“Кыра сылдьан кыргыыстыы “Сары кыз” (Сырдык кыыс) ырыаны аҥаарын сахалыы тылбаастаан “Хотугу Сулуска” кыттыбытым”, – диэн кэпсиир бэрт эйэҕэс саҥалаах, чоҕулуччу көрбүт өйдөөх харахтардаах Акбермет Эргешова – бүгүҥҥү “Тэбэнэт” ыалдьыта.
– Акбермет, үтүө күнүнэн! Кэпсэтиибитин билсиһииттэн саҕалыахха.
– Мин Кыргыстааҥҥа Ош уобалаһын Куршаб сэлиэнньэтигэр төрөөбүтүм. Аатым “ак” – үрүҥ уонна “бермет” чөмчүүк диэн суолталаах тыллартан тахсар, онон аатым “үрүҥ чөмчүүк” диэн суолталаах. Ийэлээх аҕам – кыргыыстар. 2010 с. ийэбин Ирысбу Джакубовна Исакованы кытта кэлсибитим. Ийэм, СӨ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин дьаһалынан, Өймөкөөҥҥө үлэлии тиийбитэ. Оччолорго мин 2-с кылааска үөрэнэрим, онтон ыла оскуоланы бүтэриэхпэр диэри Өймөкөөҥҥө улааппытым, үөрэммитим, сайдыбытым. Ийэм билигин да Үчүгэй бөһүөлэгэр үлэлиир, уопсай быраактыка бырааһа буолан хирурдуур даҕаны, оҕону да төрөтөр.
Оскуоланы бүтэрэн баран, М.К. Аммосов аатынан ХИФУга ХИНТуоКИ-га “эдэр ыччаты кытта үлэни тэрийии” (“Организация работы с молодежью, муниципальная региональная политика”) диэн саҥа арыллыбыт салааҕа туттарсан киирбитим. Үрдүк үөрэххэ киириэхпиттэн элбэҕи биллим, араас кэмпириэнсийэлэргэ кытынным, бырайыактары суруйдум.
– Акбермет, олох кыра сааскар, тылы эҥин билбэт оҕо, көһөн кэлбит буоллаҕыҥ...
– Сахалыы анаан-минээн үөрэппиппин өйдөөбөппүн, оҕолору кытта алтыһан, кэпсэтэн саҥара үөрэммитим. 4-с кылааска эҥин хайыы үйэ сахалыы саҥарар этим. Төрөөбүт тылбынан эмиэ саҥарабын, ааҕабын, кэпсэтэбин.
– Кыргыстаантан, сылаас-сымнаҕас килиимэттээх сиртэн, манна кэлэн баран тыйыс усулуобуйаҕа үчүгэйдик үөрэнниҥ дуо? Дойдугун ахтыбаккын дуо?
– Суох, бэйэм дойдубар курдук сылдьыбытым. Сайын, ийэм уоппускатын кэмигэр, мэлдьи илдьэ барар буолан эбитэ буолуо... “Дойду ахтылҕана” эҥин диэни өйдөөбөппүн. Төттөрүтүн, аһара сылааһы сөбүлээбэппин, тымныыны ордоробун, “бэйэм киэнэ” дии саныыбын.
– Бииргэ төрөөбүттэр хаһыаҕытый?
– Бэһиэбит. Ийэм миигин 45 сааһыгар оҕоломмута. Онон, кыра убайбыттан 16 сыл балыспын. Убайдарым туспа ыал дьон: икки убайым дойдуларыгар Кыргыстааҥҥа олороллор, оттон икки убайым – байыаннайдар, Камчаткаҕа бааллар.
– Үрдүк үөрэххэ ХИНТуоКИга үөрэнэбин диэтиҥ, сахалыы бэркэ саҥараҕын...
– Оннук. Биһигини оскуолаҕа саха тылыгар, литэрэтиирэтигэр үчүгэйдик үөрэппиттэрэ, онон сахалыы саҥарабын, ааҕабын, суруйабын, ыллыыбын-туойабын. Саха тылыгар оскуолаҕа биһигини бастаан Илья Владимирович Семенов үөрэппитэ, билигин кини Аммаҕа нэһилиэк баһылыга. Илья Владимирович эмиэ бу мин билигин үөрэнэ сылдьар үөрэхпэр үөрэммитэ, университекка Бочуот дуоскатыгар кини мэтириэтэ баар (мичээрдиир).
