Үрүлүйэр үрүҥ илгэ туһунан

Илгэлээх үүтүттэн саҕалаан, олоҕун тухары үрүҥ ас араас көрүҥүн амсайар. Бэс ыйын 1 күнэ Оҕо көмүскэлин күнэ буоларын таһынан аан дойду үрдүнэн Үүт күнүнэн эмиэ биллэр. 2001 сылтан ООН аска-үөлгэ уонна тыа хаһаайыстыбатыгар тэрилтэтэ үрүҥ аска, үүт ылыллар эйгэтигэр болҕомтону тардар, үүт суолтатын үрдэтэр инниттэн бу күнү халандаарга киллэрбитэ. Онон, бүгүн үүт туһунан кэҥэтэн кэпсэтиэҕиҥ.

 Үүт туһата

Үүт битэмиинэ, минерал элбэх. Белок уонна кальций ордук элбэх. Уҥуохха, быччыҥ хамсаныытыгар олус наадалаах. Эмчиттэр уҥуох тостуута тахсыбатын, остеопороз күөдьүйбэтин туһугар кальцийы сүбэлииллэр. Ону үүттэн ылыахха сөп. Сорох оҥорон таһаарааччылар үүккэ Д битэмиини эбэллэр. Ол уҥуохха эмиэ олус туһалаах. Үүккэ итини таһынан рибофлавин, фосфор, А, В12 битэмииннэр, калий, магний, сыыҥка курдук олус туһалаах эттиктэр бааллар. Калий хаан баттааһынын түһэрэр, сүрэх ыарыытын, инсулу бохсор. 50 саастарыттан тахсыбыт дьахталлар уонна кырдьаҕас дьон кальцийга ордук наадыйаллар. Кальций уонна Д битэмиин искэн ыарыытын биллэрдик бытаардаллар.

Ньирэйдэр үүтү иһэн, улааталларын, сайдалларын тэҥэ киһи эмиэ үүттэн элбэҕи ылар. Ынах үүтэ үрдүк хаачыстыбалаах белога элбэх буолан, хамсанары сөбүлүүр, успуордунан дьарыктанар дьоҥҥо олус наадалаах. Үүт уонна үрүҥ ас айах иһигэр тиис ыарыытын күөртүүр аһыы эттиги, тиискэ бүрүөһүн үөскээһинин аччатар.

“Аныгы” үүт хайдах астанарый?

Киһи тоҕо кыра эрэ сааһыгар үүтү дэлэйдик иһэрий? Тоҕо диэтэххэ, улахан киһи этигэр-сиинигэр үүтү буһарар ферменэ суох. Үүт туһатын иҥэринэр инниттэн үүттэн иэдьэгэй, сыыр оҥостон, туһанар буолбуттар. Ыаммытынан үүккэ доруобуйаҕа буортулаах микроэттиктэр бааллар. Олор 63-тэн саҕалаан, 100 кыраадыс итиигэ өлөллөр. Сиикэй үүккэ тэҥнээтэххэ, оргуйбут үүт өр аһыйбакка туруон сөп. Ол иһин билигин оргутуу араас көрүҥүнэн астаммыт үрүҥ ас атыыга тахсар.

Үүт аһыйбатын уонна доруо­буйаҕа кутталы үөскэп­пэтин инниттэн пастеризация эбэтэр стерилизация диэн көрүҥүнэн харайыллар. “Пастеризация” диэн тыл боронсуус учуонайа Луи Пастер аатыттан тахсыбыт. Итинник ньыманан астыырга үүтү үчүгэйдик ыраастыыллар уонна сойуталлар. Ол кэнниттэн 65 кыраадыска диэри диэри чаас аҥаара, 75 кыраадыска диэри мүнүүтэ аҥаара, 90 кыраадыска диэри суһаллык сылытан уонна сойутан, үс араас ньыманан пастеризациялыыллар. Итинник ньымаҕа үүккэ баар микро-эттиктэр сүтэллэр. Ол эбэтэр үүт өр кэмҥэ харайыллар кыахтанар, доруобуйаҕа буортута суох буолар.

Оттон ультрапастеризация диэн 135-140 кыраадыска диэри эмискэ оргутууну ааттыыллар. Онно хайа да бэйэлээх бактыарыйа тыыннаах ордубат. Куһаҕана диэн, оннук астааһыҥҥа бородууксуйа айылҕаттан сыаннаһа сүтэр. Итинник ньыманан иһэр, хойдубут (сгущеннай) үүт, ону тэҥэ күөрчэх үүтэ астанар. Ультрапастеризованнай үүт сылга да диэри харайыллыан сөп. Оттон пастеризованнай икки нэдиэлэ иһинэн буорту буолар.

