Аны аҕыйах хонугунан Улуу Кыайыы күнүн бэлиэтиэхпит. Бу уоттаах сэрии хас биирдии саха ыалын таарыйбыта. Сэрии толоонугар охтубут хорсун буойуттары, тыылга эйэлээх олох иһин турууласпыт ытык дьоммутун кэриэстиир Ытык күммүт буолар. Аҕа Дойду Улуу сэриитин устуоруйатын дьикти чахчыларын сэгэтэн көрүөҕүҥ.
17 сыл бэлиэтээбэтэхтэр
17 сыл устата Сэбиэскэй Сойууска Кыайыы күнүн бэлиэтээбэтэхтэр. 1948 сылтан ыла бу саамай улахан бырааһынньыкка туох да күргүөмнээх тэрээһини ыыппаттара үһү. Ыам ыйын 9 күнэ – үлэ күнүнэн биллэриллэр эбит. Быһата, сэрии туһунан умнан, норуот хаһаайыстыбатын сөргүтэргэ бирикээстээбиттэр. Аан бастаан Сэбиэскэй Сойууска Кыайыы күнүн күргүөмнээхтик 1965 сыллаахха бэлиэтээбиттэр. Бу сылтан ыла ыам ыйын 9 күнэ өрөбүл күнүнэн биллэрилибит.
100 кыраам
Сэрии ханнык баҕарар түһүмэхтэригэр: кыайыылаах да, хотторуулаах да буоллун, Оборуона кэмитиэтин бирикээһинэн Кыһыл аармыйа саллааттарыгар арыгы бэриллэрэ. 1942 сыл ахсынньытыгар 5 мөл. 691 тыһ. лиитэрэ арыгыны фроҥҥа испиттэрэ биллэр. Ол эрээри “ититэр утах” барыларыгар анаммат эбит. ССРС кылаабынай “хааччыйааччыта” Анастас Микоян 1941 сыл от ыйын 20 күнүгэр “установить, начиная с 1 сентября 1941 года, выдачу 40-градусной водки в количестве 100 грамм в день на человека красноармейцам и начальствующему составу действующей армии” диэн уураах таһаарбыт. Ол эрээри Сталин “составу” диэн оннугар “войск первой линии” диэн көннөрөн биэрбит. Иһиэххин баҕардаххына, тыылга буолбакка, сэрии толоонугар бар диэтэҕэ.
Эйэлэһиэхтэрин баҕарбатахтар
Кыайыы күнүн кэннэ, уон сыл устата Сэбиэскэй Сойуус уонна Германия сэриилэһэр кыахтаах олорбуттар. Ол төрүөтүнэн Сэбиэскэй Сойуус Германияны кытары эйэ дуогабарын түһэрсиэн баҕарбатах, инньэ гынан сэрии хаһан баҕарар хатыланар кыахтааҕа. 1955 сыл тохсунньу 25 күнүгэр ССРС Үрдүкү Сэбиэтэ “Сэбиэскэй Сойуус уонна Германия икки ардыгар сэриини тохтотор туһунан” уурааҕы ылыммыттар. Дьэ, бу эрэ кэннэ юридическай өттүнэн эйэлээх олох кэлбит.
