Биир дьиэ кэргэнтэн ураты талааннаах, айар куттаах дьон иитиллэн тахсаллара интэриэһинэй. Холобур, айар куттаах бииргэ төрөөбүттэр – Ченяновтар. Ыал улахан оҕото – Семен өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр композитор уонна продюсер. Кини бииргэ төрөөбүт улахан быраата Павел Ченянов Б.Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырын биир тутаах артыыһа. Кыра быраата Дмитрий Ченянов мындыр тарбахтаах уус. Оттон балтылара Умсуура – саха эстрадатыгар туспа суоллаах-иистээх, ураты куоластаах ырыаһыт.
Семен Павлович Ченянов ыччаты муусука эйгэтигэр уһуйар, ырыа алыптаах эйгэтигэр сирдиир дьоҕурдаах учуутал. Билигин киниэхэ дьарыктаммыт оҕолор үгүстэрэ хайыы үйэ сыанаттан түспэт артыыс буола үүннүлэр. Аны, икки сыл анараа өттүгэр «Snow voice» диэн уолаттар бөлөхтөрө тэриллэн, сахабыт эстрадатыгар саҥа сүүрээн киирбитэ. Билигин бу бөлөх кыттааччылара номнуо дойдубут тэбэр сүрэҕэр – Москубаҕа – айа-тута, улахан сыанаҕа тахсаары бэлэмнэнэ сылдьаллар.
Хата, бу күннэргэ дойдуларыгар кэлэ сылдьалларын истэн, Семен Ченяновы кэпсэтиигэ ыҥырдым.
Бииргэ төрөөбүттэрим
– Биһиги бииргэ төрөөбүт төрдүөбүт. Мин мусукаан быһыытынан үлэлии-хамсыы сылдьаммын оҕолорбун, бииргэ төрөөбүттэрбин эмиэ бу эйгэҕэ сыһыарар эбиппин диэн санааҕа кэлбитим. Билигин бары култуура эйгэтигэр үлэлии-хамсыы сылдьабыт. Павеллаах Умсуура айар үлэлэрин үгүскүт билэр. Оттон быраатым Дима кыра эрдэҕиттэн айар куттаах киһи. Кини Тааттаҕа үлэлээбитэ, билигин Мэҥэ Хаҥаласка баар. Дима айарын-тутарын ордук сөбүлүүр. Саха үстүрүмүөннэрин – кырыымпаны уонна күпсүүрү оҥорор. Ону таһынан, өссө ырыа суруйар. Кэлин кини ырыаларын оҕолорго биэрэн, ыллата сылдьабын. Бииргэ төрөөбүттэр бары ийэ, аҕа аатын сүгэн, дьиэ-уот тэринэн, туспа ыал буолан дьоллоохтук айа-тута сылдьабыт. Онон төрөппүттэрбит хас да төгүл эбэ, эһэ үрдүк аатын сүгэллэр.
Манна эбэн эттэххэ, биһиги өбүгэлэрбитигэр ыллыыр дьоҕурдаах киһи элбэх. Онон сайын аайы аймахтар ортолоругар айар киэһэни, ырыа күрэҕин тэрийэр үгэстээхпит. Бу күрэх ыытыллыбыта үһүс сылыгар барда. Аймахтар бары сомоҕолоһуулаах буолалларын ситиһэбит. Эһиил эмиэ күрэхпитин тэрийиэхпит.
Тапталлаах дьоммут – төрөппүттэрбит
Биһиги дьоммут – оҕонньордоох эмээхсин (ити таптаан ааттыбын) муударай дьон. Билигин дойдуларыгар Мэҥэ Хаҥалас Маттатыгар олороллор. Кинилэр олохторун оҕону иитиигэ, биһиэхэ, анаабыттара. Улахан үөрэхтэрэ да суох буоллар, чиҥ билиилээх, олоххо ураты көрүүлээх дьон буолаллар.
Кыра эрдэхпиттэн аҕам миигин кытта улахан киһи курдук кэпсэтэр этэ. Ол иһин боччумнаахтык улааппытым. Билигин саныыбын ээ, төрөппүттэрим миигин сөпкө да ииппиттэр эбит диэн. Аҕам отой кыра эрдэхпинэ «киһи бэйэтигэр төбөлөөх, оҥорбут сыыһатыгар бэйэтэ эппиэттиир. Киһи олоҕун бэйэтэ оҥостор, ким да эйигин сырса сылдьыбат. Эппиэтинэстээх буол» диэн эппитин олоҕум тухары өйдүү-саныы сылдьабын. Мин төрөппүттэрбэр мусукаан буоларбын боппотохторугар махтанабын. Дьиҥэр, олоххо суолбун-ииспин көрдүүрбэр «мусукаан буолан айаххын ииттиэҥ суоҕа» диэн этэр-тыынар дьон элбэх этэ.
