Ахсынньы 15 күнүгэр, ааһан эрэр 2021 сылы түмүктүү, СӨ Ил Дархана Айсен Николаев Ил Түмэн дьокутааттарыгар туһаайан бэйэтин Анал этиитин тиэртэ. Ону Сахабыт сирин былааһын бары салааларын бэрэстэбиитэллэрэ бэркэ болҕойон иһиттилэр.
Бу Анал этии туһунан кинилэр санааларын маннык үллэстэллэр:
Алексей Иннокентьев, Ньурба улууһун баһылыга:
– Этиини биһирээн иһиттим. Саха сирин олохтоохторун, чуолаан тыа сирин нэһилиэнньэтин, олоҕун тупсарыыга, туруктаах уонна чөл буолуутугар анаммыт. Кэлэр сылы Ил Дархаммыт ийэлэргэ анаата. Хас биирдиибитигэр ийэ – күндү өйдөбүл. Олох ийэттэн саҕаланар. Оҕо иитиитэ, үлэҕэ, үөрэххэ көхтөөх буолуута ийэттэн тутулуктаах. Уопсастыбаннай олоххо ийэ суолтата – сүҥкэн. Т/х-гар үгүөрү үп көрүллүбүтүн биһириибит. Дьон түмсэн, кэпэрэтиипкэ холбоһон, улахан хотоннору туттаары гыналлара үчүгэй. Ити бүддьүөт үлэһиттэригэр эмиэ туһалаах. Кэтэх хаһаайыстыба салгыы өйөнөр, сылгы базатын тутууга үп көрүллэр. Ойууру чөлүгэр түһэриигэ ылсыы – тыын суолталаах. Түмүгэ тута буолбакка, кэнэҕэһин көстүө. РФ таһымыгар улахан ыҥырыы таһаарбыта кэрэхсэбиллээх. Судаарыстыба уонна муниципальнай былаастар бииргэ үлэлэһэрбит булгуччу наада. Баһаары утары үлэлээбит дьону болҕомтоҕо ылан, эр-биир ааттаталаабыта үчүгэй. Доруобуйа харыстабылыгар анаммыты эмиэ сөбүлээтим. Ньурбаҕа балыыһабыт 2-с уочарата тутулларын истэн – үөрдүбүт. Тыйаатырбыт эһиил киириэхтээх. Култуураҕа, успуорка эмиэ ураты болҕомтотун уурда. Х-р, мас тардыһыытын туһунан олус үчүгэйи эттэ. Туох баар н/х-тын салаатын, социальнай, дьон-сэргэ дьарыктаах буолуутун барытын таарыйда. Дьиэ кэргэҥҥэ судаарыстыбаттан көмө кэлэрин, үбүлүөйдээх сылга төрөөбүт оҕолорго 100 тыһ. счет аһарга этиитин сэргии иһиттибит. Биһиги Ньурба улууһугар төрөөбүт хас төрдүс оҕоҕо 100 тыһ. солк. биэрэр буолбуппут иккис сыла. Быйыл Ийэ сылын биллэрээри олорбуппут. Онтубут өрөспүүбүлүкэ таһымыгар буолла. Олус үчүгэй!
Онон биһиги, үлэлии сылдьар баһылыктар, дьокутааттар Ил Дархан этиитин олоххо киллэриигэ үөрэ-көтө үлэлиэхпит.
Николай Старостин, Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыга:
– Сыл түмүктэрин иһитиннэрдэ. Тыа умайыыта, хамсык ыарыы хааччаҕа, кураан сайын... Ол эрээри этэҥҥэ, сорох хайысхаҕа ситиһиилээх түмүк баара сэргэхситэр. Бу маннык уустук кэмҥэ дьон түмсүөхтээх, хардарыта көмөлөсүһүөхтээх. Хамсык, мэдиссиинэ өттүгэр үчүгэйдик эттэ. Ол иһигэр биһиги улууспут ааттаммытын истэн үөрдүбүт. Оҕо балыыһалаах Перинатальнай киин тутуллара эрэйиллэр. Тыын кыһалҕабыт. 36 тыһ. нэһилиэнньэлээх улууспут.
