Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр баар Булгуччулаах мэдиссиинэ страховкатын пуондатын салайааччыта Александр Васильевич ГОРОХОВы көрсөн, тэрилтэ үлэтин түмүгүн, кэлэр сыллааҕы былаанын кэпсииригэр көрдөстүбүт.
– Александр Васильевич, пуонда үлэтин сүрүн хайысхатын билиһиннэр эрэ...
– Судаарыстыба дьону эмтээһиҥҥэ ыытар үбүн 95 %-на, биһиги пуондабыт нөҥүө страховой хампаанньаларга тыырыллан, доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэригэр тиийэр, онтон 5 %-на бүддьүөттэн Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр тиийэн аттарыллар. Манна үп туохха туһаайыллара чуолкайдык араарыллар. Пуонда харчыта ыарыһаҕы чинчийиигэ, эмкэ-томко, мэдиссиинэ үлэһиттэрин хамнастарыгар, ыарыһахтар астарыгар-үөллэригэр, араас туттуллар матырыйаалларга, нолуоктарга, балыыһа хомунаалынай төлөбүрүгэр, уотугар-уутугар, сибээһигэр туһаныллар. Оттон министиэристибэ харчыта оборудование атыылаһыытыгар, тутууга барар. Итинтэн көстөрүнэн, биһиги үлэбит – харчы тыырсыытын судаарыстыбаннай таһымҥа туруорсуу, онтон салгыы көрүллүбүт үбү сөпкө аттарыы уонна дьон эмтэниитин хаачыстыбатын кэтээн көрүү.
– Ааһан эрэр уустук сылга пуонда үлэтин түмүгүн хайдах сыаналыыгын?
– Бу сылга киирэрбитигэр хоруона хамсыгын боппуруоһа сытыытык турара. Ол гынан баран, сөптөөх үбү уурунаммыт, ыарыыны утары охсуһарга толору бэлэм этибит. Оттон билигин хамсык бэйэтэ намыраан, бастакы күөҥҥэ хоруонанан ыалдьа сылдьыбыт дьон доруобуйаларын чөлүгэр түһэрии уонна сэрииттэн эт-хаан эчэйиитин ылан кэлбит саллааттар туруктарын тупсарыы таҕыста. “Пуонда үлэтэ толору таһаарыылаахтык барда” диэн сыаналыыбын. Ол балыыһаларбыт бу сылы иэһэ-күүһэ суох түмүктээн эрэллэриттэн көстөр.
– Үп-харчы ыарыһахтары эмтииргэ туһуламмытын таһынан, улахан балыыһаны үлэҕэ киллэрдигит. Бу эмиэ эһиги үлэҕит түмүгэ буоллаҕа?
– Бу ааһан эрэр сылга өрөспүүбүлүкэбитигэр биир улахан балыыһа киирдэ: Сүрэҕи-тымыры эмтиир киин (кардиоцентр). Бу балыыһабыт үбүн-харчытын толору көрөн, биир сыл иһигэр олоххо киллэрдибит. Билигин Киин этэҥҥэ үлэлии турар. Кэлэр да сылларга бу тэрилтэ биһиги систиэмэбитигэр киирэн, үп-харчы өттүнэн сүһүөҕэр туран үлэлииригэр кыһаллабыт.
– “Эмп-томп барыта биһигинэн ааһар” диэтиҥ. Уопсайынан, аан дойдуга фармацевтика биисинэһэ сайдан аҕай турар. Холобур, хоруона вируһунан ыалдьыбыт дьоҥҥо хайаан даҕаны “арбидолтан саҕалаан маннык эмтэри иһиэхтээххит...” диэн бараллар. Бу эмиэ ол “биисинэс” дьаһала дуу, тугуй?
– Дойду улахан институттара улахан чинчийии кэнниттэн “эмтээһин боротокуола” диэни оҥороллор. Ол эбэтэр, бу ыарыы эмтэнэр схематын. Онно ыарыы сүрүннээн ханнык эмтэринэн эмтэнэрэ сиһилии суруллан сылдьар. Чэпчэкитик ыалдьыбыт ыарыһахтарга ити эн этэр “арбидолуҥ” эҥин уопсай схеманан ананар. Оттон улаханнык ыалдьыбыт ыарыһахтары атын схеманан эмтииллэр.
