Өрөспүүбүлүкэ бырааһынньыгын бэлиэтиир күн хомондьуруопкаҕа ааттаан-суоллаан Нам улууһугар айанныыбын. Эбиэт кэннэ оруобуна 16 чааска таксига олорон, көрүөх бэтэрээ өттүгэр көтөр аалынан көтөр кэриэтэ, 17 чааска Нам сэлиэнньэтигэр тиийэ охсубуппун билбэккэ да хааллым. Тимур Е. диэн ааттаах суоппар харах тэстэринэн чааска 120 килэмиэтиринэн айаннатыы... (ылбыт билиэппэр аата-суола сурулла сылдьар). Иннигэр айаннаан иһэр массыыналары барытын ситэн ааһар. Бэл КамАЗ, улахан бырысыаптаах массыыналары таах ойоҕолуу көтүтүү. Дууһабын таҥара илиитигэр туттаран баран олордум... Үйэбэр айаннаабатахпын айаннаатым, сөрү диэн сөхтүм, салынным, уйулҕам көтө сыста. Чэ, сити курдук.
Дэриэбинэ олоҕуттан дууһалыын сынньанаҕын
“Суруналыыһы атаҕа аһатар” бэргэн этиигэ олоҕуран, бээтинсэ күн Искра бөһүөлэгэр суолу тутабын. Манна тыа сирин хоһуун дьахтара, үйэтин тухары бэтэринээринэн үлэлээбит, биэнсийэҕэ тахсыаҕыттан сүөһү-сылгы көрөн олорор кэтэх хаһаайыстыбалаах Анна Дмитриевна Парниковаҕа ааттаан-суоллаан кэлэбин.
Тэлгэһэҕэ киирээккин кытта саталлаах туттунуулаах хаһаайка олороро харахха быраҕыллар. Барыта уурбут-туппут курдук ыраас, дьэрэкээн бэйэлээх бэсиэдкэ “миэхэ кэлэн олор, сынньан” диэбиттии угуйа ыҥырар. Анна Дмитриевна сахалыы астаах сандалытын тула олорон, үүттээх чэйи сыпсырыйан иһэ-иһэ дьиэ эргиннээҕини, сүөһү-ас туһунан кэпсэтэбит. Тус бэйэм тыа сиригэр кэллэхпинэ дууһалыын сынньанабын, санаалыын манньыйабын, дэриэбинэ олоҕор ымсыырабын.
* * *
“Төрүт Искра олохтооҕобун. Өбүгэлэрим дойдулара буолар. Улан-Удэҕа тыа хаһаайыстыбатын техникумун бэтэринээр-биэлсэр идэтигэр 3 сыл үөрэммитим. 1984 сыллаахха бүтэрэн кэлэн, “Хатыҥ Арыы” сопхуос Аппааны отделениетыгар “Чараҥ” пиэрмэтигэр ыччат сүөһүгэ бэтэринээринэн 1993 сылга диэри үлэлээбитим. Наһаа үчүгэй кэмнэр этилэр. Олохтоох Сэбиэт уонна оройуон Сэбиэтин дьокутаатынан талыллан үлэлээбит кэмнэрдээҕим. Онтон төрөөбүт дэриэбинэбэр төннөн кэлэн, биэнсийэҕэ тахсыахпар диэри бэтэринээрдээбитим.
1996 сылтан үлэлии-үлэлии кэтэх хаһаайыстыба тэриммитим. Төбөнөн 20-чэ сүөһүлээх, онтон ыанара 5, уонна 2 үөр сылгылаах этим. Билиҥҥэ диэри тутан олоробун. 2010 сыллаахха биэнсийэҕэ тахсыахпыттан кэтэх хаһаайыстыбабын – сылгыбын, сүөһүбүн күн бүгүнүгэр диэри көрөн-истэн олоробун. Билиҥҥи туругунан 10-ча ынахтаахпын, ыанара 3 уонна 1 сылгы үөрдээхпин, эбии дьон сылгытын үөрүн көрөбүн-истэбин”, – диэн аа-дьуо олорон кэпсиир.
* * *
Ынахтара, киэһээҥҥи ыамнарыгар маҥыраһан, кэлбиттэрин биллэрэллэр. Тиэтэйэ-саарайа лабыктанан эбии оҥоһуллубут көөнньөрбөтүн тутан, хотонугар тахсар. Мин эмиэ саппай уопсабын. Далга киирэн астына, манньыйа аһыы турар ынахтарга чугаһыыбын, самыыларыттан имэрийэбин, таптаан, ымманыйа кэпсэтэбин. Барахсаттар өйдүүргэ дылы, төбөлөрүн кэҕиҥнэтэ-кэҕиҥнэтэ аһыыллар, туора киһи чугаһаата диэн кымаардаан да көрбөттөр. Хаһаайка ыанар ынахтарын хотоҥҥо ыы киллэриэн иннинэ далга эбии аһылыктарын анал хоруудаҕа кутан аһаталыыр. Марта диэн эриэккэс ааттаах ынаҕын ыы киллэрбитигэр, тылланан ынах ыан дьоллонобун. Уопуттаах ыанньыксыттан итэҕэһэ суох эмиийдэрин үөрүйэх баҕайытык тардыалаан, үүтүм биэдэрэҕэ курулуу түһэр тыаһын истэн астынным.
