Ааспыт нэдиэлэҕэ эрэдээксийэ үлэһиттэрин Нам улууһугар 3 күннээх сырыыбыт бээтинсэ күн Таастаах, Искра бөһүөлэктэринэн түмүктэннэ. Сымнаҕас айаннаах, сылайары-элэйэри билбэккэ айанныыр уопуттаах суоппарбыт Еремей Шеломовы кытта хайа да бэйэлээх уустук, өрө көтүтүүлээх, нэксиэлээх суолга чаҕыйбакка айанныыбыт, кэлэбит-барабыт. Бу иннинэ эрэ Өймөкөөн курдук ыраах дойдуга, хайалар быыстарынан айан бөҕөтүн айаннаан кэлбиппит.
Таастаах устуоруйатын сэгэттэххэ...
Бу нэһилиэктэргэ барарга үөһээ мырааны дабайан айанныыгын. Ол иһин да буолуо, Таастаах олохтоохторо “Аллара Намҥа барбыта” диэн тыл домоҕун тутталлар эбит. Таастаах бөһүөлэгэр (атыннык Өргөлөөх диэн эмиэ ааттанар эбит) чугаһаан иһэн, “Арт-эбийиэккэ” маарынныыр тыы аттыгар уолчаан балык тутан турарын, илимҥэ иҥнибит бөдөҥ бэйэлээх балыктар тыалга тэлибирии хамсыы турар оҥоһуктарын интэриэһиргии көрөбүн, биидьийэҕэ устабын. Хайа да бэйэлээх хаартыска зонатынааҕар быдан сэргэх, киһи болҕомтотун тардар ураты көстүү. Бу аата Дэгийэ күөл аттынан ааһан иһэбит. Олохтоохтор мантан кыһыҥҥы иһэр муустарын ылаллар, собонон эмиэ аһатан олорор ытык эбэлэрэ. Былыр бу диэки эбэҥкилэр кэлэн олохсуйа сылдьыбыттара биллэр. Ол иһин сирдэрин ааттара үксэ эбэҥкилии. Дэриэбинэ аттыгар баар Өргөлөөх эбэ нүөлсүтэр үлэ (мелиорация) барбатаҕын түмүгэр уолбута быданнаабыт.
Олохтоохтор кэпсииллэринэн, бөһүөлэк быраҕыллан баран сөргүтүллэн, иккис тыыннаммыт. Былыр Горнай Улуу Сыһыы, Атамай, 1-кы Хомустааҕы кытта биир сирдээх-уоттаах олорбуттар. Онтон ааспыт үйэ 30-с сылларыгар оройуоннары тэрийии буолбутугар горнайдар туспа барбыттар, Таастаах сирэ-уота Намҥа сыһыарыллыбыт. 70-с сылларга диэри манна нэһилиэнньэ олохсуйан олорбут. Онтон эбэлэрэ уолан хаалан, олохтоохтор Партизанынан, Хомустааҕынан көһөргө күһэллибиттэр. 1986 сылтан быраҕыллыбыт сирдэри чөлүгэр түһэрии бэлиитикэтэ ыытыллан, дьону таһааран олохсутар үлэ ыытыллыбыт. Онно үксүлэрэ, өбүгэлэрэ олоро сылдьыбыт дьон, көһөн кэлитэлээбиттэр. Кылгас кэмҥэ “Таастаах” сопхуос тэриллэн үлэлээн иһэн, Сойуус ыһыллыбытыгар тохтообут.
Икки сыллааҕыта...
Мин Таастаахха 2022 сыл ыам ыйыгар Сайылык бырааһынньыгар, 20-тэн тахса сыл устата өтөхсүйэн турбут Тураҥнаах учаастагын аһыллыытыгар, кэлэ сылдьыбытым. Манна саҥа хотону сэргэ лабаратыарыйа (ТХНЧИ, агроплем учуонайдара үлэлииллэригэр анаммыт), аҥаарыгар үлэһиттэр олороллоругар анаан тутуллубут саҥа дьиэлэри көрдөрбүттэрэ. Маны барытын “Саха сүөһүтэ” хааһынаттан үбүлэнэр генопуонда тэрилтэ (сал. А.Е. Артемьев) тутан үлэлэтиэхтээҕэ. Бу сырыыга бара сылдьан, интэриэһиргээн ыйытыласпыппар, олохтоохтор “лабаратыарыйа бакаа үлэлээбэккэ турар” диэбиттэрин ороһуйа иһиттим. Сайдыы үктэлигэр сыарҕаларын быата бытааннык сыыйыллыбытын бэркиһээтим. Чэ, ити хааллын...