Быйыл хаһааҥҥытааҕар да өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн дохуоттаах чааһа улаатта. Нацбырайыактары эттэ. Күүтүллүбүт көдьүүһэ туолуохтаах диэн. Биһиэхэ убатыллыбыт айылҕа гааһын собуота тутуллуохтаах, гаас киирэ илик нэһилиэктэригэр гааһы тиэрдиэхтээхпит. Инфраструктураны сайыннарыы, суол-иис тутуутун, уоту харыстыыр курдук саҥа технологиялар, т/х-тын туһунан этиилэргэ сөпсөһөбүт.
Аллараа Бэстээх былаана суох тутуллубут эргэ оробуочай бөһүөлэктэн “тырааныспар киинэ, аргыс куорат” быһыытынан сайдыан баҕарабыт. Онон “Азия оҕолоро” Саха сиригэр буоларыгар интэриэстээхпит. Аллараа Бэстээх сайдыытыгар өйөбүл наада. Оскуола боппуруоһа быһаарылла илик. Саҥа кулууп эһиилгиттэн тутуллар буолла. Эһиилги бүддьүөт быйылгытааҕар үгүөрү буолла, арыый тубуста. Урукку өттүгэр мөлтөһүөр буолар этэ. Онон, саҕалааһын баар, сайдабыт. Ол – үөрүүлээх. Ил Дархан саҥа үүнэр 2022 сылы Ийэ сылынан биллэрбитэ олус сөптөөх.
Юрий НИКОЛАЕВ, Ил Түмэн дьокутаата:
– Анал этииттэн астынан олоробут. Бастатан туран, Ил Түмэн 2022 с. ылыммыт бүддьүөтүн хайҕаата. Уопсайынан, олус ыарахан сыл кэлэн ааста. Үлэ бөҕөнү көрүстүбүт, былааҥҥа киирбэтэх кыһалҕа үөскээн үтүмэн элбэх үп хамсаата. Ол үлэни кыайдыбыт. Доруобуйа харыстабылын тиһигэр төрдүттэн уларыйыы киириэн наада эбит. Мөлтөх инфраструктуралаах тыа сиригэр бу ыарыыны утары охсуһар кыах аһара мөлтөөбүт. Онно эбии – баһаар. Ил Дархан быйыл баһаарга үлэлээбит дьоҥҥо анаан махтанна.
Ил Дархан производство уонна билим сайдыытыгар улахан болҕомтотун уурда, саҥа саҕахтары, былааннары, соруктары эттэ. Саха сирэ т/х-тынан биллэр. РФга сылгыбыт ахсаанынан – бастакы, ынах сүөһүбүтүнэн үһүс сылдьабыт. Кэлэр 2022 с. бүддьүөккэ бу салааҕа улахан үбүлээһин көрүллүбүтүн эттэ. Т/х-та сайдарыгар саҥа эбийиэктэр, переработка собуоттара наадалар. “Бу көрүллүбүт үбүлээһин көдьүүстээх уонна таһаарыылаах буоларын ирдиэхтээхпит. Үп-харчы тыаҕа үлэлии олорор дьоҥҥо быһа тиийиэхтээх, олох тупсарыгар көмө буолуохтаах, дьокутааттар ону хонтуруоллуугут” диэн соруйда.
Социальнай бэлиитикэ, үөрэх, билим боппуруостарыгар тохтоото. 2022 сылы Ийэ сылынан биллэрдэ. “Эһиил судаарыстыбаннаспыт 100 сылын бэлиэтиибит, онон бу сылга төрөөбүт оҕолорго 100-түү тыһ. солк. биэрэргэ” диэн дьаһал биэрдэ. Бу көмө Саха сирин демографиятыгар көмөлөһүө. Оччоҕо, чахчы, 2023 сылга нэһилиэнньэбитин 1 мөл. гынар сорукпутун толоруохпут. Биһиги астынныбыт уонна биһирээтибит.
