Иннокентий Иннокентьев – үрдүк таһымнаах бөҕөс. Үстүү төгүл Азия уонна аан дойду чөмпүйэнээттэригэр кыттыбыта да элбэҕи этэр. Итиннэ түөрт сылга биирдэ Азия олимпийскай сүбэтэ (АОС) тэрийэн ыытар Азия Оонньууларыгар кыттыытын эбэбит.
Кини 2012 уонна 2016 сылларга ыытыллыбыт Олимпиадаҕа сүүмэрдиир күрэхтэһиилэргэ барыларыгар кыттыбыта да, хомойуох иһин, путевкаҕа тиксибэтэҕэ. Бүгүн Иннокентий Иннокентьев “Кыым” ыалдьыта, онон үгүс киирии тыла суох успуорка суолун, санааларын туһунан кэпсээнин истиэҕиҥ.
– Иннокентий, кэпсэтиибитин кимтэн кииннээххиттэн, хантан хааннааххыттан саҕалыахха.
– Бэйэм Бүлүү куоратыгар төрөөбүтүм. Оттон аҕам уонна эһэм – Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээхтэр. Аҕам эрдэ тулаайах хаалан, Бүлүүгэ баар аймахтарыгар иитэ биэрбиттэр. Кини эмиэ тустуук, хапсаҕайга успуорт маастара.
– Көҥүл тустууга өрөспүүбүлүкэ чөмпүйэнээттэригэр Уус Алдан аатыттан кытта сылдьыбыттааххын.
– Саас-сааһынан кэпсээтэххэ, оскуолаҕа үөрэнэр сылларбар күрэхтэһиилэргэ Бүлүү аатыттан тустарым. Онтон Уус Алдаҥҥа успуорт интэринээтигэр ыыппыттара. Онно сылдьан, биллэн турар, дьарыктанар сирим аатыттан тустубутум. Кэлин “Олимпийскай эрэллэр” училищеларыгар киирэн баран, син биир Уус Алдан аатыттан күрэхтэһэрим. Ардыгар Бүлүү уонна Уус Алдан тириэньэрдэрэ бэйэ-бэйэлэрин кытта кэпсэтэн, ханнык улуус аатыттан күрэхтэһэ киириэхтээхпин быһаараллара.
Бу кэлин үөһээ бүлүүлэр миигин кытта олохтоохтук кэпсэппиттэрэ: “Иннокентий, эн силиһиҥ-мутугуҥ – Үөһээ Бүлүү, биһиги төрүт көрүҥмүтүн күүскэ сайыннарар, өйүүр былааннаахпыт”, – диэн. Ону ылынан, күрэхтэһиилэргэ Үөһээ Бүлүү аатыттан тустабын.
– 2006 сыллаахха Арассыыйа эдэрдэргэ сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирэн, Европа чөмпүйэнээтин үрүҥ көмүс призёра буолбутуҥ. Мин өйдүүрбүнэн, 2011 сылтан Кыргызстан аатыттан тустан барбытыҥ. Арассыыйаҕа күрэстэһии үрдүк диэн санааттан атын дойдуга көспүтүҥ дуо?
– 2009 сыллаахха Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатын тириэньэрдэрэ сүбэлэһэн баран, итинник быһаарбыттара. Ити сылтан ыла миигин Будимир Яковлев эрчийэн барбыта. Тоҕо чуолаан Кыргызстаҥҥа көспүккүнүй диэтэххэ, бастатан туран, ити дойду тириэньэрдэрэ бэйэлэрэ ыҥырбыттара. Ол сыл Казаҥҥа ыытыллыбыт Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр кыттыбыппын бэлиэтии көрбүттэр этэ. Иккиһинэн, тириэньэрим Иван Сивцев Кыргызстаҥҥа үрдүк үөрэҕи бүтэрбитэ. Онон тириэньэрдэр миигин уонна Айаал Лазаревы Кыргызстаҥҥа көһөрөргө быһаарыммыттара. Кыргызстан аатыттан аан бастаан 2011 сыл кулун тутарыгар Махачкалаҕа ыытыллыбыт Аан дойду Куубагар күрэхтэспитим.
