Көмүллэҕин дуу, уматыллаҕын дуу?

Истэ-билэ сылдьаргыт курдук, быйыл күһүөрү-кыһын Дьокуускайга Маҕанныыр суолга турар дьон уҥуоҕун таһыгар крематорий (өлбүтү уматар дьиэ) арыллыахтаах. “Быдан Эргиир” диэн хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ киин куорат дьаһалтатыттан тутар көҥүлү ылбыт. Тутуу бу ыйтан саҕаланна.

Бырайыак быһыытынан, крематорий, быһа холоон, 122 мөлүйүөн солкуобай суумалаах. Ол харчыны чааһынай инвестор угар. Дьиэ бэйэтэ биир этээстээх, 313 квадратнай миэтэрэ иэннээх, бырастыылаһар, киһини уматарга бэлэмниир, уматар, харайар саалалардаах буолуохтаах. Ону таһынан, өлбүттээхтэр кремацияны көрөллөрүгэр аналлаах экран ыйаныахтаах.

Крематорий тоҕо тутуллар буолбута өйдөнөр. Дьокуускай­га сир тиийбэт. Холобур, куорат Тутууга уонна көлө инфраструктуратыгар департамена этэринэн, Дьокуускайга сыл аайы ортотунан 1743 киһи көмүллэр. Куорат иһигэр-таһыгар барыта 5 киһи уҥуоҕа (кылабыыһа) баар. Онтон бу күннээххэ иккитэ үлэлиир – Маҕаннааҕы уонна Птицефабрикатааҕы киһи уҥуохтара. Онон, киһи өлөрө аҕы­йаабатаҕына (аҕыйыыра саарбах), Маҕаннааҕы кылабыыһа 2024 сылга туолар чинчилээх.

Дьокуускайга крематорий арылларын эбэтэр арыллыан сөбүн туһунан интэриниэт саайтарга уруккуттан суруйаллар. Холобур, 2020 сыл тохсунньутугар Птицефабрика түөлбэтигэр крематорий арылларын туһунан сонун бассаабы толорон, бар дьону “суугуната” сылдьыбыта эрээри, мээрийэ “сымыйа сонун” диэбитэ. Ол гынан баран, ити сыл оччотооҕу мээр Сардаана Авксентьева крематорий тутуллар кэмэ кэлбитин, ону чааһынай инвестор уйунуохтааҕын эппитэ. Ол күһүн куорат биир интэриниэт порталыгар “крематорий наада дуу, суох дуу?” диэн ыйытык оҥорбуттара. Ыйытыкка барыта 6 364 киһи кыттыбытыттан 5065 киһитэ “наада” диэбитэ.

Иллэрээ сыллаахха диэ­ри судаарыстыба сыана быһа­рынан, биир киһини саамай кырата 16 666 солк. көмүөххэ сөп этэ. Ол эрээри дьиҥнээх олох көрдөрөр чахчыта, ырыынак усулуобуйата ити көрдөрүүттэн лаппа атын. Ырааҕынан куоһарар диэххэ сөп. Буор үлэтин, хоруобу-веногу, мэҥэни-эргиири – барытын аахтахха, 90-100 тыһыынча буолар. Ити – тарда соҕус эттэххэ. Онно өссө бырастыылаһар, өйдүүр-ахтар күннэр аһылыктарын эп... Сыана букатын ыраатар. Онон, киһини тиһэх суолугар атаарыы, туох да саарбаҕа суох, ороскуоттаах дьыала. Киһи эрэ уйуммат суола.

Оттон крематорийга киһини уматар төһө буоларый? Дьокуускай дьаһалтата этэринэн, крематорийы тутарга түһэрсиллибит “концессионнай сөбүлэҥ быһыытынан, кремация сыаната 27 тыһыынча солкуобайтан ыарыа суохтаах” диэн.

Былыр сахаҕа киһини уматар сиэр баара дуо? Өлбүт кэннэ уматыллар ордук дуу, көмүллэр дуу? Эн хайыаҥ этэй? Ити курдук хаһыат бүгүҥҥү ыалдьыттарыттан ыйыттыбыт.

Розалия Бравина, билим дуоктара, устуорук, этнограф:

– Саха сиригэр өлбүт киһини уматар үгэс былыргыттан, өссө нуучча кэлиэн инниттэн, баар. Онно киһи соһуйара суох. Өлбүт киһини уматаллара хаһыылартан көстөр, саха үһүйээннэригэр, номохторугар да кэпсэнэр. Уматан да баран көмпүт, иин хаһан, өлбүт киһини онно сытыаран баран, умаппыт да түгэннэрэ баар буолар.

Оттон саҥа тутуллар крематорий туһунан тугу да этэрим суох, “сөп” да, “сөтөгөй” да диэбэппин. Хас биирдии киһи хайдах ылынарынан, саныырынан. Баар буолара кимиэхэ да мэһэйдээбэт. Араас кыһалҕалаах киһи элбэх буоллаҕа. Холобур, ким чугас киһитин ыраах дьиэтигэр илдьэр кыаҕа суох буоллаҕына, тоҕо уматан баран күлүн илдьиэ суохтааҕый? Итинник түгэҥҥэ крематорий баара мэһэйдээбэт.