Маны тэҥэ, оскуолаҕа алын кылааска Лилия Егоровна Громова салалтатынан, саха уонна кыргыыс тылларын тэҥнээн, уратылаһар-майгыннаһар өрүттэрин үөрэтэн барбытым. Онтон 8-9-с кылаастарга Илья Владимировичтыын тэҥнээн көрөр чинчийиибин салҕаабыппыт. Морфология, синтаксис өттүнэн тэҥнээн, ырытан, чинчийэн, Арассыыйа таһымнаах билим-быраактыка кэмпириэнсийэлэригэр кыттан миэстэлэһэр этим. Онтон эпоһы тэҥнээн үөрэтиигэ ылсыбытым. Олоҥхо уонна Манас – иккиэн ЮНЕСКО шедеврдэрэ, Гиннес рекордугар киирбиттэрэ. Бу үлэлэрбиттэн сиэттэрэн, саха уонна кыргыыс тыллара майгыннаһалларын, уруулуу буолалларын билбитим уонна омук быһыытынан менталитеппыт чугаһын өйдөөбүтүм. Арай, кыргыыстар, соҕуруу сылаас сиргэ олорор дьон буолан, “эмоциональнайдар”, элбэх саҥалаахтар-иҥэлээхтэр. Оттон сахалар түүр атын омуктарыттан ыраах, нуучча омугун кытта өр бииргэ олорбут буолан арыый атыттар, чуумпулар, симиктэр. Мин тус бэйэм кыргыыстар ортолоругар киирдэхпинэ бэйэбин ураты сэмэй, симик курдук сананабын, оттон сахалыы эйгэҕэ киирдэхпинэ, төттөрүтүн, кыргыыстыы майгым биллэн барар дии саныыбын. Кыргыстааҥҥа тиийдэхпинэ, аймахтарым миигин “наша якутяночка приехала” диэн үөрэ-көтө көрсөллөр. Кыра сылдьан анараа тиийэн баран, өйдөөбөккө, сахалыы саҥаран кэбиһэрим. Оччоҕо дьонум “өссө эт эрэ, атын тылынан саҥардыҥ” диэччилэр (күлэр). Онтон үс ыйынан аны Сахам сиригэр кэлэн баран доҕотторбор кыргыыстыы саҥаран кэбиһэн, төттөрү сахалыы этэрбэр көрдөһөөччүлэр.
– Оскуолаттан тылынан дьарыктаммыт эбиккин, анаан-минээн ХИНТуоКИгэ киирбитиҥ дуо?
– Суох, оннук табыллан хаалбыта. Оскуолаҕа сылдьан бастаан МГИМОҕа үөрэниэхпин баҕарарым, онтон ити санаабын уларытан, юрист идэтин баһылыахпын санаабытым. 2019 с. ХИФУга юриспруденцияҕа сыал-сорук туруорунан тиийбитим. Ол баран иһэн ийэм “Организация работы с молодежью” диэн биллэриини көрөн баран, “эн итиннэ киириэххин баҕарбаккын дуо?” диэбитэ. Мин холонон көрөөрү докумуоннарбын туттарбытым уонна киирэн хаалбытым. Ону билигин “дьылҕам эбит” дии саныыбын.
ХИНТуоКИ атын үөрэх салааларын кытта тэҥнээн көрдөххө, олус истиҥ, дьиэ кэргэннии эйгэлээх, учууталлар өйүүллэр-өйдүүллэр.
– Үөрэнэр бөлөххүтүгэр хаскытый? Ханна олороҕунуй?
– Бөлөхпүтүгэр бастаан 18 этибит, билигин – 11-бит. Биэс кыыс, алта уол. Кураатарбыт – Евгения Евгеньевна Васильева. Саҥа 9/1 уопсайга олоробун.
– Бу соторутааҕыта “Устудьуоннар научнай үөрэхтээһиҥҥэ оскуолалара” диэн тэрээһиҥҥэ кыттыбыккын истибиппит.
– Биһиги үөрэхпитигэр бырайыагы оҥорор куурустаахпыт, Марк Егоров салайар. Биһиги онно сылдьан “Росмолодежь” ыччат бырайыактарыгар аналлаах куонкуруһугар кыттабыт. Мин бу саас “Академия креативного образования “PRO село”” диэн тыа сирин ыччатыгар аналлаах бырайыак суруйан сайаапка ыыппытым. Ол кэннэ үлэбит үрдүктүк сыаналанан олус үөрбүппүт. Тоҕо диэтэххэ, ыстатыыстыканы көрдөххө, барыта 14 тыһ. үлэ киирбититтэн 9 тыһ. эрэ сүүмэрдэнэн эспэртиисэҕэ киирбит этэ. Онтон кыайыылаах ахсааныгар тиксибит өссө аҕыйах – 1 тыh. Ол иһигэр киирсэммит санаабыт өрө көтөҕүллүбүтэ. Бу балаҕан ыйыгар ити бырыайыакпытын Өймөкөөн улууһугар олоххо киллэрэн, тэрийэн кэлбиппит.