7 мөлүйүөнтэн – 43 мөлүйүөҥҥэ
Сэбиэскэй былаас сэрии толоонугар өлбүт дьон ахсаанын улаханнык чопчулуу сатаабатах. Сэрии бүтээтин кытары, И.Сталин хантан эрэ ылан “7 мөлүйүөн сүтүктээхпит” диэбит. Арҕааҥҥы дойдулар бу сыыппараны кытары сөпсөспөтөхтөр. Сталин өлүөр диэри улаханнык хасыһа да сатаабатахтар. “Культ личности” сараламмытын кэннэ Хрущев “20 мөлүйүөн киһи өлбүтэ” диэн биллэрбит. Оттон архыып докумуоннарын туһанан күүстээхтик үөрэтии 80-с сыллартан саҕаламмыт. Ол саҕана 30 мөлүйүөн киһи сэрии толоонугар сырдык тыына быстыбытын туһунан эппиттэр. Оттон публицист Борис Соколов этэринэн, 1939-1945 сылларга ССРС 43 мөл. 448 тыһ. киһини сүтэрбит. Оттон Сэбиэскэй Сойуус Сэбилэниилээх күүстэригэр 1941-1945 сылларга 26,4 мөл. киһи өлбүт, ол иһигэр 4 мөл. киһи билиэҥҥэ өлбүт. Өскөтүн Б.Соколов сөпкө суруйар буоллаҕына, Илиҥҥи фроҥҥа Кыһыл аармыйа уонна Вермахт байыастарын сүтүгэ 10:1 тэҥнэһэр. Ол эрээри күн бүгүҥҥэ диэри сэрии толоонугар өлбүт дьон ахсаана өссө да чуолкайдана илик. Устуоруктар биир чопчу сыыппараҕа кэлиэхтэрэ да биллибэт.
Хорсун дьахталлар
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр 80 тыһыынча эписиэр дьахтар сэриилэспитэ биллэр. Фроҥҥа араас кэмнэргэ саа-саадах тутан 600 тыһ.-1 мөл. диэри дьахтар сэриилэспитин туһунан суруйаллар. Бу кэмҥэ сир-дойду устуоруйатыгар аан бастаан Сэбиэскэй Сойууска дьахтар байыаннай куормата баар буолбут. Холобур, баҕа өттүнэн сэриилэһэргэ санаммыт дьахталлартан 3 авиация полката тэриллибит: 46-с гвардейскай түүҥҥү бомбардировочнай (ньиэмэстэр бу дьахтар-сэрииһиттэри “түүҥҥү ведьмалар” дииллэрэ), 125-с гвардейскай бомбардировочнай, 586-с истребительнэй полка. Сынаайпар дьахталлары Сынаайпар киин оскуолата анаан-минээн бэлэмнээбит. Маны таһынан дьахтар моряктар роталара баара. Дьахталлар эр дьонтон хаалсыбакка сэриилэспиттэрэ.“Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа” ааты 87 дьахтар ылбыта да элбэҕи этэр.
Ылыахтара биллибэт
Оттон Аҕа Дойду Улуу сэриитэ бүтээтин кытары үс мөлүйүөн кэриҥэ наҕараада туттарыллыбатах. Маныаха биир төрүөт — уордьаннары уонна мэтээллэри кэмигэр кыайан оҥорботохтор. Сэрии бүтээтин кытары Оборуона министэристибэтин каадыры салайар кылаабынай управлениета, архыып сулууспалара, байаҥкамааттар көрдөөн-ирдээн барбыттар. 1956 сылга диэри мөлүйүөн кэриҥэ наҕарааданы аадырыһын булларбыттар. Ол кэннэ күргүөмнээх көрдүүр үлэ түмүктэнэн хаалбыт. Дьон бэйэтэ ирдэстэҕинэ эрэ биэрэр буолбуттар. Кэнники уон сылга өссө мөлүйүөн кэриҥэ уордьаны уонна мэтээли туттарбыттар. Оттон 400 тыһ. наҕараада хаһаайынын булуо саарбах: бэтэрээн күн-түүн аҕыйаан иһэр, сорох күн сиригэр суох.
Кыһыл аармыйа Гитлерэ
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыһыл аармыйаҕа бүлүмүөтчүк Семен Константинович Гитлер диэн киһи сэриилэспит. Бу киһи дьэбириэй омук эбит. Наҕараадалыыр лиискэ сурулларынан, Семен Гитлер “За боевые заслуги” мэтээлинэн наҕараадаламмыт. “Подвиг народа” базаҕа “За отвагу” мэтээлинэн Семен Константинович Гитлев диэн киһи наҕараадаламмыта ыйыллыбыт. Араспаанньатын соруйан уларыппыттара дуу, эбэтэр алҕас эбитэ дуу?
