Сэбиэскэй кэмҥэ үгүс ыччат соҕуруу баран үөрэммитэ. Ол кэмҥэ, сыана кэм чэпчэки уонна ханна баҕарар аан аһаҕас буолан, тиийэн туттарсарга, үөрэнэргэ судургу курдук этэ. Оттон 90-с сылларга ыччаты соҕуруунан, тас дойдунан үөрэтии, баҕар, биһиги холбутугар соччо кыаллыа суоҕа эбитэ буолуо. Ол гынан баран, үөрэххэ мэлдьи улахан болҕомтону уурар Бастакы Бэрэсидьиэммит оччолорго сөптөөх быһаарыыны ылынан, Каадыры бэлэмниир дэпэртээмэни тэрийбитэ. Бу тэрилтэ быйыл 30 сыллаах үбүлүөйэ. Отут сыл устата өрөспүүбүлүкэбит үгүс ыччатын суолун-ииһин барытын үбүлээн туран, буор босхо соҕуруу, тас дойдуга үөрэттэрбит тэрилтэ. Бу кэмнэр тухары тэрилтэ уруулун тутан олорбут Матвей МУЧИНЫ кытары кэпсэтэбит.
– Матвей Васильевич, устуоруйа быыһын сэгэтэн көрдөххө, сүүрбэһис үйэ саҕаланыытыгар Саха сириттэн төһө киһи соҕуруу үөрэнэр чиэскэ тиксибит эбитий?
– Сүүрбэһис үйэ саҕала-ныытыгар биһиги улуу суруйааччыбыт, бөлүһүөкпүт Өксөкүлээх Өлөксөй: “Саха сиригэр доҕолоҥ, соххор ахсаана үөрэхтээх дьоннооҕор элбэх”, – диэн турар. Ол кэмҥэ, чахчы, оннук этэ. Онтон сахаттан биир бастакы үөрэхтээхпит Семён Новгородов Санкт-Петербурга үөрэнэ сылдьан, 1912 сыллаахха: “Сахалары үрдүк үөрэххэ үөрэтиэххэ наада”,– диэн аан бастаан тыл көтөхпүтэ. “Сахалар уонна университеттар” диэн ыстатыйа суруйбута. Кини онно: “Иркутскайдааҕы университекка саха филологиятын кафедратын арыйыахха”, – диэн чопчу көрүүлээх, этиилээх эбит. Новгородов итини баара-суоҕа 20 сааһыгар эппит. Оччолорго өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр үөрэттэрии тарбахха баттанар курдук аҕыйаҕа. Ол эрээри 1922-23 сс. өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр барыта 62 киһи үөрэнэ барбыт эбит. Онтон эһиилигэр, ол аата 1924 сыллаахха – 164 киһи. Ити кэннэ сыл аайы кыра-кыралаан эбиллэн, соҕуруу баран үөрэнии улам элбээн барар. Саха сирин тас өттүгэр биллэр дьоммут бастакынан үөрэммиттэрэ. Ол курдук, худуоһунньук Пётр Романов, скульптор Добрынин, норуот суруйааччылара Эллэй, Амма Аччыгыйа, Күннүк Уурастыырап, Алтан Сарын, дьүкээгир суруйааччыта Тэкки Одулок, Г. Кокшарскай диэн тыҥаны эмтиир биллиилээх быраас, бастакы геолог Гаврил Семёнов уо.д.а. бастакынан тиийэн үөрэммиттэрэ.
