Киирии тыл
72 сыл анараа өттүгэр, Саха сирин бастакы алмаастарын 22 киристээлэ булуллубута. Бүгүн, Кириэстээхтэн күүс-күдэх ылбыт алмаас бырамыысаланнаһа - Саха сирин аһатар «өлбөт мэҥэ уутун” кэриэтэ.
Оттон, судаарыстыбаҕа сүҥкэн өҥөлөөх Кириэстээх нэһилиэгэ, үрдүкү былаастартан, уопсастыбаннастан өрө тутуллубакка күн бүгүнүгэр диэри кэлбит диэн дууһабар ыар баттыктаахпын, хом санаалаахпын суруйабын.
Уруккуну ахтан аастахха
1949 сыллаахха, сайын, Иркутскай уобалас Катангскай оройуонун кииниттэн, Өрбөгөчөөн сэлиэнньэтиттэн геологтар, хас даҕаны улахан аалларынан устан кэлбиттэрэ.
Олохтоох сиэри-туому тутуспакка, сир-уу иччилэригэр ньымааттаабакка, Г.Х. Файнштейн баhылыктаах этэрээт дьоно Чуона өрүскэ тимирэ сыспыттара (“Кресты” учаастак). Болуоттара үрэллээри гыммыт, сүүрүктээх ууга булумахтанан, тоҥмут, сыккырыыр тыннара хаалбыт дьону Туой-Хайа сэлиэнньэтин сахалара маанылаан көрсүбүттэрэ.
Ууга мэлиппит таҥастарын-саптарын, малларын-салларын, бэрэмэдэйдэрин оннугар Туой-хайа олохтоохторо саҥаны бэлэхтээн, ыһыктаан, бөҕө ааллары биэртэлээн ыыппыттара. Кыра уонна Улахан Хаана амырыын уорааннарын геологтар ончу кыайан туоруо суох этилэр. Геологтары Туой-хайа олохтоохторо Ивановтар туораппыттарын туһунан алмаас лиэтэпиһигар баар.
Ыраах айантан бырдылара быстыбыт дьону, Кириэстээхтэр, сахалыы ыалдьытымсах үгэстэринэн, ытыстарын үрдүгэр түhэрэн ылбыттара. Ол эрэ буолбатах. Кириэстээх «Киров» аатынан колхуоһун бырабылыанньата Амака эспэдииссийэтигэр сүүс тыһыынча солкуобайы биэрбитэ, бу ССРС оччотооҕу сокуонун-быраабын кэһии буолан тахсар эбит. Эспэдииссийэ – М.М.Одинцов профессор бырайыага, судаарыстыбаннай үбүлээһин эрэйиэстиригэр суох, манна туһааннаах нуорма-быраап докумуона мэлигир эбит.
Геологтар тустарыттан холуобунай эппиэккэ тардыллар кутталламмыт колхуос бэрэссэдээтэлэ Н.И. Саввинов борокуратуура хараҕын далыгар түбэспит. Айдаан тахсыаҕын, Саха АССР ССКП уобаластааҕы кэмитиэтиттэн, иккис сэкэрэтээр В. Лямов хадатаайыстыбалаах сурук кэлбит. Колхуос (Судаарыстыба) үбүн туора утаарыы иһин холуобунай дьыала көбүтүллүбэтэх.
Геологтар эспэдииссийэ тэрилтэтин быһыытынан атахтарыгар турууларыгар, Кириэстээх колхуоһуттан бэриллибит сүүс тыһыынча солкуобай оччолорго үлүгэрдээх улахан суумма этэ. Дьадаҥы колхуоһу “сыгынньахтаан” туран, Амака эспэдииссийэтигэр бэриллибит үп-харчы – сүдү күүс.
Харчыланаат, эспэдииссийэ Соколинайы, Куокунуну (“Счастливай”), Бүлүүчээни (131-с баартыйа. “Огонек”), Тэҥкэни (“Рыбачай”), Үөһээ Мэйиги (146-с баартыйа), Сүлдьүкээри (128-с баартыйа) хамсатан барбыта. «Дьол тааһын» көрдөөһүҥҥэ анаан хара үлэһиттэр, каюрдар, табаһыттар, сылгыһыттар ирдэммиттэрэ. Сунтаар, Ленинскэй (Ньурба) оройуоннара сүүһүнэн үлэһити анаабыттара.
