Аан дойду хайа баҕарар муннугар килиимэт уларыйар. Ордук ирбэт тоҥноох Хотугу эргимтэ хоту өттүгэр киһи хараҕар, этигэр-сиинигэр биллэр улахан уларыйыылар буолаллар. Сир сылтан сыл күүскэ ирэр. Онтон салгын уонна сиик хамсааһына күүһүрэр. Курааны халаан солбуйа кэлэрэ, кэлин ол да уларыйда. Өрөспүүбүлүкэ хайа эрэ муннугар уот турар буоллаҕына, атын муннугар халаан буолар. Итинник быһыы-майгы Саха сирин экэниэмикэтигэр уонна дьон-сэргэ олоҕор охсуута улааттар улаатан иһэр. Быйыл СӨ Бырабыыталыстыбатын уонна Росгидромет “Киин аэрологическай обсерваторията” федеральнай тэрилтэ икки ардыгар судаарыстыбаннай дуогабар түһэрсиллибитэ. Дуогабарга өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар уот туруутун аҕыйатар инниттэн нүөлсүтүү үлэтигэр эспэримиэн ыытыы көрүллүбүтэ. Онуоха Дьокуускай аэропордугар Як-42Д уонна Ан-30М лабаратыарыйа-сөмөлүөттэр базаламмыттара.
Ардаҕы аҕалар көтөр аал халлааны уһаты-туора көтөрүн тухары нэһилиэнньэ долгуйуута күүһүрэр. “Былыты ытыы күүһүнэн түспүт ардах дьон доруобуйатын айгыратыа дуо?”, “Быйыл Дьааҥыга араллааны таһаарбыт халаан уутугар былыты ытар сөмөлүөттэр дьайыылара хайдаҕый?”, “Өрөспүүбүлүкэ бу эспэримиэҥҥэ укпут үбэ туһаҕа таҕыста дуо?” диэн ис хоһоонноох ыйытыылар дьону үүйэ-хаайа туталлар. Ааспыт нэдиэлэҕэ эспэримиэн түмүктэнэн, сөмөлүөттэр олохтоох сирдэригэр төнүннүлэр. Ону тэҥэ икки өттүттэн түмүк оҥоһуллар, былаан торумнанар.
“Үлэбит, бастатан туран, дьон олоҕор суолталаах”
Росгидромет Киин аэрологическай обсерваториятын былыт дьайыытын физикатын киинин начаалынньыга, сиик түһүүтүн сүрүннүүр технологияны төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ, физико-математическай билим хандьыдаата Баграт Данеляны кытта кэпсэттим.
– Үлэ хаамыытын сырдата түстэргин.
– 1994 с. Саха сиригэр маннык хабааннаах үлэни эмиэ ыытан турабыт. Онно тахсыбыт хаһыат матырыйаалын өйдөбүнньүк гынан, ууран сытыарабын. Быйыл үлэбитин ыам ыйын 14 күнүгэр саҕалаабыппыт. Сүрүн сыалбыт – уот турар, туруон сөптөөх сирдэргэ сииги түһэрии. Ханнык муннукка хайдах-туох балаһыанньа буоларын, ханна куттал баарын туһааннаах сулууспалар иһитиннэрэ олороллор. Ол хаартатынан Саха сирин Быыһыыр сулууспатын (Служба спасения) сакааһынан Илин Эҥээргэ, Бүлүү, киин, Өлүөхүмэ, Алдан, Уус Майда улуустарыгар үс ый үлэлээтибит.
Биһиги сөмөлүөппүт – элбэх ахсааннаах прибордардаах улахан лабаратыарыйа. Сэттэ пилоту таһынан былыты элбэх хайысханан үөрэтэр, көтөргө анал үөрэхтээх, көҥүллээх тоҕус исписэлиистээхпит. Улахан иэннээх матырыйаалы тутан үлэлээтибит. Балаҕан ыйын бүтүүтэ сөптөөх научнай түмүгү оҥоруохпут. Быраактыка чааһыгар түмүк харахха быраҕыллар. Ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, уот туруута биллэрдик кыччаата. Хаартанан да көрдөххө, былырыын өрөспүүбүлүкэ барыта кэриэтэ “кытаран” олорбут буоллаҕына, быйыл балаһыанньа тупсубут. Ону сыыппаралар да туоһулууллар. Былырыын баччаларга 5 мөл. гектар кэриҥэ сир умайбыт буоллаҕына, быйыл 200 тыһ.тахса гектар уокка былдьанна. Ыаллыы сытар Иркутскай уобалас, Хабаровскай кыраай бу сайыны быһа умайбыттарын бары билэҕит. Онно холоотоххо, Саха сиригэр балаһыанньа сымнаһыар. Онуоха зондировщик-сөмөлүөт оруола улахан.