1990 сыллаахха Бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Николаев Конституция уонна суверенитет декларацията ылыллыбытын кэннэ, 1992 сыллаахха бэс ыйын 10 күнүгэр 167 №-дээх “Өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр каадыры бэлэмниир туһунан” ыйааҕа тахсыбыта. Онтон ыла отут сыл ааста. Төһө да ыһыллыы-тоҕуллуу ыар кэмэ буоллар, сүүрэн-көтөн, бастакы хардыылары оҥорон барбыппыт. Урут сэбиэскэй саҕана оҕолору үөрэххэ ыытыы, хомсомуол, обкомуол нөҥүө барара. Ону үөрэтэн көрбүппүт да, докумуоннара, үлэлээбит хайысхалара барыта ыһыллан, үрэллэн хаалбыт этэ. Ол иһин биһиги саҥаттан үлэлээбиппит. Бастаан анаалыс оҥорон, сахалар оччолорго 10 т. нэһилиэнньэҕэ устудьуон үрдүк үөрэххэ киирэр ахсаанынан, баара-суоҕа 45-50 миэстэҕэ сылдьар этибит. Ити – сэбиэскэй кэмҥэ. Онтон уон сыл буолан баран, ити көрдөрүүбүтүнэн Арассыыйаҕа Москуба, Санкт-Петербург, Татарстан, Тюмень уобалаһын кэнниттэн 5-с миэстэҕэ тахсыбыппыт. Бу аата, улахан ситиһии, оҕолорбут, ыччаппыт соҕуруу дойду университеттарыгар, институттарыгар тиийэн үөрэниилэрэ үксээбитэ. Атын өрөспүүбүлүкэлэри, эрэгийиэннэри кэннибитигэр хаалларбыппыт.
– Матвей Васильевич, саҥа тэриллэргит саҕана туох эрэ айдаан баар буолбатах этэ дуо?
– Биһиги Кииммит бастаан бырабыыталыстыба иһинэн үлэлээбитэ. Маҥнай улахан утарсыыны көрсүбүппүт. Кистээбэккэ эттэххэ, оччолорго: “Бу туохха наадалаах тэрилтэний?” – диэн саҥарар-иҥэрэр киһи үгүс этэ. Элбэх дьокутаат сөбүлээбэтэҕэ, утарбыта. Мин: “Кэнчээри ыччаппытыгар олус кэскиллээх дьыала, бэйэбит өрөспүүбүлүкэбит иһигэр тоҕо булкулла сылдьыахтаахпытый?! Ыччаттарбыт соҕуруу дойду биллэр-көстөр университеттарыгар, институттарыгар баран үөрэниэхтээхтэр”, – диэн этэ-тыына сатаабытым. Оччолорго миигин Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан үлэлээбит, экэниэмикэ билимин дуоктара Егор Григорьевич Егоров уонна бэрт аҕыйах дьокутаат көмүскэһэ сатаабыттара. Ол үрдүнэн, Үрдүкү Сэбиэт: “Бу Киини (дэпэртээмэни) суох оҥоруохха”, – диэн уураах ылыммыта.
– Оттон Михаил Ефимович?..
– Михаил Ефимович бэйэтэ таһаарбыт ыйааҕын өйүүр буоллаҕа дии. Төһө даҕаны Үрдүкү Сэбиэт уураахтаабытын, утарсыбытын иһин, кини көмөтүнэн, син биир үлэлээбиппит курдук үлэлии олорбуппут. 1992 сыллаахха мин тута соҕуруу эрэгийиэннэр саамай биллэр-көстөр университеттарын, институттарын барытын соҕотоҕун кэрийэ барбытым. 1993 сыллааҕы бүддьүөтү тыырыыга оччотооҕу премьер-миниистир, вице-бэрэсидьиэн В.А. Штыров мунньах ыыппыта. Маннааҕы университеттар, Василий Филиппов уонна солбуйааччылара, бэлэмнэнэн аҕай кэлбиттэр этэ. “Бу Бырабыыталыстыба иһинэн тэриллэр киин наадата суох. Итини биһиэхэ аҕалыҥ”, – диэн быһа бааччы эппиттэрэ. Василий Васильевич өйдөөх, үөрэхтээх, мындыр эрээри, оччоттон сүрдээх уоттаах-төлөннөөх киһи этэ. “СГУ – боростуой үөрэх кыһата. Хайдах МГИМО, Ломоносов, Бауман аатынан Москубатааҕы, Санкт-Петербурдааҕы суон сураҕырбыт университеттар Саха сирин ханна да биллибэт-көстүбэт университетын кытары дуогабар түһэрсиэхтэрэй?!” – диэн дакаастыы сатаабытым. Кытаанах киирсии буолбута. Хата, ол мунньахха Штыров кинилэр этиилэрин өйөөбөтөҕө. Инньэ гынан, Кииммит сабыллыбакка, салгыы үлэлээбиппит. Бастаан бырагыраама оҥостубуппут. Бастакы сылбытыгар мин сылы быһа кэриэтэ хомондьуруопкаҕа сылдьыбытым. Уһук Илин эрэгийиэннэриттэн саҕалаан Арассыыйа биллэр-көстөр, ааттаах-суоллаах үөрэх кыһаларын ректордарын, проректордарын кытары сирэй көрсүтэлээн дуогабар түһэрсибитим. Хас биирдии көрсүбүт ректордарбыт, хата, туох даҕаны муоҕа-чуоҕа суох бары Саха сирин ыччатын үөрэтэргэ сөбүлэҥнэрин биэрбиттэрэ. Бу ректордары кытта табаарыстыы сыһыаҥҥа киирбитим.