Бырайыакпыт туһунан кэпсээтэххэ, бу – үөрэх былаһаакката. Манна устудьуоннар үөрэнээччилэргэ интерактивнай оонньуулары, сэргэх лиэксийэлэри ыыталлар. Үлэбит сыала-соруга – үөрэнээччилэргэ ыраах сиргэ да олорон үүнэр-сайдар кыах баарын өйдөтүү, уопут көрдөрүү. Холобур, ыраах сиргэ олорор ыччат барыта киин сиргэ көһөн бардаҕына – дойдубутун ким сайыннарар? Ити санааны тиэрдии. Бырайыакпыт алта хайысхалаах. Холобур, “Билим уонна бырайыак” диэн салаа баар. Манна хайдах ыстатыйа суруйары, бырайыак оҥорору үөрэтэбит. “Успуорт уонна экология” хайысхатыгар: билигин экология кыһалҕата сытыытык турар, оттон ыраас, доруобай эйгэтэ, чөл аһа-үөлэ суох успуорт эмиэ кыаллыбат. Ол курдук, бөҕү тус-туспа арааран хомуйууга, былаастык иһит туттуллуутун аҕыйатарга сэминээр уонна хотугу многоборьеҕа күрэстэһии ыыппыппыт. “Култуура уонна медиа” хайысхаҕа “Саха” НКИХхэ кэрэспэдьиэннии сылдьыбыт Добун Иванов СМИ үлэтин-хамнаһын туһунан кэпсээбитэ. Култуура өттүгэр Томтор музыкальнай оскуолатын үлэһитэ Оксана Суздалова оҕолорго ырыа үөрэппитэ, нүөмэр бэлэмнээбиттэрэ...
Тэрээһиммит үс күннээх этэ. Тэрийээччилэр Харитоновтар дьиэ кэргэн “Гостевой Дом у Сусанны” диэн көстүүнэйдэригэр олорбуппут.
Бырайыакпытыгар кыттыбыт оҕолорго араас бириистэри, өйдөбүнньүктэри туттарбыппыт. Манна барытыгар биһиэхэ ХИФУ, Ыччат министиэристибэтэ, кыттыспыт оскуолалар көмө-өйөбүл буолбуттара.
– Онтон бу буолан ааспыт тэрээһиҥҥэ...
– Мин бэйэм үөрэхпэр устудьуоннар научнай уопсастыбаларын бэрэссэдээтэлэбин, бу тэрээһиҥҥэ биһигини устудьуоннар билимҥэ үлэлэрин сүрүннээччи Ирина Собакина ыҥырбыта. Тэрийэн ыытааччы – университет Инновация уонна билим сайдыытыгар департамена, салайааччы Н.С. Григорьева. Онон Билим аччыгый академиятыгар үһүө буолан кытта тиийбиппит.
Бэлиэтээн эттэххэ, мин урут эмиэ манна кыттыбытым. Оскуолаҕа сылдьан куонкуруска кыайан “Действительный член Малой академии наук” диэн бэлиэ ылбыттааҕым.
Билиҥҥитэ устудьуоннар научнай уопсастыбалара (СНО) биһиги университеппытыгар үчүгэйдик сайда илик. Мин былырыын ХИФУ СНОтун аатыттан Эдэр учуонайдар Х сийиэстэригэр кыттыбытым. Онно РФ бэрэсидьиэнэ В.Путин биллэрбит билим уонна технология 10 сылынан билим инникитин, сайдыытын, СНО үлэтин туһунан кэпсэтии буолбута. Онон, ХИФУ 17 института, факультета бары түмсэн үлэ хаамыытын былааннаатыбыт, бэрэссэдээтэллэри таллыбыт. Уопсай бэрэссэдээтэлинэн Илгэм Сивцев талылынна.
Манна сылдьан атын институт, факультет устудьуоннарын кытта билистибит, доҕордостубут. Ол – наһаа үчүгэй.
– Инникитин идэҕинэн үлэлиэххин баҕараҕын дуо?
– Уустук ыйытыы. Биир өттүнэн, идэбинэн үлэлиэхпин баҕарабын, иккис өттүнэн, култуура, медиа эйгэтэ миэхэ наһаа чугас. Университекка ППОСка сылдьан видео оҥорон таһаарарбын, Семен Ченяновтыын эмиэ видео устан эҥин үлэлиирим наһаа үчүгэй этэ. Өссө оскуола сааспыттан улахан баҕа санаам – МГУга үөрэнии. Онон, билигин толкуйдуу сылдьабын.
– Акбермет, баҕа санааҕын толор, инники суолуҥ арыллан истин.