Амарах дууһалаах Эдит
Франция аатырбыт ырыаһыта Эдит Пиаф Германияҕа билиэҥҥэ түбэспит дьоҥҥо кэнсиэр бөҕөтүн тэрийбит. Ол сылдьан кэнсиэр кэннэ лааҕырга хаайылла сытар дьону уонна ньиэмэс эписиэрдэрин кытта хаартыскаҕа түһэр идэлэммит. Бу — мээнэҕэ буолбатах эбит. Эдит Пиаф Парижка төннөн баран, билиэҥҥэ түбэспит дьон хаартыскаларын кырыйан, сымыйа докумуон оҥортообут. Ол кэннэ кэнсиэртиибин диэн сылтаҕыран, лааҕырга төннөн кэлэн уора-көстө докумуоннары туттартаабыт. Инньэ гынан хас да киһини билиэнтэн күрэппит.
2500 оҕону быыһаабыт
2007 сыллаахха диэри Ирена Сендлер туһунан дьон тугу да билбэт этэ. Ирена Варшаваҕа 1910 сыллаахха, олунньу 15 күнүгэр төрөөбүт. Университекка үөрэнэ сырыттаҕына, дьэбириэй устудьуоннарын кэтэх эрээккэ, муостаҕа олордон үөрэтэллэр эбит. Ирена маны бырачыастаан, дьэбириэйдэри кытары кэккэлэһэ олорон үөрэнэр, поляк устудьуоннарын тэҥҥэ олорсорго ыҥырар эбит. Ол иһин үөрэҕиттэн устан кэбиһэллэр.
Аҕа дойду сэриитин кэмигэр Ирена Доруобуйа харыстабылын управлениетын үлэһитэ эбит. Бу сылдьан Эпидемиология департаменыгар бэйэтигэр уонна көмөлөһөөччүтэ Ирена Шульцка геттоҕа киирэн үлэлииргэ көҥүл ылар. Наадалаах дьону кытта билсэн, геттоттан дьону быыһыыр толкуйга түһэр. Ирена оҕолору геттоттан күрэтэригэр сороҕор харабыллары “атыылаһар”, арыт үстүрүмүөн угар дьааһыгар кистээн, кыһыл оҕолору хоонньугар да уктан, араас албаһы туһанан күрэтэлиир эбит. Бэйэтин кытары куруук ыты илдьэ сылдьара үһү. Оҕо ытаары гыннаҕына, ыта эмискэ үрэн, оҕо ытыырын иһитиннэрбэт эбит. Ирена оҕолор дьиҥнээх ааттарын, төрөппүттэрин суруйан бааҥкаҕа уган баран саадыгар көмөрө үһү. Кэлин кистээбит суруктарын ылан аахпыта – барыта 2500 оҕону геттоттан күрэппит. Хомойуох иһин, сорох оҕолор төрөппүттэрэ өлөн, дьоннорун кытары көрсүбэтэхтэр.
1943 сыл алтынньы 20 күнүгэр Ирена Сендлери гестапо тутар. Кыыллыы кырбаан, араастаан муҥнаан оҕолор ханна баалларын этитэ сатаабыттар да, Ирена эппэтэх. Гестапо Иренаны өлөрөргө уураахтыыр. Ол эрээри “Зегота” диэн түмсүү харабылга бэрик биэрэн, Иренаны өлбүт дьон испииһэгэр киллэртэрэн, быыһаан ылбыт. Сэрии бүтүөр диэри Ирена саһа сылдьыбыт.
Хорсун Ирена Сендлери 2007 сыллаахха Нобель бириэмийэтигэр түһэрбиттэр. Ол эрээри, кэмитиэт күлүү гыммыт курдук, бириэмийэни АХШ вице-бэрэсидьиэнигэр, быыбарга кыайтарбыт Альберт Горга анаабыт. Дьэ, туох диэҥ баарай?!
Ирена Сендлер 2008 сыллаахха 98 сааһыгар күн сириттэн күрэммитэ.
kyym.ru