Муусукаҕа бастакы хардыылар
Кыра эрдэхпиттэн ырыаҕа-тойукка чугас этим. Хата, ийэлээх аҕам дьоҕурбун таба көрөн, эрдэттэн ырыаҕа сыһыаран ииппиттэрэ. Оттон абаҕам Ефим Кычкин Дьокуускайга Светлана уонна Егор Неустроевтар устуудьуйаларыгар сирдээн биэрбитэ. Бастаан улахан сыанаҕа «Хотугу Сулус» күрэххэ «Ямайка» диэн ырыанан тахсыбытым. Оччолорго мин 12 саастаах этим. Миигин Татьяна Гоголева олус өйөөбүтэ. Ырыа-тойук аргыстаах оҕо сааһым ити курдук ааспыта.
Оскуоланы эмиэ Маттаҕа бүтэрбитим, ол кэннэ Марк Жирков аатынан муусука училищетыгар дирижер-хоровик салаатыгар үөрэнэ киирбитим.
Наһаа дьиибэ эрээри, отой кыра эрдэхпиттэн «ыччаты иитиэхтээхпин, муусукаҕа сыһыарыахтаахпын» диэн сыал-сорук туруорунан улааппытым. Үөрэхпин бүтэрэн баран, бастаан Дьокуускайга, онтон Сунтаарга үлэлээбитим. Сунтаарга Виктория Мойтохонова салайааччылаах «Мозаика» ансаамбылга наһаа айымньылаахтык үлэлээбит кэммитин күндүтүк саныыбын. Онно Ирена, Розалина Файрушиналар уонна Санита Ай уо.д.а. устуудьуйаҕа сылдьыбыттара.
Муусука эйгэтигэр бастакы улахан кыайыылар «Мозаиканы» кытта ситимнээхтэр. Онтон куоракка кэлэн, «Artice voice» устуудьуйаны үлэлэппитим. Баҕам хоту ыччаты кытта үлэм саҕаламмыта. Сыл-хонук дииллэрэ чахчы эбит. Эһиил «Artice voice» төрүттэммитэ номнуо 15 сыла буолар.
Сахалар бары ырыаһыппыт
Муусука олус киэҥ эйгэ. Биһиги, сахалар, муусукаҕа олус чугаспыт. Дьиҥэр, саха киһитэ барыта ыллыыр. Бу барыта биһиги хааммытыгар иҥэ сылдьар. Сахалар былыр хараҥа, ыарахан олоххо олорбуппут. Туох баар ыараханы, баттабылы ыллаан чэпчэтиммит норуоппут. «Саха оҕуһун мииннэ да ырыаһыт» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Хайыа-аа, аны туран, олоҥхобут?
Наһаа дьикти эрээри, кэлин өрөспүүбүлүкэ араас муннугар айаҥҥа сылдьан, дьону кытта үгүстүк алтыһабын. Кинилэр бары ырыаһыттарын, айар куттаахтарын сөҕө саныыбын. Онон өбүгэлэрбититтэн кэлбит ыраас, чөл турукпутун билиҥҥи сайдыылаах үйэҕэ сүтэриэ суохтаахпын.
Ырыа айааччы
Айар үлэ туһунан кэпсээтэххэ, 2003 сыллаахтан ырыа айан саҕалаабытым. Бастакы айымньыларбын Сунтаар оҕолоругар биэрбитим. Онтон Ангелина Файрушина ырыаларбын хайҕаан, ааттаах-суоллаах артыыстарга биэрэн ыллатарга сүбэлээбитэ. Онон Григорий Кобяков хоһоонугар «Ыйдаҥа» диэн ырыабын Саарын толорбута. Дьэ, итинтэн кынаттанан ырыаһыттары кытары бииргэ үлэлээн барбытым. Оччолорго «Саҥа ырыа» диэн бырайыактан элбэх саҥа артыыс кынаттанан тахсыбыта, мин ырыаларым үгүстүк ылланар буолбуттара.