– Бастыҥ үөрэх кыһаларын барытын кэрийэн дуогабардаспыккыт. Анаан-минээн Арассыыйа бастыҥ университеттарыгар Саха сирин оҕолорун үөрэттэрэ сатыыр былааннаах этигит дуо?
– Дэпэртээмэн саха ыччатын Арассыыйа саамай “престижнэй” үөрэхтэрин кыһаларыгар үөрэттэрэ сатыырга туох баар күүһүн-уоҕун, сүрүн болҕомтотун уурбута. Ол курдук Москубатааҕы Ломоносов, Плеханов, Бауман ааттарынан, Санкт-Петербурга баар биллэр-көстөр университеттарга биһиги оҕолорбут үөрэнэр дьолломмуттара. Ордук ыраах хотугу улуустарга олорор, кыаммат ыаллар оҕолорун ыыталыы сатаабыппыт. Дэпэртээмэн суоҕа буоллар, бу оҕолору ким үбүлээн үөрэттэрэ ыытыа этэй?!
– Арассыыйа саамай киэн туттар университеттарыгар мээнэ киһи баран үөрэммэтэ өйдөнөр. Оҕолоргутун туох киритиэрийинэн сүүмэрдиир, ыытар этигитий?
– Бастаан сүүмэрдиир-битигэр “улахан киритиэрийинэн тутабыт” диэбэппит. Сааскы каникулга баҕалаах оҕолордоох оскуолаларга тургутар эксээмэннэри тутабыт. Арыт соҕуруу университеттар преподавателлэрин бэйэлэрин ыҥырарбыт. Кинилэр кэлэн тутан баран, ордук дьоҕурдаах оҕолору сонно тута үөрэххэ ылалларын туһунан этэллэрэ. Онтон иккис түһүмэхпитигэр сайын от ыйын 1 күнүттэн ким баҕалаах кэлэн докумуоннарын биэрэллэр. Эмиэ соҕурууҥҥу преподавателлэр кэлэн, туттарсыан баҕалаах оҕолору бастаан манна бэйэбитигэр тургутар, бэрэбиэркэлиир эксээмэннэри ыыталлара. Биллэн турар, тыа сирин оскуолаларын таһымнара мөлтөх буолан, хомойуох иһин, үгүс оҕо куонкурустан сыыйыллыбыта. Сорохтор киирэн баран, кыайан бүтэрбэтэхтэрэ. Хара бастакыттан ректордар: “Киирбит оҕолортон, саатар, 50 бырыһыаннара бүтэрдэхтэринэ, ол да үчүгэй көрдөрүү буолуо”, – диэбиттэрэ. Чахчыта да, оннук буолбута. Киирбит оҕолортон 40-50 %-ра этэҥҥэ бүтэрбиттэрэ. Бары даҕаны сүрдээх уустук үөрэхтээх кыһалар, бүтүн Арассыыйа үрдүнэн бастыҥнартан бастыҥ оҕолор кэлэн үөрэнэр сирдэрэ буоллаҕа.
– Эһиги дэпэртээмэҥҥит ааттыын да даҕаны, каадыры бэлэмнээн таһаарыахтаах буоллаҕа. Госсулууспа үлэһиттэрин эмиэ ыытан үөрэттэрдэххит?