Хамсык саҕаланыаҕыттан, ыарыыттан харыстыыр-сэрэтэр табаардарга барыта 5 млрд солк. барбыта. Ол эбэтэр, мааскаҕа, респираторга, бэрчээккэҕэ, мэдиссиинэ үлэһиттэрэ кэтэр көстүүмнэригэр, кислород мааскатыгар уо.д.а. Маннык харыстаныы көмөтүнэн ыалдьыыны, өлүүнү-сүтүүнү лаппа аҕыйаппыппыт өйдөнөр.
– Мин биири ыйытыахпын баҕарабын... Тоҕо мэдиссиинэ үлэһиттэригэр туох да үрдэ суох элбэх төлөбүр көрүллэрий? Дьиҥинэн, бырааска киһини эмтээн үтүөрдүбүтүн иһин төлөнүөхтээх этэ буоллаҕа. Биһиэнэ буоллаҕына, төттөрү курдук. Хамсык кэмигэр, киһи бөҕөтө өлбүтэ. Ол аата, быраастар үтүөрдүбэтэх, кыайбатах буоллахтара.
– Мэдиссиинэ үлэһиттэрин сүрүн хамнастара – кыра, кинилэргэ үлэ түмүгүнэн эбии төлөбүр көрүллэр. Биллэн турар: “Быраастар үтүө түмүгү көрдөрбөтөх эрээри, улахан хамнаһы ылаҕыт”, – диэччилэр суох буолбатахтар, бааллар. Оттон мэдиссиинэ үлэһиттэрэ: “Биһиги түүннэри-күнүстэри, биир күн өрөөбөккө үлэлиибит, онон биһиэхэ эбии төлөнүөхтээх”, – дииллэр. Билигин дойду үрдүнэн хамнас төлөөһүнүгэр биир систиэмэ оҥоһуллуохтаах. Дьэ, онно хамнаһы ким хайдах уонна туох услуобуйаҕа олорон үлэлээбитэ барыта учуоттаныа. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит онно биир бастакынан холонооччулар испииһэктэригэр киирдэ. Онон, саҥа төлөбүр систиэмэтин биһиэхэ хайыы үйэ 2024 сылтан киллэрэллэрэ буолуо.
– Балыыһа үлэтин сыаналыыр олус уустук буолуо?
– Балыыһа хайдах үлэлиирин сыаналыыр анал индикатордар бааллар. Холобура, сатаан эмтэнэр кыахтаах ыарыыттан киһи өлүүтэ суох буолуохтаах. Балыыһа төһө киһиэхэ ыарыыны утары быһыы биэрбитэ, оҕону түһэртэрии (аборт) бырыһыана аҕыйаҕа, диспансеризация уо.д.а. көрдөрүүлэрэ бары киирэллэр. Төлөбүр барыта итинник элбэх киритиэрийдэринэн көрөн тыырыллар. Хамнас төлөбүрүн саҥа хайысхатыгар, биллэн турар, араас уустуктар бааллар. Холобур, ким ордук элбэҕи үлэлиирий, ким элбэх хамнаһы ылыахтааҕый? Улуус балыыһата дуу элбэх ыарыһахтаах өрөспүүбүлүкэ балыыһата дуу? Аҕыйах нэһилиэнньэлээх, мөлтөх суоллаах тыа түгэх бөһүөлэгэр үлэлии сылдьар быраас да таах олорбото биллэр, кини эмиэ үлэлиир. Үлэтэ, баҕар, өссө уустуга буолуо. Ити курдук өйдөммөт боппуруос элбэх. Ону эмиэ барытын сөпкө быһаарыахха наада.
– “Төһөнөн элбэх быһыыны биэрбиттэриттэн көрөн балыыһалар хамнастара, үбүлээһиннэрэ үрдүүр” диэтиҥ. Сорох дьон быһыы ылыахтарын баҕарбаттар, батыналлар. Холобур, хоруона хамсыгын кэмигэр “эпивак” диэн вакцина үрдэ суох бэриллэн баран, бүтэһигэр тиийэн, “мөлтөх, дьайыыта кыра” аатыран тохтотуллубута.