– Уопсайа хаста көттүгүт? Былыты ытыы хайдах ыытылларый?
– Уопсайа 27 төгүл көттүбүт, ол эбэтэр итиччэ күн халлааҥҥа үлэлээтибит. Онтон атын күннэргэ чинчийэр үлэ ыытылынна. Ардаҕы түһэрэргэ түбэһиэх былыт барсыбат. Былыт иэнэ, тэмпэрэтиирэтэ, иһигэр баар уута, сайдыыта, сыҕарыйыыта өр үөрэтиллэн, чинчийиллэн эрэ баран үлэ оҥоһуллар. Онуоха үс ый устата суукканы толору дьуһуурустуба олохтоммута. Көтүү уһуна баһаар турбут сирэ төһө ырааҕыттан, былыты кытта үлэ иэниттэн тутулуктаах. Үлэҕэ, сүрүннээн, 3-4 чаас барар.
Эппитим курдук, эрдэттэн үөрэтиллибит былыкка тиийэбит. Эспэримиэн салайааччытын быһыытынан, хамаанданы мин биэрэбин. Былыты үрдүнэн көтөн эбэтэр иһигэр киирэн ытабыт. Түмүк 40 мүнүүтэттэн биир чаас иһигэр диэри биллэр. Ол эбэтэр, ардах саҕаланар. Былыт иһигэр физическэй хамсааһын барар. Ардах диэн – хааппыла, былыкка үөскээбит эттик. Хааппыла хааппылаҕа сыстан күүһүрэр, хаатыттан тахсар, онтон сиргэ түһэр.
– Айылҕа буолбакка, киһи дьайыытынан түспүт ардах доруобуйаҕа, айылҕаҕа буортута суох дуо?
– Маннык эпэрээссийэни ыытарга экологическай пааспардаахпыт. Үөрэхтээх киһи быһыытынан мэктиэлиибин – куттанар оруна суох. Былыты ытыы түмүгэр ыраас ардах түһэр. Ардах састаабыгар дьуоттаах үрүҥ көмүс баар. Олор тулалыыр эйгэҕэ туох да куттала суохтарын көннөрү да киһи билэр. От-мас саһарыытыгар, доруобуйа айгырааһыныгар ардаҕы ытар сөмөлүөт дьайыыта суох диэн өссө төгүл бигэргэтэбин.
– Саха сирин кытта ыкса үлэни төһө астынныгыт?
– Бастатан туран, бэриллибит сорудаҕы толордубут. Сүрүн сакаасчыт быһыытынан үлэлээбит Саха сирин Быыһыыр сулууспата бары өттүнэн бэлэмнээҕин, эппиэтинэстээҕин, үрдүк таһымнааҕын көрдөрдө. Үлэ барарыгар бары усулуобуйаны кэмигэр уонна хаачыстыбалаахтык оҥордо. Бу эйгэҕэ үлэлээбитим 50-ча сыл буолла. Ол тухары бырабыыталыстыба таһымыгар күн аайы ырытыы-мунньах буоларын саҥа көрдүм. Өрөспүүбүлүкэ салалтата сирин-дойдутун, дьонун-сэргэтин туһугар эппиэтинэстээҕэ итинтэн да көстөр. Сайын аайы буруонан тыыныы дьон олоҕор кутталлааҕа, айылҕаҕа охсуулааҕа биллэр. Исписэлиис быһыытынан эттэхпинэ, бу үлэбит салҕанар аналлаах. Тоҕо диэтэххэ, маннык куолаан үлэлээһин, бастатан туран, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар суолталаах.
Баграт Данелян уонна Иннокентий Андросов
Эспэримиэн салҕаныах тустаах
СӨ Нэһилиэнньэ олоҕор-дьаһаҕар куттал суох буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин эбээһинэһин толорооччу Иннокентий Андросов бу үлэ кэскиллээҕин бэлиэтиир.
– Сорох улууска нэһилиэнньэ ууга барыытыгар ардаҕы аҕалар сөмөлүөт дьайар дуо?