– Госсулууспаҕа каадыры бэлэмнииргэ эмиэ үлүгэрдээх үлэ ыытыллыбыта. 1993 сылга Хабаровскайга госсулууспа ректора Горбунову көрсөн, биһиги судаарыстыбаннай сулууспалаахтарбытын бүддьүөт миэстэтигэр ылалларын туһунан дуогабар түһэрсэн, биһигиттэн сулууспалаах үлэһит бөҕөтө үөрэнэ барбыта. Ол дьоммут бары үөрэхтэрин ситиһиилээхтик бүтэрэн, өрөспүүбүлүкэлэригэр кэлэн үтүө суобастаахтык үлэлээбиттэрэ. Биһиги көмөбүтүнэн үөрэммит дьон билигин араас министиэристибэҕэ, бырабыыталыстыба салалтатыгар тиийэ үлэлии сылдьаллар.
– Дьэ, саҕалыыргытыгар, чахчы, кытаанах утарсыыны көрсүбүт эбиккит. Мэлдьи буоларын курдук, тиитин суулларбыккыт кэннэ, туорааҕын итигэстиир дьон баар буолааччылар.
– Бэл, билигин даҕаны биһиги үлэбитин, хайдах, хаһан тэриллэн үлэлээбиппитин сыыһа этэр дьон бааллар. Тимир суолга каадыры аан бастаан биһиги бэлэмнээбиппит. Ону хаһыаттарга интервью биэрэллэриттэн көрдөххө: “Каадыры бэлэмниир дэпэртээмэн 1994 сыллаахха тэриллибитэ, биһиги бэйэбит тимир суолга үлэлиир исписэлиистэри бэлэмнээбиппит”, – дииллэр эбит. Бу – улахан токурутуу. 1992 сыллаахха күһүн Хабаровскайга тиийэн, Хотугулуу-Илиҥҥи тимир суол үөрэҕин ректора Виктор Григоренконы көрсүбүтүм. 1993 сыллаахха төлөбүрэ суох миэстэҕэ тимир суол каадырын бэлэмниир миэстэлэри биэрэллэрин туһунан көрдөһүү суруйбуппут, ону кэлэр сылыгар ылыммыттара. Икки сылбытын тоҕо сотон кэбиһэллэрин сатаан санаабаппын.
– Оччолорго Саха сиригэр эмиэ үгүс үрдүк үөрэх кыһата уонна университет салаалара арыллыбыттара. Бу эмиэ эһиги искитинэн тэрилиннэхтэрэ?
– Саха сиригэр үрдүк үөрэх кыһаларын арыйарга кыаҕым баарынан үлэлии сатаабытым. Ол курдук, Бырабыыталыстыба иһинэн үлэлиирбит да быһыытынан, Саха сирин университетын уонна Тыа хаһаайыстыбатын академиятын салааларын аһыыга үлэлэспиппит. Мииринэйгэ, Нерюнгрига, Өктөмҥө, Өлүөхүмэҕэ салаалар аһыллыбыттара. Университет иһинэн педакадемия тэриллибитэ, кэлин онтубут пединститукка кубулуйбута. Маны таһынан Дьокуускайга элбэх таһымнаах ЯГИТИ диэн институт тэриллибитэ. Арассыыйа Федерациятын үрдүнэн аан бастаан тыа сирин усулуобуйатыгар Чурапчыга Успуорт института тэриллибитэ. Мантыбытын эмиэ, сыл-хонук ааһан истэҕин аайы, дьэ, араастаан токурутан кэпсииллэр. Кэнники онтон-мантан иһиттэхпинэ, улуус дьоно эрэ сүүрэн-көтөн тэрийбиттэрин курдук кэпсииллэр эбит. Бастакы Бэрэсидьиэн ойоҕоһуттан сылдьан өйөөбүтүн эрэ курдук этэллэр. Дьиҥэ, оннук буолбатах. Михаил Николаев Бырабыыталыстыба мунньахтарыгар уонна Чурапчыга тахса да сылдьан: “Чурапчытааҕы успуорт оскуолатын институт оҥоруоҕуҥ, онно үлэлээҥ”, – диэн этэр этэ. Кини дьаһалынан элбэх үлэ буолбута. Үрдүк үөрэх кыһатын арыйыы Москубата, Арассыыйата суох хайдах даҕаны быһаарыллыбат дьыала. Арассыыйатааҕы Билим уонна үрдүк үөрэх министиэристибэтэ сөбүлэстэҕинэ эрэ, тэриллэр. Биһиги итиннэ элбэхтик сүүрбүппүт-көппүппүт. Мин эмиэ бу институт боппуруоһунан Москубаҕа элбэхтик барбытым-кэлбитим. Дьаһал тахсыбытын, кэпсэтии ыытыллыбытын кэннэ, туһааннаах дьон бытархай боппуруостарыгар сүүрэллэр-көтөллөр буоллаҕа дии. Устуоруйаны онон-манан токуруппакка, бэйэ диэки тарда сатаабакка, хайдах баарынан этиллиэхтээх дии саныыбын.