– Бу ыарыы эмискэ тарҕанан аан дойдуну барытын сутуйбут буолан, вакцинаны бэрт ыксалынан оҥорон барбыттара. Дьиҥинэн, киһилии усулуобуйаҕа, вакцина оҥоһуллан баран хас эмэ сылы быһа чинчийиини, үөрэтиини ааһыахтаах, ол эрэ кэннэ ис дьиҥэ биллиэхтээх этэ. Оттон бу ыарыы тарҕаныыта эмискэччитэ бэрдиттэн, араас вакцина барыта тарҕаммыта. Сороҕо туһалаах, сороҕо – арыый мөлтөһүөр. “Эпивак” туһата кырата дакаастанан, производствоттан таҕыста. Вакцинаны утарааччылар маны иилэ хабан ылан, баар вакцинаны барытын бохсо, хараарда сатыыллар. Оннук сыыһа буоллаҕа дии. Ыарыыны сэрэтэр үлэ урут-уруккуттан ыытыллыбыта, аны да ыытылыннаҕына сатанар.
– Үп тыырыллыытыгар туох үлэ барда?
– Федеральнай пуонда оҥорбут, харчы тыырсыытыгар туттуллар ньымаҕа сыыһа-халты баарын көрөммүт, ону ааҕан-суоттаан Айсен Сергеевичка тиксэрбиппит. Ол түмүгэр, бу ньыма уларытыллыбыта. Инньэ гынан, биһиэхэ туһалаах кээписиэннэр киирэннэр, үбүлээһиммит лаппа улаатта. Холобур, ааһан эрэр сылга 44 млрд солк. буоллаҕына, кэлэр сылга 53 млрд буолуо. Бу – улахан ситиһии.Кэлэр харчы барыта балыыһаларга, эмкэ-томко, хамнаска барар. Харчыны талбыккынан бачаачайдаабаккын, барыта кытаанах хонтуруолга сылдьар.
– Искэн ыарыыта биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр элбэҕэ кистэл буолбатах. Маныаха туох анал бырагыраамалар баалларый?
– Анал бырагыраамалар бааллар. Куһаҕан искэни тарҕана илигинэ буллахтарына, быраастар хамнастарыгар эмиэ эбии төлөбүр көрүллэр. Онкодиспансербытыгар эпэрээссийэни, хиимийэнэн уонна сардаҥанан эмтээһини барытын оҥороллор. Ол гынан баран, “педтехнология” диэн биһиэхэ билиҥҥитэ суох. Ону судургутук быһаардахха, ыарыһах тымырыгар радиоактивнай препараты киллэрэллэр, ол препарат искэҥҥэ тиийэн сыстар. Оччотугар КТ-га искэн бу сылдьара чопчу көстөн кэлэр. Ону молекула таһымынан көрөҕүн. Көннөрү МРТ хас эрэ миллимиэтирдээҕи көрдөрүөҕэ, оттон бу препарат молекула саҕаны даҕаны булан көрдөрөр. Аны туран, бу препарат ыарыһаҕы эмтиир кэмҥэ, эмтэнии төһө туһалааҕын быһаарарга туттуллар. Аныгы технология. Манна даҕатан эттэххэ, 2020–22 сылларга искэни утары биллэ күүскэ үлэлээтибит. Бэрт үгүс киһини үтүөртүбүт.
Өссө биир киэн туттуубун этиэхпин баҕарабын. “Дельта” гепатит ыарыыны босхо эмтиир кыахтанныбыт. Бу сэдэх ыарыы Саха сиригэр уонна Бүрээтийэҕэ олохтоох азиат омуктар ортолоругар көстөр. Саха сиригэр манан 2 тыһыынча киһи ыалдьар. Кинилэр “булевертид” диэн олус сыаналаах эми атыылаһан эмтэнэргэ күһэллэллэр. Билигин, биһиги туруорсаммыт, бу эмп босхо бэриллэр буолла.
– Истэр тухары, балыыһа үлэтиттэн астыммат саҥа-иҥэ бэрт элбэх. Маны хайдах аҕыйатыахха сөбүй?
