Украинаҕа ыытыллар байыаннай эпэрээссийэ буолбутугар омуктар Арассыыйа экэниэмикэтин муомахтаан өлөрөөрү сааҥсыйа бөҕөтүн киллэрдилэр. Элбэх тэрилтэ тахсан барда. Саха сирин экэниэмикэтэ, тыа сирин олоҕо оҕустарбатын туһугар туох үлэ барарын, билиҥҥи балаһыанньаҕа сыһыанын билээри СӨ Ил Түмэнин тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Михайлович Находкинныын кэпсэттим.
***
– Бастатан туран, Арассыыйа гражданина, патриот буоларым быһыытынан, бэрэсидьиэммит В.В. Путин дьаһалын 100% өйүүбүн. Байыаннай эпэрээссийэ саҕаламмыт биричиинэтин төрдүн-төбөтүн бука бары бэркэ диэн билэбит. АХШ, НАТО дойдулара Украинаны Арассыыйаны утары күөттээн таһаарбыт иһэ истээх, дириҥ силистээх-мутуктаах иирсээннэрэ итинник быһыыга майгыга-тиэртэ. Арассыыйа билиҥҥи кэмҥэ ыытар бэлиитикэтин тус бэйэм ылынабын уонна өйүүбүн. Иккиһинэн, олорон биэрбэккэ, Евросойуус, АХШ араас хайысханан барытынан биллэрбит сааҥсыйаларын утары тустаах дьаһаллары ылан эппиэттиэхтээхпит. Дойду, өрөспүүбүлүкэ, эрэгийиэн хайдах дьаһаныахтаахпыт билиннэ. СӨ Ил Дархана А. Николаев, Бырабыыталыстыба бу күннэргэ араас хайысхалаах элбэх мунньаҕы, сүбэлэһиини ыыттылар. Ил Түмэн өттүттэн бэйэбит дьаһалларбытын бэлэмнээтибит. Уопсайынан, ким ханнык туһааннах хайысхаҕа эппиэтинэстээҕинэн бу үлэҕэ кыттыһыахтаах дии саныыбын.
Биһиги сис кэмитиэппит тыа сиригэр уонна тыа хаһаайыстыбатыгар эппиэттиирин быһыытынан, т/х дьарыктана сылдьар, тыа сиригэр үлэлиир дьоммут-сэргэбит көмүскэллээх буолалларыгар сүрүн болҕомтотун уурар. Ил Дархан т/х өйүүр саҥа мэхэньиисимэ киириитинэн, биһиги бэйэ бородууксуйатынан туруктаахтык хааччыныы үлэтин өссө 2020 с. саҕалааммыт, хааччахтааһыннары утары эрдэттэн бэлэмнээх көрүстүбүт. Ил Түмэн алтыс ыҥырыытын дьокутааттарын хара маҥнайгыттан норуот туруорсар үс боппуруоһа долгутар этэ.
Бастатан туран, т/х үбүлээһини улаатыннарыы. Бу саҥа мэхэньиисим олоххо киирэн кыаллар буолла. 2022 с. т/х өйөбүлүгэр хаһан да барбатах 12,8 млрд солк. үп көрүлүннэ. Быһаччы үлэлии-хамсыы сылдьар дьоммут т/х үбүлээһин күүскэ үрдээбитин билинэллэр. Үбүлээһин сылтан сыл үрдээн иһиэ.
Иккис саамай улахан долгутар кыһалҕа – бу үп быһаччы тыаҕа үлэлии сылдьар дьоҥҥо тиийэрин хааччыйыы. Урукку өттүгэр “т/х анаммыт үп улахан аҥаара куоракка араас тиксэрээччи тэрилтэлэргэ тоҕо хааларый, үлэлиир дьоҥҥо тиийбэтий?” диэн дьон-сэргэ элэ-была тылын этэ сатыыра. Билигин т/х үбүн 58-60% боломуочуйаны кытта быһаччы улуустарга барар.