– Ити сыл Стамбулга ыытыллыбыт аан дойду чөмпүйэнээтигэр кыттан сэттис буолбутуҥ дии?
– Оннук, ити чөмпүйэнээккэ күүскэ бэлэмнэммиппит. Бэлэмим олус үчүгэй этэ диэххэ наада. Ол эрээри аан дойду чөмпүйэнээтигэр бастакы кыттыым буолан дубук туттубутум, Арассыыйа бөҕөһө Адам Батыровка аҕыйах баалынан сабырыйтарбытым. Кини билигин Бахрейн аатыттан тустар, икки сыллааҕыта Бразилияҕа ыытыллыбыт Олимпиадаҕа кыттыбыта. Икки сыллааҕыта Азия чөмпүйэнээтин кыайыылааҕа буолбута.
– 2013 сылга диэри 66 киилэ ыйааһыҥҥа тустарыҥ, онтон 74 киилэҕэ көспүтүҥ. Элбэх ыйааһыны “үүрэриҥ” иһин итинник быһаарыннаххыт?
– 2013 сыл иннигэр да элбэх ыйааһыны “үүрэрим”. 74-75 киилэттэн 66-ҕа түһэрэрим. Сырыы аайы уончалыы киилэни “үүрүү” ыарахан буоллаҕа дии. Эт тутар сааспар ыйааһыным 79-80 буолбута. Итиччэ элбэх киилэни түһэринэ-түһэринэ күрэхтэһэр доруобуйаҕа да охсуулаах, күрэхтэһии кэнниттэн чөлгөр түһэринэр да түһүмэҕиҥ уһаан биэрэр, ол иһин Будимир Григорьевичтыын сүбэлэһэн баран 74 киилэҕэ көһөргө быһаарыммыппыт. 2013 сылтан ити ыйааһыҥҥа тустан барбытым. Биллэн турар, улахан ыйааһыҥҥа эмискэ көһүү – үчүгэй түмүктэри көрдөрөргөр мэһэйдиэн, туспа кыһалҕаны үөскэтиэн сөп этэ. Ол эрээри балтараа сыл курдугунан саҥа ыйааһыммар улахан ыарырҕаппакка тустар буолбутум. 2014 сылга Азия чөмпүйэнээтин боруонса призёра буолбутум, эһиилигэр аан дойдутааҕы турнирдарга бастаталаабытым.
– Итиччэ элбэх ыйааһыны хайдах “үүрүөххэ” сөбүн туһунан “Кыым” ааҕааччыларыгар сүбэлээ эрэ.
– Ыйааһыны “үүрүү” -- бэйэтэ туһунан процесс. Ыллыҥ да кылгас кэм иһигэр түһэрбэккин. Ити процесска тарда соҕус аһааһын (анал дийиэтэ), анал эрэсиими тутуһуу, күүстээх дьарык киирэллэр. Улахан успуорка витаминизация диэн өйдөбүл баар, ол быһыытынан туһалаах битэмииннэри эҥин сиигин. Биһиги ыйааһыны баанньык, сауна паарыгар олорон “үүрэ” сатаабат этибит. Итинник үүрээһиҥҥэ киһи “уута” барар, онон доруобуйаҕа улаханнык оҕустарыаххын, урукку чөл туруккар бэрт ыараханнык киириэххин сөп. Ол иһин бэрт эрдэттэн, улахан түһүлгэ ыытыллыа икки эҥин ый инниттэн “бааммытынан”, “хаппытынан” барарбыт.
– Кырдьык, 2015 сыл күһүнүгэр үчүгэй түмүктэри көрдөрбүтүҥ. “Дмитрий Коркин” турнир кыайыылааҕа буолбутуҥ, онтон Казахстаҥҥа ыытыллыбыт “Динмухамед Кунаев” диэн аан дойдутааҕы турнирга эмиэ бастаабытыҥ. Ити турнирга Арассыыйа чөмпүйэнээтин үрүҥ көмүс призёра, Дагестан бөҕөһө Якуб Шихджамаловы бэрт эрэллээхтик кыайбытыҥ. Онон, биһиги, ыалдьааччылар, 2016 сыл сааһыгар Астанаҕа уонна Хельсинкигэ ыытыллыбыт Олимпиадаҕа сүүмэрдиир күрэхтэһиилэргэ ситиһиилээхтик кыттыа диэн эрэх-турах санаалаах этибит.