Үүттэн аллергия

50 оҕоттон биирэ үүккэ баар лактозаны тулуйбат. Улахан киһи ынах үүтүн уйбата эмиэ баар. Оннук дьон коза, бараан үүтүн эмиэ сөбүлээмиэхтэрин сөп. Тоҕо диэтэххэ, ити үүттэр белоктара састааптарынан олус майгыннаһаллар. Ыарырҕаппыт оҕоҕо үүтүн олоччу тохтотор наадата суох. Кыра-кыралаан үөрэниэн сөп. Оттон улахан киһи, бэйэтин кэтэнэн көрөн эбэтэр эмчити кытта сүбэлэһэн, холобур, миндаль, соя, кокос, көлөппүнэ, эбиэс үүтүнэн толоруон сөп эбит. Ол эрээри сахалар оннук үүтүнэн эмсэхтэммэппит биллэр.

Үүт буортулуон сөп дуо?

Хайа баҕарар бородуукта туһалыырын таһынан буортулуура эмиэ баар. Үүт буортулаах буолуон сөп дуо? Сыата суох үүтү аһара истэххэ, сыыры элбэхтик сиэтэххэ, простата уонна эмиий искэнэ курдук ыарахан ыарыылары күөртүөххэ сөп эбит. Кальцийы аһара туттуу простата искэнин, Д битэмиин ноор искэнин күөртүүллэрин таһынан бүөргэ тааһы үөскэтиэхтэрин сөп эбит. Ынах арыытын киһиттэн таһынан сиэһин мэйии үлэтин кэһиллиитигэр, уорганнар сүһүрүүлэригэр тиэрдиэн сөбүн исписэлиистэр сэрэтэллэр.

Ыарыыны хонтуруоллуур киин үлэһиттэрэ оҕоҕо биир сааһыгар диэри ынах үүтүн биэрэр наадата суоҕун сүбэлииллэр. Тоҕо диэтэххэ, ынах үүтэ оҕо бүөрэ сатаан ылыммат олус элбэх белоктаах уонна минераллаах. Ол оһоҕос хааннырыытыгар тириэрдиэн сөп эбит.

Киһи күҥҥэ төһө үүтү иһиэхтээҕий?

Роспотребнадзор дааннайынан, үүтү уонна үрүҥ аһы күҥҥэ 500 г элбэҕи иһиэ, сиэ суохтааххын. 4-7 саастаах оҕоҕо 350 г, 7-9 саастаах оҕоҕо 400 г элбэх көҥүллэммэт. 10-12 саастаах оҕо улахан киһи дуозатыгар көһөр.

Ол эбэтэр улахан киһи күҥҥэ икки ыстакаан үүттэн уонна үрүҥ астан элбэҕи иһиэ суохтаах. Күҥҥэ 200 г элбэҕэ суох сыыр, 10-12 г ынах арыыта, 30 г иэдьэгэй сөптөөх эттиктэринэн хааччыйаллар.

Хайдах үүтү талабыт?

Сыа солбуктаах үрүҥ ас “Молокосодержащий продукт с заменителем молочного жира” диэн суруктаах буолуохтаах. Бородууксуйа хаатыгар састааба суруллуохтаах.

Атыылаһарга бородууксуйа тас көрүҥүн үчүгэйдик көрүөххэ наада. Үллүбүт, алдьаммыт, арыллыбыт табаартан туттунуҥ.

Үрүҥ аһы халадыынньыктаах уонна оҥорон таһаарааччы аата-суола ыйыллан турар сиртэн эрэ атыылаһыҥ.

Бэтэринээринэй-саньытаарынай докумуона суох чааһынай дьонтон атыылаһымаҥ.

Бородууксуйа хаһан оҥо­һуллубутун, болдьоҕун туоһу­луур суругун болҕойон ааҕыҥ.

. Сиикэй үүтү иһиэх иннинэ, хайаан да кыынньарыҥ.

Промышленнай хаалаах үрүҥ аһы ыла сатааҥ.

Үүт – араас омук култууратыгар

Арай санаатахха, үүтү билбэт омук суоҕун курдук эрээри, Эмиэрикэ индеецтэригэр, Африка, Соҕуруулуу-Илиҥҥи Азия, Австралия сорох норуоттарыгар үүтү уонна үүт бородууксуйатын туттубаттар. Ханнык норуокка туох үрүҥ ас баарын билсиэҕиҥ.