Анна Дмитриевналыын ынахтары ыырбыт быыһыгар кэпсэтэн айахпыт хам буолбат. “Төһө өр үүт-ас туттаран кэллиҥ?” – диэн ыйытабын. “2000 сылтан саҕалаан үүт туттарар буолбуппут. Оччолорго саҥа саҕалааһын этэ. Инньэ гынан, 2020 сылга диэри, 20 сыл устата үүтү туттарбытым. Кэнники икки сылга туттарбатаҕым. Биричиинэтэ дуо? 2020 сыллаахха Ил Дархан “сүөһү төбөтүгэр 35 000 солк.” биэрэр уурааҕа тахсыбыта, араас ирдэбилэ “Меркурий” бырагырааматыгар тиийэ үгүс этэ. Онтон ыла үүт туттарбатаҕым 3-с сылыгар барда. 35 000 тыһ.солк ыларым миэхэ ночооттоох. Урут ынахтарбын бэркэ аһатан-сиэтэн, өлгөм үүтү туттарар этим буоллаҕа. Ити уурааҕы билиҥҥэ диэри син биир биһирээбэппин. Билигин сааһыраммын, баҕарбатарбын да, икки ыанар ынахха 37 000 солк.ыларбар тиийэбин. Дьиҥинэн эттэххэ, билигин оту тиэйтэрии да улахан кыһалҕа буолла”, – диэн курустук туттан олорон санаатын үллэстэр.
“Үүт туттарар кэммэр буолунай харчы аахсар этим. Хотунан-соҕуруунан сылдьыбытым аҕай. 5-6 ыанар ынах туттарыллар үүтэ баһаам этэ буоллаҕа. Күн аайы 5 ыанар ынахха 70–80 лиитирэ үүтү туттарарым. Онон барыстаах этэ. Тыа сирин дьонугар маннык дьаһал тахсыбытын тус бэйэм олох сөбүлээбэккэ олоробун. Үүтүнэн туттарар табыгастаах этэ, билигин ночооттоох мин буоллум. Урукку сылларга элбэх үүтү туттаран, баһаам харчыны аахсарым.
2019 сыллаахха “Эрэл” кэпэрэтиип чааһынай, кэтэх хаһаайыстыбалаах ыалга элбэх үүтү ыаһыҥҥа күрэх биллэрбитэ. Онно мин биир ынахтан 3220 л ыаммын, “Бастыҥ ыанньыксыт” ааты ылбытым. 20-чэ сыл устата бэйэм бэйэбэр үлэлээбит буоламмын түөскэ анньынарым суох.
* * *
Хотонтон киирэн сэһэргэһиибит салҕанар. Хаһаайка оҥорбут халадьыаһын минньигэс амтанын сөҕөбүн-махтайабын. “Арыым-сүөгэйим барыта – бэйэм киэнэ. Онон аһаан-сиэн олоробун. Маны тэҥэ “нэһилиэнньэни этинэн-үүтүнэн хааччыйан олоробун” диэтэхпинэ, сыыспатым буолуо. Ким сүөгэйинэн, ким арыынан ылар. Ол эрээри үксүн арыынан атыылыы сатыыбын. Бу күннэргэ элбэх эриллибит эти киилэтин 600 солк.атыылаатым. Туйаҕынан – халадьыас, төбөтүнэн саркисон оҥорон 500 г иһиккэ 250 солк. оҥорон атыылыырым былдьаһыгынан бүтэр. Сүөһү иһин сууйан-сотон киилэтин 400 солк. батарабын. Арыым атыыга мэлдьи баар, киилэтэ – 800 солк. Туйаҕы үксүн ыалтан хомуйабын, сороҕор мэнэйдэһэбин. Өргөлөөххө олорор Осиповтар диэн билэр дьонум өлөрбүт сүөһүлэрин туйаҕын босхо биэрэн абырыыллар. Сайынын хаһаанан, икки куул туйаҕы ыраастаан булууска укпутум.