Нэһилиэнньэ кыралаан эбиллэр
Таастаах 300-һү кыайбат нэһилиэнньэлээх. 9 кылаастаах оскуола 42 үөрэнээччилээх. Оҕолор салгыы Аппаанынан, Хамаҕаттанан, Намынан интэринээккэ олорон үөрэнэллэр эбит. Оскуола каадырынан толору хааччыллан олорор. Манна кэлии эдэр үлэһиттэр хаарбах дьиэ бырагырааматынан тутуллубут 6 кыбартыыралаах толору хааччыллыылаах дьиэҕэ олороллор. Сиэптигин Намтан анал массыына кэлэн ыраастаан, оборторон барар эбит. Быйыл бастакы сылларын кыстаабыттар эрээри, дьиэ тутуута табыллыбакка, ис өттүттэн номнуо хайа барыы баарын, ол өрөмүөннэниэхтээҕин кэпсииллэр.
Оскуола уонна оҕо уһуйаана эргэ туруктааҕынан, инникитин оскуола-сад тутуута анал бырагыраамаҕа киирбит. Кыралаан төрөөһүн элбии турарынан, оҕо 20 миэстэлээх уһуйааныгар миэстэ тиийбэт эбит.
Сүөһү тутар кэтэх хаһаайыстыба аҕыйаабыт. Сүөһүлэрин аҕыйаппыт, эспит ыал үксэ сылгынан барбыт.
Нэһилиэк киэн туттуута – саха боруода ынахтара
Олохтоохтор киэн туттуулара – саха ынаҕын пиэрмэтэ. Таастаахха саха боруода ынахтара аан бастаан 2008 сыллаахха үктэммиттэрэ. Ол иннинэ олохтоохтору кытта көрсөн кэпсэппиттэр, нэһилиэнньэ 100% өйөбүлүн ылбыттар. Олохтоохтор бастакы туруорбут усулуобуйалара “ынахтары саха оҕуһа эрэ буоһатыахтаах” диэн буолбут. Билигин кэтэх ыаллар ынахтара барыта сыыйа-баайа саха боруодатыгар көһөн эрэрин сэргии, сэҥээрэ истэҕин.
Пиэрмэҕэ 10-тан тахса үлэһит хара сарсыардаттан илиилэрин араарбакка үлэлииллэр. Болдьоммут кэмтэн эрдэ кэлбит буоламмыт, кэллиэгэм Мария Дегтяревалыын ыраахтан сандааран көстөр аныгылыы тутуулаах (норуокка биллэринэн, “еврохотон”) хотоҥҥо айан суолун тутабыт. Бу күннэргэ тибиилээх күннэр тураннар, суолу типпит, нэһиилэ астаран хотон иннигэр тиийэбит. Эбиэт кэмигэр түбэһэммит, үлэһиттэр суохтар. Биһигини бибилэтиэкэ үлэһитэ Марианна Сивцева уонна дьаһалта землеустроителэ Сахайаана Петухова арыаллаан илдьэ сырыттылар. Хотон киэҥэ-куоҥа сүрдээх. Саҥа төрөөбүт ньирэйдэрин Аччалба, Туоһахта, Айаана, Дайаана, Урсууна, Маайыс диэн ааттаабыттарын сэҥээрэ көрөбүн. Икки сыллааҕыта сылдьарбар Ииндийэ киинэтин дьоруойдарынан “Зита”, “Гита” диэн ааттаахтарын сүөргүлүү көрөн суруйбуттааҕым. Кыбыыга сылдьар ынахтары көрдөххө, быйылгы кыстыгы өҥ-тот туораабыттара харахха быраҕыллар – эмистэр-тоттор.
Былыр Таастаахха тимир уһаарыытынан дьарыктана сылдьыбыттара биллэр. Өбүгэлэрин үгэһин сөргүтэн, билигин тимири уһаарыынан В.И. Герасимов дьарыктанарын киэн тутта кэпсииллэр.
Оскуола ис туруга айгыраабыт
2011 сыллаахха тутуллан киирбит Таастаах оскуолатыгар сырыттыбыт. Каркаас оҥоһуулаах оскуола ис туруга мөлтөх. Биһигини оскуола саабыһа Т.М. Аргунова арыаллаан сылдьан оскуоланы билиһиннэрэр, көрдөрөр. Истиэнэ хайдыбытын эриэйкэлээбиттэр. Хобдох көстүү. Биһиги сылдьарбытыгар хаар ууллан, быыһынан быычылаан түһэн, истиэнэни буортулаабатын диэн, оробуочайдар оскуола үрдүттэн хаар түһэрэ сылдьаллара. Успуорт саалаҕа киирии өттүгэр баар дьиэ үрдүн “натяжной” пүлүөҥкэнэн бүрүйбүттэр. “Манна барытыгар үбү-харчыны көрөллөр дуо? – диэн ыйытыкпытыгар “дьэ, ону баҕас көрөллөр” диэтилэр.