Үсүһүнэн, үлэ дьоно “харчыбыт тоҕо наһаа хойутууруй, эрдэ сайыҥҥы үлэлэр иннилэринэ кэлбэтий?” диэн туруорсаллара. Ол көннө, билигин харчы сыл 1-2 кыбаарталарыгар улуустарга тиийэр. Бу – олох үчүгэй ситиһии.
Онон: т/х үбүлээһин үрдээтэ, 60-ча % улуустарга быһа барар, эрдэ, сыл 1-2 кыбаарталларыгар улуустарга тиийэр. Бу Ил Дархан А.С. Николаев, СӨ Бырабыыталыстыбата уонна Ил Түмэн бииргэ үлэлээһиннэрин түмүгэр ситиһилиннэ.
Билигин сааҥсыйалар кэмнэригэр “биһиги инникитин хайдах гынан т/х өйөбүлүн өссө чопчулаан, күүһүрдэн биэрэбит?” диэн үлэ барыаҕа.
– Арыы аҕыйаата диэн этэллэрин туох диэн быһаарыаҥ этэй?
– Саҥа мэхэньиисим бастакы сылыгар, дьон үүт туттарыыны эбэтэр сүөһү төбөтүгэр көмө ылары талар буолан, 2021 с. үүтү тутуу аҕыйаата. Урут 80 тыһ. т үүт тутуллар эбит буоллаҕына, 2021 с. 61 тыһ. т тутулунна. 2022 с. үүтү тутууну 62 тыһ. т саҕалаатыбыт. Ити 18 тыһ. т. аҕыйаабыта – т/х көҥү сууллан түһүүтэ буолбатах. Киһи ороһуйбат сыыппарата. 2021 с. устата олохтоох үүт бородууксуйатын араас көрүҥэ маҕаһыыннарбыт долбуурдарыттан сүппэтилэр.
Арыы аҕыйыыра өйдөнөр. Элбэх кэтэх хаһаайыстыба үүт туттарыытыттан “төбөҕө” көстө. Урут соҕотуопсуктар кырыы нэһилиэктэргэ барыларыттан үүт тутан, сыахтарга арыы оҥорторон ылаллара. Үүт тутар 10 солкуобайдарыгар дьоҥҥо арыынан төлөһөллөрө. Билигин ол дьон сүөһү ахсаанын иһин төлөбүргэ көстүлэр. Инньэ гынан, арыыны оҥоруу аҕыйаата да, оннук үлүгэр таҥнары барыы суох. Барыта сааһыланан истэҕин аайы, сыл аайы үүт тутар квотаны улаатыннаран иһиэхпит.
– Ол аата үүтү ыаһын 18 тыһ. т аҕыйаата диир кириитикэһиттэр, “төбөҕө” көспүт дьон үүт, арыы оҥостон сиэбэттэр дии саныыр буоллахтара дуу?
– “Кэтэхтэртэн үүт туппат буоллубут, онон, үүт бородууксуйата олох суох буолар буолла” эҥин диэн, күүркэтиилээх сымыйа кэпсээннэр бассаабынан тарҕаналлара баар. Чахчы, урут кэтэхтэр 51-52%-нара соҕотуопсуктарга үүтү-эти туттара олорбут буоллахтарына, билигин ол дьон бэйэлэрин үүттэринэн-эттэринэн дьиэ кэргэннэрин, аймахтарын хааччыйа олороллор. Иллэрээ сыл, саҥа мэхэньиисимҥэ көһүү бэлэмнэнэр кэмигэр, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ биһиэхэ “төбөҕө 35 тыһ. солк. биэрэр буоллахпытына, үүт туттарааччы баччанан аҕыйыа” диэн борогунуос быһыытынан сэрэтэн турар. Билигин улуустарга үгүс боломуочуйаны биэрбиппит кэннэ улахан хамсааһын тахсан эрэр. Урукку өттүгэр баһылыктар оскуоланы, суолу, атын да социальнай эбийиэктэри туттарыынан дьарыктаныахтаахтар диэн өйдөбүл баһыйар этэ. Онон, баһылыктар боломуочуйаны ылбыттарынан, аҥаардас суол дуу, оскуола дуу тутуутугар эрэ буолбакка, т/х болҕомто ууран, т/х бородууксуйатын оҥорон таһаарыыга ылсыспыттара киһини үөрдэр.