– Матвей Васильевич, оттон сэбиэскэй кэмҥэ биирдиилээн оҕолор бэйэлэрин кыахтарынан син туттарсан киирэллэр этэ буолбатах дуо?
– Ол саҕана бэрт аҕыйах оҕо биирдиилээн-иккилиилээн киирэр этэ. Хайдах быһыылаахтык киирэ сылдьыбыттарын, төһө оҕо үөрэммитин, бүтэрбитин анаалыстаан көрбүппүт. Холобур, Ломоносов аатынан Москубатааҕы университекка сыл аайы – биирдии оҕо, Баумаҥҥа эмиэ, иһэ үллүбүтэ, иккилии-үстүү эрэ оҕо киирэрэ. Оттон дэпэртээмэн тэриллибитин кэннэ, 1997 сыллаахха, МГУ-га биир сылга 45 оҕо киирбитэ. Ол сыл Башкортостантан уонна Чувашияттан 28-тыы оҕо киирэр. Татарстан курдук улуу дойдуттан – 11 оҕо, Карелияттан – 2 оҕо, Дагестантан – 2 оҕо, Бүрээтийэттэн – 2 оҕо.
– Бу атын өрөспүүбүлү-кэлэртэн тоҕо оччо аҕыйах, оттон биһигиттэн элбэх оҕо киирэр этэй? Дэпэртээмэннээх буоламмыт дуо?
– Оннук, дэпэртээмэн көмөтө олус улахан этэ. Оччолорго төлөбүрэ суох миэстэни учуонай сэбиэттэр быһаараллар. Биһиги суон сураҕырар университеттар ректордарын, проректордарын кытары ыкса сибээстээх буоламмыт, биһиги оҕолорбутугар миэстэ биэрэллэр этэ. Соҕуруу бардахпына, сыл аайы, быһа холоон, араас университеттан 800-900 миэстэни булан-талан аҕалар этим. Аны туран, үөрэххэ киирбит оҕолор уопсайга олорор, кэлэр-барар айаннарын ороскуоттарын департамент төлүүр этэ. Иккиһинэн, сорохтор төлөбүрдээх үөрэххэ киирдэхтэринэ, ону эмиэ биһиги уйунабыт. Үсүһүнэн, соҕуруу кыһаларга үөрэнэр оҕолор истипиэндьийэлэрин арытын маннааҕы бэйэбит университеттарбыт киэннэрин кытары тэҥнээн, ол араастаһыытын биһиги бэйэбит төлүүр этибит.
– Матвей Васильевич, дьэ кырдьык, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр кэмигэр дэпэртээмэн тэриллэн, элбэх саха ыччата босхо үөрэнэр чиэскэ тиксибитэ. Оччолорго эһиги күүскэ туруорсубатаххыт буоллар, бачча элбэх ыччат үөрэхтэниэ суоҕа эбитэ буолуо.
Өссө төгүл эйигин бэйэҕин уонна эйигинэн сирэйдээн үлэлии сылдьыбыт кэлэктиипкин, бу дэпэртээмэн нөҥүө үөрэммит дьону барыларын отут сыллаах үбүлүөйгүтүнэн эҕэрдэлиибин!
Сэҥээриилэр