Манна эбэн эттэххэ, киһи олоҕун суолугар сөптөөх дьон көстөн иһэллэр эбит. Мин айар үлэм суолугар олус талааннаах уонна үлэһит майгылаах дьону көрсөбүн. Кинилэри кытта айар-тутар, бииргэ айанныыр сүрдээх интэриэһинэй. Онон бу бириэмэҕэ, бу кэмҥэ олохпор кинилэри көрсүбүппэр дьылҕабар махтанабын! Кинилэр мин саҥаттан-саҥа өрүппүн арыйарбар күүс-көмө буолаллар.
Ыччат ситиһиилээх буоларыгар көмөлөһөбүн
Биһиги сүрүн сорукпут – ыччаты иитии уонна дьоҕурдарын сайыннарыы. Мин үөрэнээччилэрбэр «эн хайаан да «сулус» эбэтэр улахан артыыс буолуохтааххын» диэн сыалы-соругу туруорбаппын. Миэхэ ыччат бэйэтин ис туругун сайыннараары үөрэнэ кэлэр. Мин сүрүн эппиэтинэһим инньэ сытар. Холобур, оҕолорум олоххо тугу эрэ ситистэхтэринэ наһаа үөрэбин. Ол хайаатар да муусукаҕа, ырыаҕа-тойукка буолбатах. Даҕатан эттэххэ, муусука диэн – вибрация. Ол эбэтэр, киһи барыта чакралаах. Бу вибрацияны таба тайаннахха, киһи чакрата сайдар уонна өйө-санаата атыннык үлэлээн барар. Киһи тулалыыр эйгэтэ ыраастаннаҕына, олоҕо чэпчээбиккэ, доҕоро-атаһа элбээбиккэ, олоххо интэриэһэ улааппыкка дылы буолар.
Даҕатан эттэххэ, муусука диэн математика уонна физика эбит. Өссө онно киһи иэйиитэ эбиллэр. Ол иһин ырыа киһини өй-санаа өттүнэн олуһун сайыннарар. Ол иһин буолуо, муусукаҕа олохторун анаабыт дьон олус мындыр көрүүлээх, дириҥ толкуйдаах буолаллар эбит.
Дьиҥэр, киэн туттар үөрэнээччилэрим элбэхтэр. Ол гынан баран, кинилэргэ хаһан да астыммыппын, кинилэринэн киэн туттарбын биллэрбэппин. Испэр үөрэбин.
Көлүөнэ киирсиитэ
Билигин олох тэтимин кытары саҥа ырыаһыт бөҕө тахсар. Ырыа барыта истииллээх. Онон урукку истиили истэ үөрэммит дьоҥҥо аныгы ырыа-тойук олуона соҕустук иһиллэр буолуон сөп. Кырдьыгынан эттэххэ, ырыаһыт элбиирэ туох да куһаҕана суох. Бэлиэтээтэххэ, ханнык ырыаһыт сыанаҕа тахсыахтааҕын, ыллыахтааҕын көрөөччү, истээччи бэйэтэ талар. Онон ырыаһыттар ортолоругар «чыыска» син биир барар. Бэлиэтээтэххэ, хас биирдии көлүөнэ туспа ырыалаах уонна ырыаһыттаах буолар. Билигин орто саастаах көлүөнэ уонна ыччат бэйэ-бэйэлэрин өйдөһүөхтэрин наада. Ол кирбиигэ тиийэ иликпит. Хайа эмэ саҥа аат эбэтэр аныгы ырыа-тойук ылланаары гыннаҕына, араас тыл-өс, кириитикэ бөҕө иһиллэр. Инньэ гынан, ыччаты баттаан кэбиһэбит. Дьиҥэр, аныгы олох тэтимин, сайдыыны кытта тэҥҥэ баран иһиэхтээхпит. Хата, аҕа саастаах дьон ыччаты быдан өйдүүр дуу дии саныыбын...
Онон орто көлүөнэ дьон ыччаты иитиэхтээхпитин, бу эппиэтинэс биһиэхэ сүктэриллэрин өйдүөхтээхпит. Бэйэбит оҕолорбутун өйдөөбөтөхпүтүнэ, көмө-тирэх буолбатахпытына, ханна тиийиэхпитий? Көлүөнэ киирсиитэ туох да үчүгэйгэ тиэрдиэ суоҕа. Онон өйү-санааны уларытан, атын, аныгы турукка киирэр кэм кэллэ.