Ол хомуурга, Саха АССР оччотооҕу саламтата көтүмэхтик сыһыаннаспыта, түгэх сытар оройуон дьонун дьылҕатын дьаалайбатаҕын ырылыччы көрдөрбүтэ. Ол курдук, эспэдииссийэни кытары үлэлээбит сорох дьон докумуоҥҥа хайдах ирдэнэринэн тиһиллибэтэхтэр. «Дьол тааһын» туһугар буор-босхо үлэлээбиттэрин этэ да барыллыбат. Ити курдук, кириэстээхтэр мэччирэҥ сирэ оҥостубут остуол ньуурун курдук киэҥ, дэхси Хомустаах сыһыыларын геологтарга туран биэрбиттэрэ. Ити эрэ буолбатах.
Бу сири аэропуорка кубулутарга сэниэлэрэ эстиэр диэри түүннэри-күнүстэри үлэлээбиттэрэ. Сунтаартан, Ньурбаттан кэлбит саха ыччаттара икки этээстээх вокзалы, ыскалааты, авиатордар дьиэлэрин тутаттаабыттара. Иркутскайтан «ЛИ-2» («Дуглас)» сөмөлүөт кэлэн холкутук түһэригэр усулуобуйа үөскээтэҕэ дии. “Иркутск-Крестях” авиарейсинэн кэлии элбээбитэ.
1951-59 сылларга, Кириэстээх үс тыhыынча кэриҥэ киhи олорор оробуочай бөhүөлэгэ буола улааппыта. Диизэл-ыстаансыйалаах, киэһэ эрэстэрээҥҥэ кубулуйар остолобуойдаах, бэкээринэлээх, аэропуортаах, сэттэ кылаастаах, нууччалыы-сахалыы үөрэтэр кылаастардаах оскуолалаах, мэдиссиинэ эбийиэктээх, нэhилиэнньэлээх пуун буола сылдьыбыта.
Геологтары Кыра уонна Улахан Хааналарынан туораппыт каюр Ивановтар
Дьону хотоҥҥо олордуу содула
Кэлии оробуочай, тэхиниичэскэй үлэһит, хонтуора дьоно кэмэ суох элбээбитэ. Олорор дьиэ суох буолан, Кириэстээхтэргэ, күhэйии күүhүнэн түбэһиэх дьукаахтары маассабайдык симитилээбиттэрэ. Олохтоохтор муҥнаахтар, куттамсах, кэнэн дьон утарбатахтар.
Аҕам – Сунтаар улууһун бочуоттаах кырасданыына, суруйааччы Алексеев.Н.Г-Сиэн Начын “Кириэстээххэ күлүмүрдүүр таас көстүбүт күннэригэр” диэн кинигэтигэр суруйбутунан, «эспэдииссийэ тойотторо, олохтоох салалта: «Эһиги эспэдииссийэ үлэһиттэригэр көмөҕүтүн Советскай былаас булгуччу төлүөҕэ», - диэн эрэннэриилэригэр итэҕэйбиттэрэ».
Алексеев.Н.Г-Сиэн Начын
Харахтаан да көрбөтөх дьонноругар бэйэлээх бэйэлэрин дьиэлэрин босхо туран биэриилэрэ баара, бу – олохтоохторго халы-мааргы сыһыан.
Мин буолбут чахчыларынан, онно быһаччы сыһыаннаах холобурдарынан сирдэтинэбин. Ол курдук, дьиксиннэрэр холобур – бэйэлээх бэйэлэрин дьиэлэриттэн никсик, тымныы хотоҥҥо үтүрүллүбүт колхуостаах – мин эһэм Гаврил Алексеевич Антонов (Хабылла) дьиэ кэргэнэ. Ол туһунан аҕам кинигэтигэр бу курдук суруйбута: «Биһиги быыкаайык 6+6 м. дьиэбитигэр кырата 2-3 ыал дьукаах олорор буолара. Аан бастаан, Янкова Нюта диэн бааһынай дьахтар кэргэнэ Федотов Иванныын, уоллара Колялыын кыстаабыттара. Ити ыаллар дьиэ ылан, Соколинайга көспүттэрин кэннэ, Тунгуускаттан Маша диэн кэргэннээх оробуочай нуучча – Романов Михаил, эспэдииссийэҕэ буҕаалтырынан үлэлиир нуучча оҕонньоро кэргэннээх, үс оҕолоох Припузова Тося олорбуттара. Итилэртэн ураты араас кэмҥэ Ньурба Маайата, Үстүүнньэ, Шура, Люба диэн дьахталлар, Егоров Дмитрий Титович, Петров Владимир, Молодчик Николай, Илья Амбросьев, Степан Архипов, Попов Георгий Иванович, Еремеев Николай Иванович диэн бухгалтерия үлэһиттэрэ, Аксенов Илья Алексеевич кэргэнинээн Анялыын, кыыс оҕолорунуун, Калык диэн киргиз киһитэ, Батай диэн бүрээт уола, Таня диэн Аллыҥа дьахтара, уо.д.а эдэр холустуой дьон олорбуттара. Биһиги кыараҕаһа бэрдиттэн күһэллэн, кэлин биир ынахпыт турар хотонун быыһаан, тимир оһоҕунан оттунан олорбуппут. Сиигэ, сыта-сымара, тымныыта сүрдээх быһыылааҕа. Ханна барыахпытый, кыһалҕаттан олордохпут дии».