Михаил Эверстов, Ил Түмэн дьокутаата:
– Мин тус бэйэм өрөспүүбүлүкэбит хас да салайааччытын Анал этиитин истэн кэлбит киһибин. Бу бүгүн Ил Дархан А.Николаев туһаайыытыттан олус астынным. Үгэс курдук, урукку Анал этиилэр “төһө эрэ туонна бэлэмнэннэ, төһө эрэ былааннанар, ону гыныҥ, маны оҥоруҥ” диэн курдук, этэргэ дылы күннээҕи, “тактическай” ис хоһоонноох буолааччылар. Оттон бүгүҥҥү Анал этии бэрт ырааҕы ытар стратегическай суолтатын таһынан, таһыма Саха сиринэн эрэ муҥурдаммат. Саха киһитэ буоларым быһыытынан, онтон олус астынным, киэн тутуннум.
Т/х-гар сыһыаннаах этиилэри олус чугастык ылынным. Биллэрин курдук, ахсаабат болҕомто ууруллуутун түмүгэр, билигин сылгыбыт, сүөһүбүт ахсаана өрүттэн эрэр. Холобур, сылгыбыт ахсаанынан Арассыыйаҕа эрэллээх бастакы миэстэҕэ сылдьарбытыттан ханнык саха үөрүө суоҕай...
Ил Дархан “Дьокуускай куораты ирбэт тоҥҥо турар аан дойду куораттарыттан саамай бастыҥнара оҥоруохпут”, “уһук хотугу улуустарбытын аан дойду ирбэт тоҥҥо турар эрэгийиэннэрэ бары холобур оҥостоллорун курдук тупсарыахпыт” диир. Ама, бары ылыстахпытына, ол тоҕо кыайтарыа суоҕай?
Анал этии кэмигэр IT технологиялар тустарынан элбэх этилиннэ. Чахчы, бу эйгэҕэ саха дьоно дьоҕурдаахпытын олох бэйэтэ көрдөрдө. Бу сир уһугар олорор норуоттан IT технологияларга аан дойду таһымнаах дьон тахсан кэллилэр. Бу аныгы үлэ ырыынагар, экэниэмикэҕэ олус кэскиллээх салааҕа биһиги дьоммут күүскэ киирэн эрэллэрэ улахан кэскили, эрэли саҕар.
Ил Дархан туһаайыытын кэмигэр хамсыкка хорсуннук үлэлээбит медиктэри, бу сайын баһаары бохсууга күүскэ үлэлэспит дьону манна саалаҕа инники эрээккэ олордон анаан чиэстээбиттэрин, махтаммыттарын аһара сөбүлээтим.
Айсен Сергеевич саҥа үүнэр сылы Ийэ сылынан биллэрбитэ, бэйэтин ийэтин аатын ааттаан махтаммыта аһара истиҥник иһилиннэ, долгутта. Чахчы, сахалар дьахтар, ийэ таҥаралаах дьоммут.
Түмүктээн эттэххэ, күүстээх Анал этии буолла... Маны барытын олоххо киллэриигэ күүскэ үлэлэһэргэ бэлэммин!