А.Н. Павлов-Дабыл, “Кут-Сүр” түһэ:

– Олохпут сайдыы бэрээдэгинэн баран иһэр. Былыр араҥастыыллара, буорга көмөллөрө, онтон уматыы кэллэҕэ. Уматыы – киһи аймах устуоруйатыгар былыргыттан баар көстүү. Онон, киһи соһуйара, сүөргүлүүрэ суох. Сахалар былыр өлбүт киһини эмиэ уматаллара. Ону археология чинчийиилэрэ туоһулууллар. Холобур, Мымах уола Ньыкаа аара суолга өлбүтүн, уматан баран, күлүн аҕалбыттарын туһунан номохторго кэпсэнэр.

Билигин ханна да киһи, ол сиэринэн өлүү эмиэ элбээтэ, киһини кистиир, тиһэх суолугар атаарыы сыаната ыараата. Аны куоракка сир тиийбэт буолла. Баай эрэ киһи үчүгэйдик көмүллэр курдук буолла. Холобур, буорун хаһыыта 20-чэ тыһыынчаҕа тиийдэ бадахтаах. Хоруоп уонтан тахса тыһыынча. Онон, киһини көмөргө кырата 100-чэ тыһыынча наада. Этэргэ дылы, тулаайах киһи ийэ буорун булара уустугурда. Ити – барыбыт кыһалҕата. Онон, киһини көмүү эмиэ олох хаамыытынан уларыйан иһиэхтээх. Крематорий тутуллара туох да куһаҕана суох.

Гаврил Адамов, “Дэриэ­бинэ дьылҕата – норуот дьыл­ҕата” кэлим бырайыак ааптара:

– Уматыллыахпын олох баҕарбаппын. Мин айылҕа оҕотобун, айылҕа киһитэбин, айылҕаттан кэлбитим. Бу олорор олохпун кини миэхэ бэлэхтээбитэ. Онон, Орто дойдуттан суох да буолбутум кэнниттэн, киниэхэ эрэ барыахпын, Ийэ сирбэр көмүллүөхпүн баҕарабын. Ханна да буоллун, хайа да сиргэ буоллун, Ийэ сирбэр эрэ киириэхтээхпин. Ойоҕум аттыгар номнуо миэстэлээхпин. Онон, уматыллыбаппын.

Дьулустаан Попов, урбаанньыт:

– Крематорий тутуллар буолбутун истэн үөрдүм диэххэ сөп. Мин туох да саарбаҕа, хом санаата суох уматыллыам этэ. Сир анныгар, буолаары буолан туох да кыайбат ыарахан ыйааһыннаах таас билиитэ анныгар, хам баттанан сытыахпын баҕарбаппын. Умайбытым кэннэ күлбүн таһааран төрөөбүт алааспар, олорбут өтөхпөр ыһан кэбистэхтэринэ, буору кытта буор, салгыны кытта салгын буолуом, айылҕабар төннүөм буоллаҕа. Онно киһи сүөргүлүүрэ туох да суох. Билигин көмүллэр даҕаны ыараата. Иинин хастарыытын, хоруобун, ол-бу веногун, быстах сээкэйин, пааматынньыгын-эргиирин, ол быыһыгар аһылыгын аахтахха, букатын ыраатар. Кырата сүүсчэ тыһыынча наада. Оттон суруйалларынан, уматыы сыаната 30-ча тыһыынча буолуохтаах.

Арай оҕолорум өсөһөн туран “көмүөхпүт” диир буоллахтарына, эргиирбин-мэҥэбин эрдэттэн маһынан оҥорторон баран, барыам эбитэ буолуо. Биир да тааһа суох.

Онон, мин туох да саарбаҕа суох өлүкпүн уматтарарга бэлэммин. Ааппын-суолбун оҕо­лорум, сиэннэрим уонна хос сиэннэрим өйдүүр буоллахтарына сөп. Атыныгар – наадыйбаппын.

Василий Илларионов, тыл билимин дуоктара, фольклорист:

– Урут дойдубар Сунтаарга көмүллүөхпүн баҕарар этим. Ол эрээри кэлин балаһыанньа уларыйда, Күүкэйгэ билэр да киһим аҕыйаата. Аны илдьэр-аҕалар, көмөр ороскуота элбээтэ.

Онон, кэлин хайдах харал­ларбар улаханнык наадыйбаппын. Барбытым кэннэ оҕо­лорум бэйэлэрэ көрөн бы­һаа­рыахтара, хайдах сөп диэбиттэринэн дьаһайыахтара. Санаабычча эттэххэ, урут М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэ уматтарыан баҕарара. Ол эрээри кини үйэтигэр крематорий киирбэккэ хаалбыта. Онон, мин хоруйум: оҕолорум хайдах дьаһайалларын бэйэлэрэ билиэхтэрэ.

