үлэлэтэ сылдьыахтааххын. Ити дойдулар учуонайдара, эмчиттэрэ моой хондуруоһун эмтииргэ, сэрэтэргэ элбэх эрчиллии көрүҥүн айбыттара. Олортон үгүстэрэ аан дойдуга тарҕаммыттара.

Оттон Эмиэрикэ, Дьобуруопа, Арассыыйа норуоттара 30-50 %-нара моойдоро сыаланыар диэри уойдулар. Сахаларга, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттарга кэлиҥҥи сылларга сыа моойдоох дьон эмиэ элбээтэ. Ордук – дьахталларга.

Моҕохтоох дьон моой хондуруоһугар ыалдьалларын таһынан тыыннара хаайтаран, түүн сатаан утуйбаттар. Ол сүрэх ыарыытын көбүтэр, хаан баттааһынын үрдэтэр. Утуйа сытан, тыыннара хаайтаран, сүрэхтэрэ тохтоон өлүөхтэрин да сөп. Ону “сонное апное” диэн ааттыыллар. Хас биирдии киһи моҕоҕун суох оҥороругар кыһаллыахтаах, моойун быччыҥын, тымырдарын, ньиэрбэтин күүскэ эрчийэн сайыннарыахтаах.

Быччыҥҥын сайыннар

Дьоппуон, Кытай, Тибиэт норуоттарын уопуттарын туһанар наадалаах. Мин кинилэр уопуттарыгар олоҕуран өр сыллар усталарыгар моонньум быччыҥнарын сайыннаран күн аайы хаста да элбэх эрчиллиини оҥоробун. Моонньум хондуруоһун ыарыытын бохсор, аччатар. Онно олоҕуран, “Двигательная активность – залог здоровья и долголетия” диэн кинигэ суруйдум. Моой быччыҥын сайыннарарга аналлаах эрчиллиилэртэн аҕыйаҕы талан билиһиннэриим.

1. Сыҥааххын түөскэр тиийэр диэри тоҥхоҥнот (20 төгүл).

2. Төһө кыайаргынан төбөҕүн үөһэ хантат (20 төгүл).

3. Төбөҕүн уҥа, онтон хаҥас өттүгэр кыҥнат (20 төгүл).

4. Кэтэххэр тянь-шу туочукаларын бул. Тянь-шу туочукаларын сөмүйэҥ уонна орто тарбаҕыҥ төбөлөрүнэн 42 төгүл баттатаа. Ол кэннэ төбөҕүн эрчий: маҥнай төбөҕүн үөһэ диэки, онтон уҥа диэки эргит. Онтон сыҥааххын эргитэн үөһэ таһаар.

5. Сыҥааҕыҥ аннынан моонньугун уҥа, хаҥас өттүн 21 төгүл массаастаа.

Хондуруостаах киһи сэрэнэн оҥо­руохтаах. Маҥнай оҥороругар сыҥааҕыҥ тыаһа хап-хачыгырас буолар, ыалдьар. Онтон оҥоро үөрэннэҕинэ, ыарыыта улам мүлүрүйэр, моонньо сымныыр. Эрчиллии чахчы туһалааҕа хас да ый ааспытын кэннэ биллэр.

Моой массааһа

Моой массааһыгар дьоппуоннар улахан суолтаны уураллар. Массаас киһи төбөтүн, мэйиитин хаанынан, кислородунан хааччыйан ыарыыта намтыыр, мэйииҥ эргийэрэ аччыыр. Сыҥаах аннынааҕы, кэтэх сыаларын аччатан, моой быччыҥнарын сайыннаран, моонньун хондуруоһун эмтиир.