Степан САРГЫДАЕВ, Чурапчы улууһун саҥа талыллыбыт баһылыга:
– Аһара астык Анал этии буолла. Бары өттүнэн охсуулаах, хамсыктаах ааһан эрэр сылы Ил Дархан өрөспүүбүлүкэҕэ Доруобуйа сылынан биллэрэн, кэмигэр сөптөөх дьаһаллар ылыллыбыт буоллахтарына, саҥа үүнэр 2022 сылы Ийэ сылынан биллэрбитэ өссө астык. Хайа баҕарар норуокка ийэ – күндү өйдөбүл. Элбэх оҕолоох ыал олоҕо тупсарыгар, демографияҕа туһуламмыт бырайыактар барыбыт санаатын көтөхтүлэр. Эһиил өрөспүүбүлүкэ тэриллибитэ 100 сылынан “Үйэ оҕолоро” диэн 100 тыһ. солк. хапытаал киирэр буолла. Дьокуускайга Дьиэ кэргэҥҥэ, оҕолорго социальнай көмө киинин тутуллуута эһиилгиттэн былааннанарын, элбэх оҕолоох ыалы нолуоктан босхолооһун туһунан үөрэ иһиттибит.
Тыа улууһун баһылыга буолан, т/х-тыгар урут хаһан да көрүллүбэтэх 12 млрд солк. көрүллэр буолбутуттан санаам көтөҕүлүннэ. Ити быһаарыы тыа дьоно дохуоттаах буоларыгар көмөлөһүө. Судаарыстыба көмөтүнэн гаастааһын барара тыа сирин сайдыытыгар сүдү суолталаах. Онон төрүт тылбытын, култуурабытын өрө тутан, бары тутуспутунан сайдыыга айанныыбыт.
Руслан Федотов, Ил Түмэн дьокутаата, урбаанньыт:
– Быйылгы туһаайыы олох бары эйгэтин хабар, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар туһуламмыт. Айсен Сергеевич Саха сирин олохтоохторо көрсөр кыһалҕаларын чиэһинэйдик уонна аһаҕастык кэпсээтэ. Ол курдук, хамсык кэмигэр дьоҕус уонна улахан тэрилтэлэр күүскэ оҕустарбыттарын эттэ. Ол да иһин, СӨ хас 11-с олохтооҕо барыта үлэтэ суохтар босуобуйаларын ыллаҕа. Онон эһиил социальнай харалтаҕа улахан болҕомтону уурарга эппитэ саамай сөптөөх. Дьиэ сыаната үрдээбитигэр, саҥа дьиэ тутуута тэтимириэхтээҕэр, территория кэлим сайдар бырайыактарын олоххо киллэриигэ болҕомтону туһаайда. Эһиил гаас ситимигэр холбонууну элбэтэр соругу туруорда. Бырамыысыланнаһы сайыннарыы пуондатыттан олохтоох оҥорон таһаарааччылары, чэпчэки, ювелирнай уонна ойуур бырамыысыланнаһын өйүүргэ диэбитин биһирии иһиттим. Кини туһаайыытыгар эһиил т/х-тыгар хаһааҥҥытааҕар даҕаны элбэх үп – 12,5 млрд солк. – көрүллүбүтүн эттэ. Кэнники 10 сылга ынах сүөһү ахсаана аан бастаан 3,4 % эбилиннэ.
Ил Дархан туһаайыыта эһиилги сылга эрэллээхтик үктэнэрбитин бигэ туоһута буолла.
Виктор Губарев, Ил Түмэн вице-спикерэ, РФКП обкуомун сэкирэтээрэ:
– Билигин үгүс бэлитиичэскэй, судаарыстыбаннай боппуруостар федеральнай киин былаас кыттыгаһа суох быһаарыллыбаттар. Онон Ил Дархан бэйэ көҕүлээһинин эрэйэр боппуруостарга тохтообута саамай сөп.
Ил Дархан эһиил улахан быыбардар буолалларыгар тохтоото. Ол – муниципальнай быыбардар, суолталара олус улахан. Ааспыт быыбардарга быыбардааччы улахан бырыһыана олоҕу уларытар туһугар куоластаабыта. Быһата, биһиги быыбар сокуонун көрүөхпүтүн, уларытыылары киллэриэхпитин наада.