Евдокия Николаева, дизайнер:

– Суох, мин эппин-сииммин отой уматтарбаппын. Тоҕо диэтэххэ, “буор кутум ийэ буоругар төннүөхтээх” диэн өйдөбүллээхпин. Ону таһынан, өлбүт кэннэ саҥа олох саҕаланарын, “анараа дойду” диэн баарын ис-хаан итэҕэйэбин, бүк эрэнэбин уонна үһүйээҥҥэ-номоххо, аныгы да дьон кэпсээнигэр “анараа дойду” туһунан үгүстүк кэпсэнэр. Оттон уматыллан баран, ол дойдуга хайа сирэйбинэн тиийиэхпиний? Онно, баҕар, умайбыт киһини ылбаттара буолуо аны. Кэбиис-кэбис!..

Георгий Иванов, суоппар:

– Крематорийы куоракка сир тиийбэтиттэн туппуттара өйдөнөр. Ол улахан социальнай суолталаах кыһалҕа буоллаҕа. Онон, крематорий тутулларын олох утарбаппын, өлбүт киһини уматар култуура үгүс омукка баар. Сахаҕа да былыр баара. Аны киһини көмөр, ол кэннэ уҥуоҕун-эргиирин силигин ситэрэр ороскуота олус улаатта. Кырата 100 тыһыынчалаах буолуоххун наада.

Ол эрээри өлөн баран көмүллэрим дуу, уматылларым дуу туһунан бу диэн этэрим уустук. Толкуйдаан көрө иликпин. Ол да буоллар, бу санаатахха, тоҕо эрэ ордук уматыллыахпын баҕарар эбиппин. Јлбүтүм кэннэ оҕолорум-сиэннэрим күлбүн үчүгэйкээн бэйэлээх дьэрэкээн ойуулаах шкатулкаҕа дуу, иһиккэ дуу уган баран, “эһэбит барахсан күлэ” диэн көрө сылдьыахтара буоллаҕа. Эбэтэр кэриэстээн, тиэргэммэр бэлиэ сиргэ кутан баран, саныы сылдьыахтара. Онон, уматыллыам этэ.

Семен Сыромятников-Сэрэмээт Сэмэн, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ:

– Сиэр быһыытынан, оло­ҕурбут бэрээдэгинэн, көмүл­лүбүт ордук этэ. Уматан баран күлгүн салгыҥҥа ыһан кэбистэхтэринэ, эн бу Орто дойдуга олоро сылдьыбыт туох да бэлиэтэ суох, этэргэ дылы, “дьабыҥҥар көтөҕүн”. Күлгүн ыһан кэбиспэккэ туох эрэ иһитигэр уган харайбыттарын да иһин, күл – син биир атын матырыйаалынай турук, атын балаһыанньа.

Билигин аан дойду дьоно бары Чингисхан уҥуоҕун булуохтарын баҕараллар. “Туох баайдаах-дуоллаах, хайдах быһыылаах-таһаалаах киһи эбитэ буолла?” диэн таайа сатыыллар. Туох эмэ кырамтатын булаллара буоллар, бука, генетика анаалыһын ыытан аймахтарын быһаарыа, чөмчөкөтүн уҥуоҕун реконструкциялаан тас мөссүөнүн чөлүгэр түһэриэ этилэр. Саха устуоруктара Былатыан Ойуунускай уҥуоҕун булан чиэстээн-бочуоттаан харайаары көрдүү сатаабыттара хаһыс сыла буолла? Соторутааҕыта Дагестан уопсастыбанньыктара – Хаджи Мурат, казахтар бүтэһик ханнара Кенесары төбөтүн уҥуоҕун дойдуларыгар төнүннэрэ сатаан үлэ бөҕөнү ыытар сурахтарын истэбит. Уматыллан хаалбыт киһи уҥуоҕун көрдүүргэ да остуойута суох буоллаҕа. Уматыллыбыт, ол аата имниин эстибит, төрүкү суох буолбут.

Тус бэйэм кэмим кэлэн “анараа” бардахпына, оҕолорум-сиэннэрим “эһэбит субу манна хараллан сытар” диэн, муҥ саатар, биирдэ эмэ охсуллан кэлэн кэриэстээн барыа этилэр буоллаҕа. Чахчы, ол кэмҥэ эн аллара ирбэт тоҥҥо “сип-сибиэһэй”, хайдах көмүллүбүккүнэн сытар буоллаҕыҥ. Көр-күлүү курдук эттэххэ, ону ылан “клонируйдаан” иккистээн да төрөтөн таһаарыахха сөп.

Аны туран, өлбүтүм кэннэ уматан кэбистэхтэринэ, “анараа дойдуга” тиийэн аймахтарбын, урукку өбүгэлэрбин көрсүөм дуо? Баҕар, умайбыт киһи кута-сүрэ, дууһата эмиэ букатынныы сүтэн хаалара эбэтэр атын “сиргэ барара” буолуо.‑‑

Оттон эһиги доҕоттоор, хайыаххыт этэй? Умайар ордук, көмүллэр дуу?