– Күнү-дьылы билгэлээһин урут-уруккуттан уустук. Саха сирин курдук уйан сирдээх-уоттаах дойдуга икки төгүл ыарахан. Быйыл ыытыллыбыт үлэ – өрөспүүбүлүкэҕэ бастакы сүүрээн. Урукку да өттүгэр былыты ытыы баара эрээри, билимҥэ тирэҕирэн, аныгы технологиянан үлэ диэн олох атын. Былырыыҥҥы улахан баһаардар туһааннаах миэрэни ыларга күһэйбиттэрэ. Ил Дархан сорудаҕынан улахан үлэ саҕаламмыта. Баһаары умулларыыга сөмөлүөт улахан оруоллаах. Онон, сөмөлүөтү кытта ситимнээх эйгэ тэрилтэлэрин кытта кэпсэтиилэр барбыттара. Бэйэҕэ сакаастаан оҥорторуу, атыылаһыы ылбычча дьыала буолбатах. Ол да иһин Росгидрометы кытта дуогабардаһарга биир санааҕа кэлбиппит. Отучча сыллааҕыта биһиэхэ үлэлээбит Баграт Данелян баара мээнэҕэ буолбатах. Сөмөлүөт экипаһын састаабыгар Арассыыйа дьоруойдара кытта бааллар.
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн баһаар аҕыйаабыта харахха быраҕыллар. Былырыын баччаларга ханна даҕаны тыынарга кытта ыарахан эбит буоллаҕына, быйыл балаһыанньа сымнаһыар. Былырыын ыам ыйыттан баһаардар саҕаламмыт буоллахтарына, быйыл бастакы баһаар от ыйын ортотугар бэлиэтэннэ. Ол эбэтэр, былыты ытар сөмөлүөттэр көдьүүстэрэ улахан.
Дьааҥыга кэлбит халаан уутугар ити сөмөлүөттэр дьайбаттар. Ону быһаардахха, былырыын улахан баһаардар турууларын түмүгэр сир ирэн, күөллэр, үрэхтэр бары туоланнар, уу хаатыттан тахсыбыта. Айылҕа бэйэтин хаамыытынан бу кэмҥэ барыта орун-оннугар буолуохтааҕа. Ол эбэтэр уу тахсыа суохтааҕа. Сөмөлүөт көмөтүнэн түспүт ардахтан күөл, өрүс туолбат. Сири эрэ нүөлсүтэр. Былыты ытар ботуруоннар – киһи хараҕар көстүбэт кырамталар. Олор хааппыланы мунньан, ардаҕы аҕалаллар.
Сөмөлүөт лабаратыарыйата аныгылыы хааччыллыылаах, үлэни бары өттүнэн чинчийэр, кэтиир, түмүгү оҥорор кыахтаах. Исписэлиистэр көтүү кэмигэр бэйэ-бэйэлэрин кытта билсэ олороллор, олус киэҥник, дириҥник үлэлииллэр. Үрдүк таһымнаах кэлэктиип буоларын үлэ түмүгүттэн илэ көрөн итэҕэйдибит.
– Сырыы ахсын улахан үбү-харчыны төлөөн, атын сиртэн сөмөлүөтү ыҥырар ыарахана биллэр. Инникитин бэйэҕэ тэринии боппуруоһа турар дуо?
– Саха сиригэр ыытыллыбыт үлэ Арассыыйа таһымыгар эмиэ интэриэһи үөскэттэ. Сотору Арассыыйа Быыһыыр сулууспаларын кэнгириэһигэр бу үлэ сүнньүнэн дакылаат оҥоруохтаахпын. Быйыл ыытыллыбыт эспэримиэн салҕаныан наада. Саха сирэ иэнэ киэҥ, сирэ-дойдута ураты. Онон, үөрэтиллэрэ, чинчийиллэрэ өссө да элбэх. Бэйэ исписэлиистэрэ наадаларын учуоттаан, Быыһыыр сулууспаттан саха ыччаттарын үөрэттэрдибит. Бэйэҕэ зондировщик-сөмөлүөтү бэлэмнээһини, сөптөөх тэрилинэн хааччыйыыны “Полярные авиалинии” хампаанньа соруктаммыта. Биллэн турар, быйылгы састаап үлэтин таһымын ситэр өтөр кыаллыа суоҕа эрээри, бастакы сырыыга туттар тэриллэринэн хааччыллыахпыт. Кэтээн көрүү, билгэлээһин сулууспата үлэтэ күүһүрүөҕэ. Онон Саха сиригэр өссө биир киэҥ, кэскиллээх эйгэ тэриллэн эрэр.
Түмүктээн эттэххэ, икки өттүттэн туруоруммут сыалбытын ситистибит, Ил Дархан сорудаҕын толордубут. Онон, былыты ытар сөмөлүөт бу сылга өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтигэр, дьон олоҕор-дьаһаҕар, доруобуйатыгар улахан суолталаах, туһалаах үлэни толордо диэн махтаныах эрэ тустаахпыт.
Балаһаны Оксана ЖИРКОВА бэлэмнээтэ.