– Бу кэнники толкуйдаан көрдөхпүнэ, ити күрэхтэһиилэргэ бэлэмнэнии арыый атын хайысханан барбыт эбит. Биһиги Кыргызстаҥҥа муора таһымыттан үрдүк, ол аата хайалаах сиргэ дьарыктаммыппыт. Онтон намыһах сиргэ, Бишкеккэ, үөрэтэр-эрчийэр тэрээһин ыытыллыбыта. Олимпиадаҕа сүүмэрдиир күрэхтэһии буолара аҕыйах хонук хаалбытын кэннэ эмиэ үөһээ, хайалаах сиргэ дьарыктаммыппыт.
Тириэньэрбин кытта биһиги бэйэбит былааннаах этибит. Ол быһыытынан, мин эрдэ Монголияҕа тиийэн үөрэтэр-эрчийэр тэрээһини ааһыахтааҕым. Ити былааммыт туолбатаҕа, Кыргызстаҥҥа тиийдибит да ити дойду сүүмэрдиир хамаандатын тириэньэрдэрин былаанынан дьарыктанабыт буоллаҕа дии. “Хамаанда чилиэннэрэ бары Кыргызстаҥҥа дьарыктанабыт уонна бары бииргэ Монголияҕа көтөбүт”, – диэбитэ сүрүн тириэньэр.
“Ити былааммыт туолбатаҕа – саамай улахан сыыстарыыбыт”, – дии саныыбын. Улан-Баторга ыытыллар күрэхтэһиигэ үчүгэй бэлэмнээх тиийбитим. Ыйааһыммын даҕаны үчүгэйдик “оҥорбутум”, ол эрээри кылгас кэмҥэ муора таһымыттан аллара турар сир салгыныгар үөрэнэ охсубатаҕым. Успуорка суукка кэмин араастаһыытын, муора таһымыттан үрдүк эбэтэр намыһах турар сир салгынын учуоттаабатахха, “дьаамаҕа” түбэһии диэн өйдөбүл баар. Ол курдук, мин Кыргызстантан Монголияҕа эмискэ кэлэн, “дьаамаҕа” түбэспитим. Успуорка итинник түгэни учуоттаныахтаах. Армения бөҕөһө Григор Григоряны хайдах баҕарар кыайар киһим этэ. Киниэхэ биир баалынан сабырыйтарбытым (3-4).
– Үөрэтэр-эрчийэр тэрээһиннэргэ, холобур, ол хайалаах сирдэргэ эҥин сүүрүүнэн дьарыктанааччыгыт дуу?
– Мин биир үксүн күүрээннээх күрэхтэһии кэнниттэн чөлгө түһэринии түһүмэҕэр сүүрээччибин. Тириэньэрим Будимир Григорьевич 40-60 мүнүүтэ курдук сүүрдээччи. Онно, биллэн турар, маҕыйа-маҕыйа түһүммэппин буоллаҕа, орто тэтиминэн сүүрэбин. Үөрэтэр-эрчийэр тэрээһиннэргэ сүрүн дьарык көбүөргэ ыытыллааччы.
– Көҥүл тустууттан уонна хапсаҕайтан атын көрүҥнэргэ холонон көрбөтөҕүҥ дуо?
– Суох, бакаа суох.
– “ММА курдук көрүҥҥэ холонон көрбүт киһи диэн санаа охсуллан ааспатаҕа дуо?
– Итинник санаа охсуллан ааһааччы. Тустуук даҕаны, боксуор даҕаны ити көрүҥҥэ түргэнник сыстар, үөрэнэр. Ол гынан баран, ымпыгар-чымпыгар киирэн бардахха, ити олох туһунан эйгэ буоллаҕа дии: барыыта-кэлиитэ, дьарыктанар сирэ, эрчиллии хаамыыта. ММА уонна профессиональнай буокса инники күөҥҥэ таҕыстар тахсан эрэллэр, тэлэбиидэнньэ да бу көрүҥнэри күүскэ сырдатар. Атын дойдуларга ММА күүскэ сайдан турар буоллаҕына, Саха сиригэр саҥа сайдан эрэр. Оччотугар уопсай таһым даҕаны кыра буоллаҕа дии.