Ийэ сылын биллэрбитин мин биһирээтим. Биһиги сэбиэскэй кэмҥэ ийэлэргэ көрүллэр араас социальнай көмө, чэпчэтии 60-80 %-нын суох оҥорон олоробут. Оҕо, ийэ доруобуйата айгыраата, демография алдьанна, өлүү элбээтэ. Онон маннык уустук кэмҥэ, биллэн турар, Ийэҕэ анаммыт сыл ыытыллара олус үчүгэй.
Билигин нэһилиэнньэ олус дьадайда. Тииһинэн олоруу алын кээмэйэ биһиэхэ 18 тыһ. аччыа суохтаах, хотугу улуустарга – 20 тыһ. Хамнас орто көрдөрүүтүн биһиэхэ 80 тыһ. солк. дииллэр. Ким оччону ыларый? Т/х-тын үлэһиттэрэ ортотунан – 40 тыһ., бырамысыыланнас тэрилтэлэрэ 170 тыһ. солк. аахсаллар. Бу – тэҥнэниэхтээх.
Бу Анал этиигэ патриоттуу иитии, идеология, хомуньуустуу хорсун-хоодуот быһыы туһунан этиллибитэ үчүгэй.
Дмитрий Тихонов, Майа нэһилиэгин баһылыга:
– Ил Дархаммыт Анал этиитин биһиги, майалар, элбэх буолан анаан иһиттибит, санаа атастастыбыт... Быйылгы Анал этии дьоҥҥо-сэргэҕэ олус тиийимтиэ, өйдөнөр, дириҥ ис хоһоонноох, кэскиллээх.
Бастатан туран, баһаары утары үлэ үп-харчы, дьон-сэргэ, тиэхиньикэ да өттүнэн күүһүрэр буолбутун, ойууру чөлүгэр түһэрэр анал бырагыраама бэлэмнэнэрин биһирээтибит. Иккиһинэн, хоруона кэннэ чөлүгэр түһэриигэ уонна “Чөл олох” бырагыраамаҕа сыһыаран, биһиги “Абалаах” курдук санаторийдарбытын кытыарыахха, кинилэр матырыйаалынай-тэхиниичэскэй базаларын бөҕөргөтүөххэ уо.д.а. дии санаатыбыт. Ону сорудах курдук ылынныбыт. Үсүһүнэн, Ил Дархан хоруона хамсыгын уонна баһаары утары үлэлээбит дьону анаан бэлиэтээбитин улаханнык биһирээтибит. Бүгүҥҥү күн дьоруойдарын сирэй билиэхтээхпит. Төрдүһүнэн, 2022 с. өрөспүүбүлүкэбитигэр хаһааҥҥытааҕар даҕаны улахан бүддьүөт ылыллыбыта үөрдэр. Биһиэхэ, Мэҥэ Хаҥаласка, 2022 с. 31 нэһилиэккэ урукку сыллардааҕар уопсайа 92 мөл. солк. элбэх үп көрүлүннэ. Айсен Сергеевич “куорат да, тыа да дьоно тэҥ бырааптаахтар, онно сөптөөх усулуобуйа тэриллиэхтээх” диирэ итинтэн да көстөр. Бэсиһинэн, дьоммут-сэргэбит субсидиялаах билиэт, дьон олорор, сылдьар табыгастаах эйгэтин тэрийии-тупсарыы, хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү бырагыраамалара салҕаналларыттан астыннылар. Онно сыллата харчы тиһиктээхтик көрүллэ турара – абыраллаах суол. Алтыһынан, IT эйгэ. Биһиги санаабытыгар, кэлэр өттүгэр IT-ттан киирэр дохуот бырамыысыланнастан киирэр дохуоту солбуйуохтаах. Ил Дархан оннук сыал-сорук туруорар диэн өйдүүбүт. Онно үлэлэһиэхпит.
Күн Күбэй Ийэ сыла биллэриллибитин бары биһирээтибит. Ама, ийэлэргэ, кэрэ аҥаардарга ураты болҕомто уурулларыттан ким үөрбэт буолуой?
Бэй. кэр.