Истиэнэлэрэ – брандмауэр. Ол эбэтэр умайбат бүтэй матырыйаалынан оҥоһуллубут. Баһаар буолар түбэлтэтигэр уот барыытын, тарҕаныытын бохсор матырыйаал. Оскуола үлэҕэ киирбитин кэннэ хойутуу, кыс ортото баһаарынай ирдэбилинэн, истиэнэни оҥорбуттар. Үөһэттэн сиик дьөлө түһэн сиигирдибитин түмүгэр дьиэ акылаата бүтүннүү тэллэй буолбута аҥайан көстө сытарын соһуйа көрөбүн (аллара куар коду баттаан биидьийэни көр). Улуус салалтата, дьиҥинэн, сүрдээҕин көрөн-истэн, үп-харчы көрөн көмөлөһөр эбит. Ол да буоллар үлэҕэ киирбитэ 13 эрэ сыл буолбут оскуола ис туруга киһини үөрдүбэтин харааста көрдүбүт. “Үөһээ салалта тустаах дьаһал ылар ини” диэн эрэниэххэ.
ИСКРАлар сүрүн кыһалҕалара – УУ
Манна 198 киһи олорор. Бэрт чөкө дэриэбинэ. 1993 сылга диэри “Кыым” диэн ааттаах эбит. Оннооҕор стеллата кытта баара. Онтон кэнники муниципальнай тэриллии буолбутугар аадырыс баар буолуохтаах диэн, “Күрэҥ Ат” диэн ааттаммыт. Былыр, сэрии саҕана, 40-с сылларга, “Искра” холкуос диэн ааттаах эбит.
9 кылаастаах оскуолаҕа 13 оҕо үөрэнэр уонна оччо үлэһиттээх. Быйыл 1-кы кылааска 6 оҕо киириэхтээх. Оҕо 15 миэстэлээх уһуйааныгар 19 оҕо сылдьар. Билигин 25 миэстэлээх оҕо уһуйаана тутулла турар. Сыбаайата уонна көҥдөйө тутуллан бүтэн, ис үлэтэ бара турар. Былаан быһыытынан, алтынньыга киириэхтээх.
Бэһис сылын үлэлии олорор баһылык М.И. Дьяконова: “Саамай тыын кыһалҕабыт – уу. Үп-харчы кыайан көрүллүбэккэ оннуттан хамсаабакка турар. Былырыын хаардаах дьыл буолан, күөллэр уунан туолбуттара. Быйыл сүрүн үлэбит күөллэрбитигэр туһуланар. Тыа дьоно буоларбыт быһыытынан сүөһүбүтүн-сылгыбытын иитэрбитигэр күөллэрбит оннуларын булалларыгар үлэ күүскэ барар. Онно бырайыак оҥорон, көмүскээбиппит. Икки күөлбүтүгэр дириҥэтии үлэтэ барар. Сайынын иһэр уубут Кэҥкэмэттэн кэлэр. Дэриэбинэттэн Кэҥкэмэҕэ диэри 18 км. 17 ыал кэтэх хаһаайыстыбалаах, 3 бааһынай хаһаайыстыба – С.Н. Сивцев (“Сулус” б/х), А.Г. Дьяконова (“Ураһалаах” б/х) уонна сылгынан А.А. Иванов, Д.Дьяконов бааллар.
Хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагырааматынан 6 кыбартыыралаах 2 дьиэ тутуллан үлэҕэ киирдэ. Уопсайа 12 кыбартыыра. Суотабай интэриниэт сибээс киирэн, олохтоохтор лаппа сэргэхсийдилэр. Маны тэҥэ 80 миэстэлээх кулууп дьиэтэ уонна эдэр исписэлиистэргэ анаан 4 кыбартыыралаах дьиэ бырайыактара оҥоһулла сылдьар. “Чоччума” диэн эдэр ыалга анаммыт кыбартаалга уот-күөс киирэн турар. Гааһын бырайыага оҥоһуллар. Ол барыта оҥоһулуннаҕына, уһаайба түҥэтиллэн ыччат кыбартаала үөскүөхтээх.
Түмүккэ
Дьэ, ити курдук эрэдээксийэ 3 күннээх сырыыта Нам улууһугар: Бөтүҥ, Модут, Хатырык, Аппааны, 1-кы Хомустаах, Партизан, Никольскай, Таастаах уонна Искра – бөһүөлэктэригэр түмүктэннэ. Хас сылдьыбыт сирбитигэр ааҕааччыларбытын кытта атах тэпсэн олорон, астына кэпсэттибит, санааларын иһиттибит. Хаһыаппытыгар, сурунаалларбытыгар хото суруттулар. Нэһилиэнньэ үксэ кэриэтэ хаһыаппытын сөбүлээн суруталларын эттилэр. Онон бу сырыыга Нам олохтоохторо ааҕар улуус эбиттэрин көрдөрдүлэр. Аныгыскы көрсүөххэ диэри, күндү ааҕааччыларбыт!
Саргылаана БАГЫНАНОВА, Нам–Таастаах–Искра–Дьокуускай.