Ураты улахан болҕомто сири оҥорууга, оттооһуҥҥа турда. Оту тастан таһыы көрдөрдө дии – хас эмэ сүүһүнэн мөлүйүөн суумалаах “көмүс от” кэллэ. Ити үбүнэн талахпытын, дулҕабытын ыраастаан, сирбитин кэҥэтэн, ходуһа оҥосторбут көдьүүһэ улахан буолуо. Мин саныахпар, сааҥсыйаларга биһиги балачча бэлэмнээхпит диэхпин баҕарабын.
– Дьон-сэргэ ас-үөл аҕыйыа диэн дьиксинэригэр туох диэҥ этэй?
– Араас биричиинэнэн дьон ас хаһаанарын элбэхтэ көрөн кэллибит. Хамсык турбутугар ас хаһаанар сүпсүлгэнэ тура сылдьыбыта. Саҥа дьыл иннигэр сыл аайы туох барыта бүтэрин, ыарыырын курдук хамсаныы эмиэ буолааччы. Оттон дьиэ хаһаайкалара долгуйаллара, хаһааналлара сөп. Оттон уопсай балаһыанньаны эттэххэ, өрөспүүбүүлүкэҕэ билиҥҥитэ сөп буолар ас-үөл саппаас баар диэн этэллэр.
Сыана боппуруоһа, дьэ, уустук. ССРС суох буолуоҕуттан 30 сыл устата сыана наар ыарыы турда. 1990 с. тохсунньу 31 күнүгэр Москубаҕа “Макдональдс” диэн хапыталыыстыы бастакы тэрилтэ Арассыыйаҕа кэлбитэ. Онтон ыла тыһыынчанан арҕаа дойдулар тэрилтэлэрэ киирдилэр. Дьиикэй ырыынак экэниэмикэтин Арассыыйаҕа булгуруйбаттыы киллэрбит курдук санаммыттара. Сыананы судаарыстыба быспат, сыананы ырыынак бэйэтэ сүрүннүүр диэн өйдөбүлүнэн салайтараллара. Ол аанын 30 сыллааҕыта арыйбыппытынан, сыана тохтоообокко наар ыараан кэллэ. Онон, мин санаабар, ити омук тэрилтэлэрэ тахсан барбыттарын кэннэ, саҥа сыаннастар олохтонуохтара, саҥа сыаналар быһыллыахтара. Баччааҥҥа диэри “бэйэбит бородууксуйабытын оҥоруохха” диэн этиини күдээринэ истэрбит. Онтукпут билигин үөскээбит балаһыанньанан улахан суолталанна, дьон толору өйдөөтө.
– Сааҥсыйаларга харда импорды солбуйуу буолар, биһиги чугастааҕы сорукпут ити хайысхаҕа туох буолар диэн көрөҕүн?
– Украинаны кытта иирсээнтэн бастакы сааҥсыйалар киирбиттэрэ 8 сыл буолла. Ол тухары Арассыыйаҕа бэйэ бородууксуйатын оҥорор үлэ күүскэ баран кэллэ. Импорт аһын-малын солбуйан, олохтоох бэйэ бородууксуйатын оҥоруу диэн өйдөбүл онтон киирбитэ. Билигин, элбэх омук тэрилтэтэ сабыллыбытын кэннэ, импорты солбуйуу өссө түргэнник барыаҕа. Эппэтэҕэ диэйэҕит, бары да соһуйуохпут. Саха сиригэр ол солбуйуубут аһыыр аспытын: эппитин, үүппүтүн, хортуоппуйбутун, оҕуруоппут аһын, балыкпытын, сирбит аһын уо.д.а. элбэтии буолар. Бастатан туран, биһиги бэйэбит тэрилтэлэрбит, оскуолаларбыт, балыыһаларбыт 100% олохтоох бородууксуйанан хааччыллалларын ситиһэр соругу турар. Итиннэ үлэ бара турар.