Маны ааҕа-ааҕабын, саныы-саныы хайдахтаах курдук дьоммор нэгэйдик сыһыаннаспыттарыттан абарабын! -50, -55 кыраадыстаах бытарҕан тымныыларга дьаардаах хотоҥҥо, ынах сүөһүнү кытары киргэ-хоххо олоруу – бу киһи өйүгэр баппат сүөргү дьыала. Хотоҥҥо ынах сүөһүнү кытары бииргэ олоруу түмүгэр, тымныйан, эбэм, кыра кыыстара Роза ыараханнык ыалдьыбыттара. Розаны Дьокуускайга тыҥатын эппэрээссийэлээбиттэрин тулуйбакка өлбүтэ. Сэлликтэн сылтаан аҕам эдьиийдэрэ – Аня, Маша ыалдьан өлбүттэрин билэбин. Таня сол кэмтэн ылата ыарытыйар буолбута, толору олоҕу олорботоҕо. Марфа тыҥатыттан, хотон дьаарыттан сылтаан өлүөр диэри астма ыарыыламмыта. Ньукуус тымныы хотоҥҥо олорон бүөрүн, хабаҕын, сиһин ньиэрбэтин тоҥорбута. Иигин кыаммат буола сылдьыбыта. Ыалдьан биир сыл үөрэҕин көтүппүтэ. Ити ыарыылартан олоҕун тухары эрэйдэммитэ.
Эспэдииссийэ дьаадыйбытын кэннэ, аҕыйах сыл буолан баран, Сунтаар Бордоҥугар көспүт эбэм - Кэтириинэ эмээхсин тыҥатын бааһа аһыллан, “оҕолору миэхэ чугаһатымаҥ” диэн сэниэтэ суох сибигинэйэ, күүгэннээх хаанынан хардыргыы сытан өлбүтэ.
Дьэ, ити буолар «дьол тааһын» ыар содула!
Аҕам абаҕата - элбэх оҕолоох Антонов Ефим Алексеевич-Дьэкиим дьиэтигэр, кэргэнэ Бороскуой утарса сатаабытын үрдүнэн, дьукаах бөҕөтүн симпиттэрэ. Олор истэригэр араас омук дьонноро бааллара. Бастаан утаа, Лүөлэ диэн кэргэннээх, икки чороччу улааппыт уолаттардаах Деснига Сашка диэн киһини олордубуттара.
Сорох дьукаахтара араас түбэһиэх ыалдьыт бөҕөнү ыҥырталаан, түүннэри айдааран, көрүлээн-нарылаан, сынньаппакка, утуппакка буулаабыттар. Оҕонньор булдун тэриллэрин, илимнэрин, тууларын хаста да уораннар, муҥун ытаабыт. Сол курдук, эмиэ быыкаа оҕолордоох Куруҥ Ньукулай дьиэтэ дьуккаахтарынан толору этэ.
«Е-тар» (ааттарын толору суруйбаппар урут көрдөспүттэрэ) дьиэлэригэр арыгыһыт уонна хаартыһыт сахалары киллэрэннэр, эрэй-муҥ бөҕөтүн көрөөхтөөбүттэр. Дьиэ хаһаайынын арыгы истэхтэрин аайы сирэйин эттээри ол айдаана эбит. Араас дьону кытары кыстааһынтан стафилококк, куор, атын инпиэксийэлээх араахымалар тэнийбиттэрэ.
ССРС-ка, Саха сиригэр ханна да маннык балыырдаах быһыы буолбатаҕа!
Кириэстээхтэр бэлэмнэригэр
Олус элбэх, хантан кэлбиттэрэ биллибэт дьону, олохтоохтор буор-бохсо аhаппыттара. Колхуостаахтар, туох баар көлүнэр аттарын, табаларын, бэлэм каюрдаах, алмаас эспэдииссийэтигэр туран биэрбиттэрэ. Геологтарга анаан, эмиэ босхо, бэлэм «Конный двор» баар буола түспүтэ.
Кириэстээхтэр, бэл, оҕолор, онтуларыгар биир да кэппиэйкэтэ суох үлэлээбиттэрэ. Оттообуттара, хам аччык кэриэтэ сылдьан маhы, мас буочукаларга ууну, мууhу атынан, салаасканан таhыталаабыттара.