– Иннокентий, эн ордук Азия чөмпүйэнээттэригэр тахсыылаахтык тустубутуҥ, икки төгүл боруонса мэтээли ылбытыҥ.
– Оннук, аан бастаан 2011 сыллаахха Ташкеҥҥа ыытыллыбыт Азия чөмпүйэнээтигэр миэстэлэспитим. Оччолорго 66 киилэҕэ тустарым. Ити бастакы улахан ситиһиим этэ. Икки сыл буолан баран Индия Нью-Дели диэн куоратыгар ыытыллыбыт Азия чөмпүйэнээтигэр кыттан бэһис буолбутум.
Бүтэһигин, 2014 сыллаахха Астанаҕа (Казахстан) ыытыллыбыт күрэхтэһиигэ иккис боруонса мэтээли ылбытым. Ити сыл Соҕуруу Корея Инчхон диэн куоратыгар ыытыллыбыт Азия Оонньууларыгар (Азиадаҕа) кыттыыбын аахтахха, Азия кэнтиниэнин түөрт улахан түһүлгэтигэр кыттыбытым.
Азия чөмпүйэнээтин мин кыра таһымнаах күрэхтэһии диэбэппин. Тус санаабар, Европа чөмпүйэнээтинээҕэр таһыма үрдүк, тоҕо диэтэххэ манна Иран, Япония, Соҕуруу Корея, Монголия курдук көҥүл тустуу күүскэ сайдыбыт дойдулар хамаандалара кытталлар. Ити дойду бөҕөстөрүн кытта хапсыһыы хайдах да судургу, чэпчэки буолбат. Ордук Иран бөҕөстөрүн кытта тэбис-тэҥ хапсыһыыга ыарахан эриһии барааччы. Холобур, Кермани Тагавины, Ессадолах Акбаризарины кытта.
– “Азия сорох дойдуларын бөҕөстөрө арыынан дэлби бистэн баран туста киирэллэр”, – диэччилэр. Эн оннук бөҕөстөргө түбэспитиҥ дуу?
– Итинник бөҕөстөр баар буолааччылар. Биир үксүн Иран, Индия тустууктара арыынан бистээччилэр. Бастаан киирдэххинэ, эттэрэ-сииннэрэ кураанах курдук, онтон көлөһүннэрэ таҕыста да, киһи кыайан туппат, ньылбырыйа сылдьар буолан хаалаллар. Ити дойду бөҕөстөрүн арыынан сотоллорун уу да харахпытынан көрөөччүбүт. Ыйааһыннанан бүппүттэрин кэннэ массаасчыттара эттэрин-сииннэрин арыынан соппутунан барааччылар. Онтулара дэлби иҥэн хаалар быһыылаах, сарсыныгар ол арыылара көлөһүннэрин кытта тахсан кэлэр. Хапсыһыы иннинэ судьуйа тутан-хабан көрдөҕүнэ – кураанах, оттон итийэн-кутуйан бардахтарына, ньылбырыйа сылдьар буолаллар. Итинник албас эмиэ баар.
– Кыргызстан аатыттан тустаргар мэлдьи айаннаан тахсар буоллаҕыҥ.
– Оннук, биһигини өрөспүүбүлүкэ, Өрөспүүбүлүкэтээҕи үрдүкү маастарыстыба оскуолата күүскэ өйөөн, төттөрү-таары айаннаан сырыттахпыт. Бэйэбит үппүтүгэр-харчыбытыгар итинник сылдьар кыаллыбат буоллаҕа дии. Дьокуускайга саха бөҕөстөрө бары биир саалаҕа дьарыктанабыт, онтон күрэхтэһиилэргэ тиийэн атын-атын дойдулар ааттарыттан тустабыт. Холобур: мин уонна Айаал Лазарев – Кыргызстантан, Семен Семенов уонна Леонид Спиридонов – Казахстантан, Александр Контоев уонна Владислав Андреев – Белоруссияттан. Ол иһин Азия, Европа, аан дойду чөмпүйэнээттэригэр кытыннахпыт дии.