1. Моонньуҥ тоноҕосторун уҥа, хаҥас өттүлэрин сөмүйэҥ, орто уонна аата суох тарбахтарыҥ төбөлөрүнэн 20-лии төгүл ыга баттаан массаастаа. Бүтэһигэр моой 7-с тоноһоҕун орто тарбаххынан биир мүнүүтэ иһигэр 150-200 төгүл түргэнник тоҥсуй. Мин моой 7-с тоноһоҕун тоҥсуйарга анаан оҥоһуллубут кыра мас өтүйэни туһанабын. Моой 7-с тоноҕоһо моонньуҥ уонна санныҥ икки ардыгар баар. Ол төбөҕүн төҥкөттөххүнэ, чочойон тахсар. Онон бул.    

2. Төбөҕүн көнөтүк туттан туран, санныгын аллара, үөһэ 10-нуу төгүл ыгдаҥнат. Санныгын үөһэ ыгдатар кэмҥэр үөһэ тыынаҕын, онтон аллара түһэрэргэр тыыҥҥын таһаараҕын.

3. Илиилэргин даллатан туран төбөҕүн уҥа, хаҥас диэки 10-нуу төгүл эргит.

4. Илиигин үөһэ уунан туран төбөҕүн 10-нуу төгүл уҥа, хаҥас диэки эргит.

5. Көнөтүк туттан туран сутуруктуу туппут илиилэргин кэннин диэки илдьэҕин, ол кэмҥэ үөһэ тыынаҕын, онтон илиилэргин көннөрбөккө сирэйиҥ иннигэр аҕалан холбуу охсоҕун – аллара тыынаҕын. Уопсайа 10 хамсаныыны оҥор.

Эрчиллиини барытын оҥорон баран, олоппоско олорон холкутуйаҕын, хараххын симэҕин, илиигин тобуккар уураҕын уонна биэскэ диэри ааҕан искинэн дириҥник үөһэ тыынаҕын. Онтон тыыммыт салгыҥҥын төттөрү таһаараҕын. Ити курдук, 3-5 мүн. устата дириҥник тыынаҕын. Хааныҥ тымырдаргынан сүүрэрэ күүһүрэр, ол түмүгэр хааныҥ баттааһына түһэр.

Үөһэ этиллибит эрчиллиилэри күн аайы оҥорор буоллаххына, аҕыйах ыйынан моҕоҕуҥ сүтүө, моонньуҥ быччыҥа сайдыа. Дьоппуоннар сүбэлэрэ киһини эдэригэр түһэрэрин умнума.

Сүнньүҥ үүтэ

Фэн-фу (сахалыы – сүнньүҥ үүтэ) туочуката ханнык да төбө уҥуоҕунан сабыллыбат, аҥаардас тириинэн эрэ бүрүллэр аһаҕас туочука буолар. Бу туочуканан төбөнү хаанынан хааччыйар 4 улахан тымыр ааһар. Киһи мэйиитин сис тоноҕосторун ньиэрбэлэрин холбуур киин ньиэрбэ (продолговатый мозг) сытар. Киниэхэ киһи тыынарын уонна араас уорганы хаанынан хааччыйар кииннэр бааллар. Моой хондуруостаатаҕына, бу кииннэр кыайан үлэлээбэт буолаллар. Онтон сылтаан киһи инсуллаан өлүөн сөп.

Дьэ, ол иһин бу туочука үчүгэйдик үлэлиирин туһугар дьоппуоннар тымныы ууну эбэтэр кыра муус тоорохойдорун 50-60 сөк. устата туталлар. Кинилэр этэллэринэн, ити туочуканы тымныттаххына, эдэргэр түһэҕин, сиһиҥ тоноҕосторо көнөллөр.

Мин ити туочукабар соттору тымныы ууга илитэн баран, 60 сөк. тутабын.

* * *

Хас биирдии киһи бу эрчиллиилэри күн аайы оҥорор кыахтаах. Тохтоон, быраҕан кэбиспэккэ, күн аайы эрчиллэр буоллаххына, моонньуҥ хондуруоһун ыарыыта үтүөрэн, доруобуйаҥ тупсар, үйэҥ уһуур.