* * *
Итиччэ элбэх үүт-эт бородууксуйатын оҥорон атыылыырын, бэйэ оҥорон таһаарыы хайысхатын тутуһарын сөҕө-махтайа истэбин. Ардыгар кыаммат кырдьаҕастарга, инбэлииттэргэ отонуттан босхо утары уунарын сэҥээрэ иһиттим. “Маны сэргэ сир астарын эмиэ баһаамы атыылыыбын. Сайын устата хаптаҕас, моонньоҕон, отон, күлүүкүбэ бөҕөтүн хомуйабын. 10-ча биэдэрэ отону атыылаатым. 10 лиитирэлээх отону 2,500 солк.атыылыыбын, олох былдьаһыгынан барар, өссө да көрдүүллэр. Маны таһынан инбэлиит, кырдьаҕас билэр дьоммор, дьүөгэлэрбэр биирдии биэдэрэни көннөрү, босхо биэртэлиибин. Бүгүһүн сир аһа, отон өлгөмнүк үүммүтэ дии. Кыайан атыыга барбата дуу дии санаабытым – атыыластылар аҕай.
Күһүн ынах, сылгы этин дэлэччи атыылыыбын, тутатына бүтэр. Уопсайынан, бэйэм оҥорон таһаарар бородууксуйабын батарарбар улахан кыһалҕаны көрсүбэппин. Оҥорон таһаарар аһым-үөлүм барыта эрдэ сакааһынан атыыланан бүтэр. Мэлдьи сыл аайы ылар дьоннордоохпун.
* * *
Быйыл өр кэмҥэ тымныы туран, хаар халыҥнык түһэн, ханна даҕаны кыстык ыараханнык ааһан эрэрин истэ-билэ сылдьабыт. Уопуттаах сүөһү, сылгы көрөөччү Анна Дмитриевнаны бу кыһалҕа эмиэ тумнан ааспатаҕын кини кэпсиириттэн истэҕин. “Үйэбэр хаһан даҕаны отунан быстарбатахпын быйыл кэлэн дьэ быстардым. Саатар, сааспыт наһаа уһаан, хаар халыҥ буолан, ынах, сылгы хойукка диэри аһыы тураллар. Онон 2 туонна оту, мөлтөх хаачыстыбалаах да буоллар, атыылаһан олоробун. Урут хаһан даҕаны отунан быстарбат, атыыласпат этим. 3 ынахтан 2 ынах төрөөн тураллар. Үүт бөҕөтүн бырылаччы ыы олоробун, сайыҥҥылыы сүүрдэбин. 10 биэлээхпиттэн түөрдэ төрөөтө. Саҥа төрүөххэ туруктара этэҥҥэ. Сылгыларбын базаҕа хаайан, көрө-истэ сылдьабыт.
Аҕам чөмпүйүөн сылгыһыт этэ. Бииргэ төрөөбүт убайым эмиэ 30-тан тахса сыл сылгыһыттаабыта. Онон сылгыга сыстаҕаспыт хааммытыгар баар. 2010 сыллаахха Толоон диэн сиргэ бэйэм оҥостубут сылгы базалаахпын.
* * *
Кэпсэтиибит бүтэһигэр үйэтин тухары сүөһү, сылгы көрүүтүгэр олоҕун анаабыт, уопуттаах тыа хаһаайыстыбатын үлэһититтэн Анна Дмитриевнаттан “тыа хаһаайыстыбата инникилээх дуо?” диэн ыйыппыппар, кыратык сүөм түһэн олордо. “Хомойуох иһин, эдэрдэр үлэлээбэттэр, сыстыбаттар. Биһиги көлүөнэнэн сүөһү-сылгы көрүллэн бүтэрэ буолуо диэн долгуйабын. Онон тыа хаһаайыстыбата эстэр туруктаах. Ол баар суол уонна ону билиниэххэ наада. Дьиҥинэн, судаарыстыба өттүттэн өйөбүл, көмө бөҕөтө баар ээ, суох буолбатах. Араас грант, бырагыраама баар. Ол эрээри эдэр көлүөнэ сүөһүгэ, сылгыга сыстара сэдэхсийэн эрэр”, – диэн хомолто, курус тыллардаах кэпсэтиибитин түмүктүүбүт.
* * *
Дьэ, ити курдук, биир күннээх тыа сиригэр сырыым түмүктэннэ. Үөрдүм – тыа хоһуун дьахтара сүөһү-ас көрүнэн бэйэтин эрэ буолбакка, дьонун-сэргэтин бэйэтэ оҥорон таһаарар бородууксуйатынан хааччыйан, эбии дохуоттанан олороруттан. Сүөм түстүм – тыа сиригэр тыа хаһаайыстыбата сап саҕаттан, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан салҕанан олороруттан... Дьиэлээх хаһаайка А.Д. Парниковаҕа сааһырдым диэн санааҕын түһэрбэккэ, дьоҥҥун-сэргэҕин олохтоох ас бородууксуйатынан хааччыйан, этэҥҥэ олороргор алҕаатаҕым буоллун!
Сэҥээриилэр