– Маны кыччатар туһугар, хас балыыһа аайы “страховой бэрэстэбиитэл” диэн анал үлэһити киллэрбиппит. Кинилэр үлэлэрэ – ыарыһаҕы эмп тэрилтэлэригэр сирдээн сылдьыы, кинилэр интэриэстэрин көмүскээһин. Дьон билигин кинилэри ситэ туһаммат. Ыарыһахтар страховой бэрэстэбиитэллэри кытта ыкса үлэлэһэн бардахтарына, үҥсүү-хаҥсыы, мөккүөр лаппа аҕыйыа.
– “Хоту улуустарга мэдиссиинэ таһыма олус намыһах” диэн истэбит. Дьон эмтэнэр кыахтара суох. Бу кыһалҕаны хайдах туоратыахха сөбүй?
– Эн таарыйбыт кыһалҕаҥ биһиэхэ эрэ сыһыаннаах буолбатах: кэнники сылларга дойду барытын да үрдүнэн кыайан быһаарыллыбакка турар кыһалҕа. Онтон сылтаан, биһиги ыраах улуустарга дьону көрөр, эмтиир анал медиктэр биригээдэлэрин командировкалыыр туһунан этии киллэрдибит. Маннык биригээдэлэр хоту сытар нэһилиэктэри барыларын кэрийэ сылдьан дьону көрүөхтэрэ, эмтиэхтэрэ. Ыарахан ыарыһахтары өрөспүүбүлүкэ киин балыыһаларыгар ыытыахтара, ама соҕустары теле-мэдиссиинэ көмөтүнэн кэтээн эмтиэхтэрэ, үстүү ый буола-буола хаттаан тиийэн көрүөхтэрэ. Бу улахан тэрилтэ бэйэтэ толору лабораториялаах, аппаратуралаах, эмтиир каадырдаах, ороскуоттанар матырыйааллаах уо.д.а. буолуо. Айсен Сергеевич бу этиини дойду салалтатыгар тиэрдэн өйөбүлү ылла. Онон иннибитигэр үтүмэн үлэ күүтэр. Бу этиибит олоххо киирдэҕинэ. Арассыыйа кытыы сирдэрин барытын маннык көрөр уонна эмтиир буолуохтара.
– Наһаа үчүгэй бырайыак эбит. Манан буоллаҕына, хоту дойду олохтоохторо кэлэ-бара сатаабакка абыраныыһылар. Ол онно төһө элбэх киһи үлэлиир буоларый?
– Туспа дьиэлээх-уоттаах, туһунан тырааныспардаах, элбэх үлэһиттээх улахан киин тэриллиэхтээх. Онно, биллэн турар, айаны-сырыыны кыайар, эҥкилэ суох билиилээх, өр кэмҥэ үлэлээбит уопуттаах үлэһиттэр ылыллыахтара. Хас даҕаны улууска тэҥинэн сылдьар буолан, элбэх биригээдэ баар буолуоҕа. Кинилэр үлэлиир усулуобуйалара ыарахан, ол иһин хамнастарын төлөбүрэ эмиэ оннукка эппиэттиир буолуо.
– Аны туран, ол сырыы аайы көтөллөрүгэр кииҥҥэ бэйэтигэр бөртөлүөт наада дии. Ол чааһа хайдах буоларый?
– Биһиги бу өттүгэр, Тырааныспар уонна Сибээс министиэристибэлэрин кытары бииргэ үлэлэһиэхтээхпит. Тырааныспар министиэристибэтэ биһигини өйдүө диэн эрэнэбит. Оттон Сибээс министиэристибэтэ хоту улуустар сибээстэрин тупсардаҕына эрэ, өрөспүүбүлүкэ балыыһаларын кытары теле-сибээскэ тахсар кыахтанабыт. Ол иһин, бу бырайыагы бары сыа-сым курдук тутан, үлэлэстэхпитинэ эрэ, Уһук Хоту олорор дьоммутун абырыыр кыахтаахпыт.
– Александр Васильевич, дьэ чахчы, Булгуччулаах мэдиссиинэ страховкатын пуондата элбэҕи үлэлиир тэрилтэ эбит. “Кыым” хаһыат көмөтүнэн нэһилиэнньэ билбэтэҕин биллэҕэ. Былааҥҥыт барыта олоххо киирэн, өрөспүүбүлүкэбит иһигэр ыарыы аҕыйаатын, дьон олоҕо уһаатын, чөл-доруобай олох туругурдун!