Ити дойдулар чөмпүйэнээттэригэр бастаатахпытына эрэ, сүүмэрдэммит хамаандаларыгар бигэтик киирэрбит. Ол аата, холобур, биһиги аан дойду чөмпүйэнээтигэр Кыргызстан үбүгэр-харчытыгар барабыт. Оттон Кыргызстаҥҥа төттөрү-таары сырыыбытын өрөспүүбүлүкэ, успуонсардар уйуналлара.
– Иннокентий, олох кыһыылаахтык балыйбыттара диир хапсыһыыларыҥ баар буолуохтаахтар.
– Итиннэ мин тус көрүүлээхпин: хапсыһыы хайдах түмүктэнэрэ, бастатан туран, спортсментан бэйэтиттэн тутулуктаах. Эн балыйбаттарын курдук тустуоххун, туох да боппуруос, саарбахтааһын төрдүттэн суох буоларын курдук утарылаһааччыгын кыайыаххын наада.
Биһигини Кыргызстан чөмпүйэнээтигэр мэлдьи балыйаллара. Кэлии омук буоллахпыт дии, ол иһин, этэргэ дылы, хапсыһыыга олохтоох бөҕөстөн хайаан даҕаны биир төбөнөн үрдүк буоларбыт ирдэнэрэ. Биһиги ити “ирдэбили” толорорбут, ол да иһин 5-6 сылы быһа Кыргызстан сүүмэрдэммит хамаандатыгар сырыттахпыт. Олохтоох бөҕөстөрү илэ чахчы, туох да саарбахтааһына суох баһыйа тутар эрэ буоллаххына3, сүүмэрдэммит хамаандаҕа бигэтик киирэҕин. Итини мин даҕаны, Айаал даҕаны, тириэньэрдэрбит даҕаны дьэҥкэтик өйдүүллэрэ. Ол иһин хапсыһыыга балыйалларын, судьуйалар олохтоох бөҕөскө ыалдьалларын билэ-билэ туста киирэрбит.
– Көҥүл тустууну уонна хапсаҕайы уруккуттан дүөрэлиигин дии?
– Оннук, көҥүл тустуунан үгэннээн да дьарыктанар кэммэр хапсаҕай күрэхтэһиилэригэр кыттарым. “Хаҥалас хапсаҕайа” да буоллун, Ис дьыала министиэристибэтин турнира да буоллун, улуус күрэхтэһиитэ да буоллун... Ити күрэхтэһиилэри эбии дьарык курдук ылынарым. Ол иһин эмискэ хапсаҕайга көспөтөх киһибин, оҕо да сылдьан хапсаҕайдаһарым. Хайа уонна хапсаҕай хааммар да баар буоллаҕа. Аҕам даҕаны, эһэм даҕаны – хапсаҕайдьыттар.
– Иннокентий эн ый анараа өттүгэр миэхэ: “Сүнньүнэн, хапсаҕай күрэхтэһиилэригэр кыттабын. Спортсмен “үйэтэ” кылгас, онон көҥүл тустууга үрдүк таһымҥа күрэхтэһэрбин тохтоппутум. Билигин өрөспүүбүлүкэ эрэ иһигэр тустабын”, – диэбитиҥ. ИДьМ турнирыгар ыйааһыҥҥар миэстэлэспэтэҕиҥ, хапсаҕайга өрөспүүбүлүкэ чөмпүйэнээтигэр иккис буолбутуҥ, оттон бу соторутааҕыта Чурапчыга ыытыллыбыт көҥүл тустууга өрөспүүбүлүкэ чөмпүйэнээтигэр бастаатыҥ.
– Хапсаҕай диэн халбас харата буоллаҕа – арыт табыллаҕын, арыт табыллыбаккын. Холобур, кыайыахтаах да түгэҥҥэр алҕас көбүөргэ тайанан ылаҕын. Эбэтэр утарылаһааччыгын быраҕан кыыратан баран, бэйэҥ сири урут булаҕын. Үчүгэй хапсаҕайдьыт кыл түгэнэ да сыыһа-халты туттаргын сыыс-буор түһэрбэт. Хапсаҕайга илиигинэн-атаххынан көбүөрү сиирэ-халты таарыйдыҥ да – кыайтардаҕыҥ ол. Ол иһин хапсаҕай – халбас харата.