Тарак

Монголия үүттэн бэлэмниир утаҕа. Тарагы Бурятияҕа, Калмыкияҕа эмиэ астыыллар. Тываҕа, Алтаайга итинник аһы ти-рык, катык, чекизе, чегень диэн араастык ааттыыллар.

Тарагы астыырга ынах, бараан, коза үүтүн туһаналлар. Сорох омуктар тэбиэн, як үүтүн эбэллэр. Булкаас үүтү уокка сылыталлар. Оргуйа илигинэ таһааран, сойуталлар. Үүт 23 кыраадыска диэри сойдоҕуна, аһытыыны куталлар. Ол аһытыыны бурдуктан, эдэр талахтан, хара килиэп хаҕыттан, иннинээҕи тарак тобоҕуттан оҥороллор. Тарак биир уратытынан “швейцарскай палочка” буолар. Ол аһытыы ото Алтаай, Прибайкалье, Арҕаа Прикаспий хайаларыгар үүнэр.

Шубат

Казахтар төрүт утахтара тэбиэн үүтүттэн оҥоһуллар. Төһө өр аһытылларынан, биир күннээх, икки күннээх уонна үс күннээх шубат диэн арахсар. Саамай хаачыстыбалааҕынан уонна минньигэһинэн үс күнтэн уһуннук турбут утах билиниллэр. Шубаты бэлэмнииргэ аһытыыны тирии мөһөөччүккэ куталлар, онно тэбиэн үүтүн эбэн баран, ыга баайан, көөнньөрөллөр. Бэлэм буолбут утаҕы иһиэх иннинэ үчүгэйдик булкуйуллар. Сахсыйар сатаммат.

Шубаты куртах ыарыытыгар, астмаҕа уонна сэлликкэ иһэргэ сүбэлииллэр. Оһоҕос, ноор, ньиэрбинэй систиэмэ ыарыыларыгар эмиэ олус туһалаах. Тоҕо диэтэххэ, шубат састаабыгар макро уонна микро эттик арааһа, В1, В2, Д уонна С битэмииннэр, лактоза, кыра казеин баар. Казахстаҥҥа шубат табылыакка, бороһуок быһыытынан эмиэ атыыланар. Уопут көрдөрөрүнэн, оннук ньымаҕа састааба уларыйбат, туһата сүппэт эбит.

Скир

Исландия төрүт утаҕа. Хойуу уонна аһыы. Скир туһунан былыргы сагаларга элбэхтик ахтыллар. Ол эрээри, ырысыаба ханна да суоҕун иһин, бүгүҥҥү скир былыргы утах куопуйата буоларыгар саарбахтааһын баар. Дьиҥэр, сиикэй үүттэн оҥоһуллар эбит да, аныгы оҥорон таһаарааччылар сыата суох пастеризованнай үүттэн бэлэмнииллэр. Скир, тастан көрдөххө, сүөгэйгэ маарынныыр. Билигин убаҕас гына оҥоро сатыыллар. Исландияҕа скири бурууктаны, саахары кытта сииллэр. Ардыгар ууну, үүтү эбэллэр. Храенгир диэн Исландия төрүт утаҕын астыырга скири эмиэ туһаналлар. Ол хааһыга майгынныыр аһы бурууктаны кытта минньитэн, балыгы кытта киэһээ аһылыкка сииллэр.

Крем-фреш

Боронсуус үүт аһылыга. Чөчөгөйү улахан иһиккэ кутан баран, аһытыыны эбэллэр. Сүөгэйгэ маарынныыр, аһыы амтаннаах аһы ынах үүтүн аһытан, астыыллар. Крем-фреһи үксүн соуска, мииҥҥэ тутталлар. Маҕаһыыҥҥа чусунуок, от, желатин эбииликтээх атыылыыллар.

Пызыг-бреме

Хакасия төрүт үрүҥ аһа. Быһаччы быһаардахха, хатарыллыбыт үүт күүгэнэ. Пызыг-бремени астыырга улахан чааҥҥа үүтү куталлар, онно ныһыллыбыт от силиһин эбэллэр. Үүт үрдүгэр 4 см тиийэ күүгэн тахсыбытын холбуйан ылан, хаптаталлар уонна тоҥороллор.

Хакасияҕа бу аһынан мааны эрэ ыалдьыттары күндүлүүл­лэр.

Балаһаны Оксана ЖИРКОВА бэлэмнээтэ.