– Дьон үлэҕэ сыһыана уруккутааҕар мөлтөөтө, чэпчэки олоҕу батыһыы элбээтэ диэн кэпсэтиигэ туох диэн санаалааххыный?
– Өй-санаа түмүллэр уустук кэмнэрэ кэллэхтэринэ, киһи уһуну-киэҥи толкуйдаан көрөр эбит. Биһиэхэ 30 сыл устата “ олохпут наһаа да ыарахан, атыттар биһигиннээҕэр үчүгэйдик олороллор” диэн сымыйа өйдөбүлү соҥноон, үгүспүт итэҕэйэр да буолла быһыылаах. Үлэлээн ааспыт аҕа дьоммут “үчүгэйдик да олорбуппут, үлэнэн дьоллоох этибит” диэбиттэрэ күннээҕи быстах тэҥнэбилгэ көмүллэн хаалаары гынна. Ити барыта – 90-с сылларга дойдубутугар хапыталыыһым аана аһыллыбытын кэнниттэн саҕаламмыт өйү-санааны алдьатыы үлэтин түмүгэ. Ити быстах быылы тэбэнэн, дьиҥнээх үлэ сыаналанар олоххо төннүөхпүтүн наада. Оскуолаҕа үлэ уруоктарын төттөрү киллэриэххэ, үлэ-сынньалаҥ лааҕырдарын төнүннэриэххэ. Төрдүс кылаастан оскуоланы бүтэриэхпэр диэри сайын аайы күрүө туппутум. Оҕо сайын звеноҕа оттуура, саас хотон хаарын түһэрэрэ, алаастары ыраастыыра, дулҕа быһара, лабыкта хомуйара, күрүө тутара, үлэҕэ эриллэн, дойдуга туһалаах киһи буола улаатара. Ону төннөрөр билигин тоҕо кыаллыбатый? 13 сыл учууталлаабыт, 7 сыл дириэктэрдээбит уопуппунан биир кэлим эксээмэни (СКЭ) төһө көдьүүстээҕин хаттаан ырытан көрүөххэ диибин.
Онон, үлэ сыаннастарыгар иитии бырапагаандата саҥаттан саҕаланыахтаах. “Туох баар саҥа барыта – урут умнуллубут үтүө буолар” диэн сөпкө этэллэр. “Наһаа да ыараханнык олорор эбиппит”, “тыа сирэ эстэн-быстан олорор” диэн өйдөбүллэр тохтуохтаахтар. Тыа сирин бүгүҥҥү олоҕун баран көрүөххэ наада. Хаһан сүүһүнэн биэрэстэ аспаал суоллары тыаҕа туппуттарай? Оскуолаҕа сонноох олорон үөрэнэрбит. Билигин таас оскуола, балыыһа, толору хааччыллыылаах олорор дьиэлэр тутуллаллар. Дьиэлэр ититэр ситимҥэ, гааска холбоноллор. Тыа сирэ улаханнык тупсан олорорун көрбөккө, сыыһа сыаннаска ымсыырдан, төбөбүтүн ынырыктык булкуйдулар. Саамай охсуулааҕа диэн, ити алдьатыы сүүрүгэр оҕустаран бара турар эбиккин.
Ол иһин өрөспүүбүлүкэ бары олохтооҕо, тэрилтэлэрэ хас биирдиибит бэйэбит үлэлиир салааларбытынан: үөрэх, доруобуйа харыстабыла, успуорт, т/х, култуура, урбаан уо.д.а. ким тугу сатыырынан, дьоҕурдааҕынан, күүскэ хамсаныахпытын наада. Үлэ үтүө үгэстэрин төнүннэриигэ үлэлиэххэйиҥ диэн барыгытын ыҥырабын.
– Андрей Михайлович, олус интэриэһинэй, дьону толкуйдатар кэпсээҥҥэр махтанабыт. Норуоккут туһугар сыралаах үлэҕитигэр өссө ситиһиилэри баҕарабыт.
Владимир Степанов кэпсэттэ.