Оттон көҥүл тустууга ким элбэх дьарыктаах, күрэхтэһэр үөрүйэхтээх бөҕөс син биир “баарын биллэрэр”. Мин, холобур, соторутааҕыта Чурапчыга ыытыллыбыт көҥүл тустууга өрөспүүбүлүкэ чөмпүйэнээтигэр 92 киилэҕэ бастаатым. Урукку үөрүйэҕим баар буоллаҕа. Билигин да тохтоон, уурастаан хаалбакка мэлдьи дьарыктанабын. Успуорт саалатыгар сүүрэбин-көтөбүн, хачайданабын, көбүөргэ эрчиллэбин.
– Билигин туох баҕа санаалааххыный?
– Көҥүл тустууга үрдүк таһымҥа күрэхтэһэрбин, чахчы, тохтоппутум. Билигин “дьиэ туттар, мас олордор, уол оҕону төрөтөр” кэмим кэллэҕэ дии. Урут наар тустуунан эрэ дьарыктана сылдьыбыт киһи буоллаҕым. Онон билигин ыал буолан, этэргэ дылы, бур-бур буруо таһааран олохпун оҥостуохпун наада.
Ол да үрдүнэн тустуубун, дьарыкпын бырахпаппын. Тустууттан өй-санаа да, эт-хаан да өттүнэн тэйэ иликпин. Олох оҕо эрдэхпиттэн успуорка сылдьыбыт киһи, хайдах да эмискэ дьарыкпын быраҕан кэбиһэр кыаҕым суох.
Уонна кэнникинэн саха итэҕэлигэр күүскэ ылсан эрэбин. Сыл курдук буолла. Өрөбүл аайы Дьокуускайдааҕы Арчы дьиэтигэр ыытыллар алгыска сылдьабын. Итэҕэл киһиэхэ сүрдээҕин көмөлөһөр эбит. Киһи санаата ырааһырар, чэбдигирэр. Эттиин-сиинниин, өйдүүн-санаалыын, куттуун-сүрдүүн чэгиэн-чэбдик буолаҕын. Итэҕэллээх киһи санаата эмиэ күүстээх буолар эбит. Билигин: “Бу өйдөбүл миэхэ эрдэ, 20 саастаахпар, киирбитэ буоллар”, – дии саныыбын. Билигин отутум буоллаҕа дии. Ол эрээри билигин да хойут буолбатах.
– Арчы дьиэтигэр өрөбүл аайы ыытыллар эр дьон алгыһыгар сылдьар буоллаҕыҥ?
– Оннук, эр дьон алгыһа өрөбүл аайы 12 чааска ыытыллар. Онно мэлдьи икки сүүстэн тахса эр дьон кэлэр. Мусульманнар хас бээтинсэ аайы мэчиэккэ мустан мэлииппэ ааҕаллар дии. Ол курдук, биһиги, сахалар, мэлииппэбит – алгыс. Тус бэйэм: “Алгыс тылларын эрдэттэн ааҕа сылдьыахха наада эбит”, – дии санаатым. Итинник дьаһаныы өйүҥ-санааҥ сайдарыгар, тулалыыр эйгэҥ ырааһырарыгар сүрдээҕин көмөлөһөр.
Эдэр уолаттар, кэлэн иһэр көлүөнэлэр саха итэҕэлин өрө туталларыгар баҕарабын. Улуу спортсменнары да ылан көрдөххө, бары итэҕэллээх дьоннор. Холобур: Мохаммед Алины, Бувайсар Сайтиевы, Хабиб Нурмагомедовы да ылан көрүҥ. Итинник бэрт элбэх киһини ааттыы туруохха сөп. Итэҕэллээх киһи санаата күүстээх. Ол иһин ити этэбин: “Итинник өйдөбүл миэхэ эрдэ киирбитэ буоллар”, – диэн. Билигин да олоххо туох барыта, араас уларыйыы буолуон сөп.
Кэпсэттэ Федор РАХЛЕЕВ.