Саҥа таһымҥа тахсыы
Мааҕын этэн ааспытым, хас биирдии көлүөнэҕэ туспа кумирдар бааллар. Оннук дьон хас биирдии норуокка баар. Холобур, биһиги көлүөнэ кумира Александр Самсонов-Айыы Уола, онтон кэлэр көлүөнэҕэ, холобур, Гоша Васильев-Джида буолуон сөп. Көрүүй, көлүөнэ аайы ырыа уларыйан иһэр.
Оттон билиҥҥи ыччакка «Snow voice», «Zavod» курдук бөлөхтөр үтүө холобур буолаллар. Кинилэр аныгы олох тэтиминэн сайдыылаахтар, уратылар. Билигин үйэ хардыыта уларыйан, таһым үрдүөхтээх. Ол эбэтэр, биир сиргэ олорон хаалбакка, саҥаттан саҥа үктэли дабайар сорук турар.
Итин санааттан уолаттарбын (Эрхааны, Мишаны, Андрейы уонна Ваняны) кытта киэҥ сиргэ – Москубаҕа көһөн барбыппыт. Санатан эттэххэ, «Snow voice» бөлөх төрүттэммитэ икки сыл буолла. Сыл аҥаара Москубаҕа олордубут, сотору эмиэ төттөрү барыахпыт. Бу бириэмэ устата бөлөх бэйэтин аатын оҥоһунна, истээччилэр, көрөөччүлэр биһирэбиллэрин ылла. Бөлөх кыттааччылара сайдыылаахтар, талааннаахтар уонна саамай сүрүнэ үлэһит майгылаахтар. Маннык аныгы бөлөҕү төрүттүүр санаа уруккуттан баара. Дьэ, хайдах эрэ эмискэ, бириэмэтигэр, бу уолаттар мин олохпор тиийэн кэлбиттэрэ. Мин кинилэри анаан-минээн көрдөөбөтөҕүм.
Билигин киэҥ сиргэ үлэлии-хамсыы сылдьабыт. Саха буоларбытынан ханна да сырыттарбыт киэн туттабыт. Атын омуктар биһигини олус сэҥээрэллэр. Бастаан утаа кытайдар дииллэр, онтон кэпсэтэн-ипсэтэн баран, сөҕүү бөҕө буолаллар. Аны туран, нууччалыы да, аангылыйа да тылынан кинилэртэн туох да атына, итэҕэһэ суох кэпсэтэбит. Ол иһин сахалары сайдыылаах норуот быһыытынан ылыналлар. Чахчыта да оннук. Биһиги, сахалар, уларыйыыны-тэлэрийиини түргэнник ылынабыт уонна сайдыыга үөрүйэхпит. Уолаттар бастаан нууччалыы ыллыахтара, онтон сыыйа-баайа сахалыы ырыаны репертуарбытыгар киллэрэн иһиэхпит. Бэлиэтээн эттэххэ, сахалыы ырыаны атын норуот бэрэстэбиитэллэрэ астына истэллэр эбит ээ. Холобур, Москубаҕа уолаттар 7-8 ырыаны толороллоруттан биэһэ сахалыы буолар. Ону дьон сэргээн-сэҥээрэн истэллэр.
Мин бу оҕолору саҥа таһымҥа таһаарар былааннаахпын. Кинилэр саха норуотун ааттатыахтарын баҕарабын. Холобур, тустууга Роман Дмитриев Олимпиада чөмпүйүөнэ буолан саха норуотун ааттаппыта. Оттон биһиги ырыаҕа саха буоларбытын чаҕылхайдык көрдөрдөхпүтүнэ, мин олоххо сыалбын-сорукпун ситиспит киһи быһыытынан бэйэбин ааҕыныам этэ.
Эбэн эттэххэ, биир дойдулаахтарбыт биһиги туспутугар ыалдьалларын, күүтэллэрин билэбит. Биһиги улахан сыанаҕа сотору тахсыахпыт! Бэлэмнэнэ сылдьабыт. Онон кэтэһиҥ, оҕолоргутун өйөөҥ диэн норуоппутун ыҥырабыт!
– Саха норуотун үрдүк таһымҥа таһаара сылдьар дьоммутугар ситиһиини баҕарабыт! Семен Павлович, айар үлэҥ таһаарыылаах буоллун!
Сэһэргэстэ Екатерина АФАНАСЬЕВА.