Эспэдииссийэ тойотторун сибиэhэй хатыыhынан, таба тылынан, тайах силиитинэн, уларынан, куhунан-хааhынан хатаҕалаабыттарын туhунан кырдьаҕастар кэпсииллэрин өйдүүбүн.
Геологтары, буор-босхо, хатыыс балыгынан хааччыйбыт балыксыт, абаҕам Ефим Алексеевич Антонов-Дьэкиим оҕонньор этэ. Оҕонньор, Күрдьүгүнүүр уорааныгар, Угуйа үрэх төрдүгэр эргэ тыытынан кэлэн, сарсыарда эрдэттэн балыктыыра. Кэлин, Дьэкиим оҕонньор таҥхаччы түөһэйэн, баалынайы толору бэс туорааҕын хомуйан баран, «Хатыыс бөҕөтө хаптардым. Тойоттор сорудахтаабыттара» дии-дии сүөдэҥнии сылдьарын аҕам өйдөөн хаалбыт.
Кириэстээх «Киров» колхуоһун, чугас сытар Тойбохой, Бүлүүчээн, Наахара, Куокуну хаһаайыстыбаларын сүөhүтэ – эспэдииссийэҕэ эт уонна кэтилиэт, аттара уонна табалара – түүннэри-күнүстэри туттуллар көлө быhыытынан туhаныллыбыттара.
Мантан, олохтоохтор тугу да туһамматахтара. Сотору, Бүлүү ГЭС тутуллаатын кытары, балык эстэргэ барбыта. Хатыыс, туут балык Бүлүү өрүһү өксөйөллөрө уурайбыта. Начын, Моомура, Угуйа, Бүлүүчээн үрэхтэринэн, Бүлүү өрүстэн күндү балыктар тахсан эйимнэргэ, сээннэргэ сэмсээбэт буолбуттара.
Геологтар чинчийбит, уопут-промышленнай баабырыката турбут Түбэ түөлбэтэ (“Орлинай”) иччитэхсийбитэ. Бу туһунан, ол кэмҥэ, Кириэстээххэ, Бүлүүчээҥҥэ үлэлээбит кырдьаҕас геологтары - В.Чу-Хай-Шаны, В.Порошины (Мииринэй к.) кытары кэпсэтэн турабын. Алмааһы көрдөөһүн, хостооһун уонна Бүлүү өрүһү быһыттааһын сыысхаллаахтык ыытыллыбытыгар, бу дьон сөбүлэһэллэр этэ.
Кириэстээхтэр эрэйдэммиттэрин былаас толуйуохтаах этэ
Хойутаан да буоллар, Саха сирин былаастара төрүт олохтоохтор - Кириэстээхтэр эрэйдэммиттэрин туох эмит үтүөнү оҥорон толуйуохтара баара. Муҥ саатар, баай, модун кыахтаах ССРС «күннүүр-күөнэхтиир» кэмигэр, Бүлүү өрүһү туоруур муоста Кириэстээх аннынан тутуллубатах.
Оскуолаларын итэҕэстээх-быһаҕастаах туппуттара самыыр хотор, кыһын истиэнэтинэн үрэр тымныы буолан хаалбыта. ССРС саҕана, Кириэстээхтэр туох даҕаны күттүөннээх сайдыыны ылбатахтара. Кыра да ардахха ахсым ат батыллыар диэри дьуоҕурар аэропуортаах, эргэ кулууптаах, пааркалаах, нэдиэлэнэн баран хаалар элэктэриичистибэ уоттаах, бадараан тумалыктаах уулуссалардаах олорбуттара. Оройуон киинин Сунтаары кытта айан суола 80-с сыллар ортолоругар эрэ баар буолбута.
Бэл, оскуолалара хойукку сылларга диэри аҕыс кылаастаах буолан, оҕолор алта көс ыраах Бүлүүчээҥҥэ үөрэнэллэрэ. Ол кэмҥэ, тыллаах-өстөөх, көмүскэс санаалаах көстүбэтэх муҥун!
Алмаас булуллубут сиригэр, ол сайдыытыгар кылааттарын киллэрсибит дьоҥҥо, Саха сирин салалтатын, уопсастыбаннас, интэлигиэнсийэ сыhыаннара тыйыс буолан биэрбит.
Кириэстээххэ бастакы алмаас көстүбүтүн бүтэһик төгүл, 1999 сыллаахха, мииринэйдэри кытары дирбиэннээхтик үбүлүөйдээбиттэрэ. Онтон ыла, үбүлүөй өлбөөдүйэргэ, умнулларга барбыта...
Станислав Алексеев. Мииринэй куорат.
