Саха киинэтин көмүстээх хартыыната //“Холодное золото” киинэ көрөөччүгэ таҕыста

Сахалыы бастакы истерн

Хартыына устуоруйаны туоһулуур дьиҥнээх бы­һы­лааҥ­ҥа тирэммит. Аҕа дойду Улуу сэриитэ сатыылаан турар кэмигэр, 1942 сыл сэтинньитигэр, Саха сирин кытыы оройуонугар – Алдаҥҥа – хас даҕаны табаһыт өлөрүллүбүтүн, көмүһү хостооччулар бөһүөлэктэригэр бандьыыттар саба түһэн, астаах ыскылааты халаабыттарын, олохтоох эмчити өлөрөн, дьиэлэри уоттаан, тайҕаҕа түспүттэрин туһунан сурах тар­ҕанар. Баанданы суох оҥорорго НКВД куттал суох буолууга ыстаарсай лейтенана Карасев сорудахтанар. Кини ити баандаҕа биир бэйэтин сотруднига киирэрин ситиһэн, Саха сирин бытарҕан тымныыта саҕаланан эрэр кэмигэр хаарынан бүрүллүбүт тайҕанан сойуолаһыы үлэтин ыытан, баанданы имири эһэр.https://kyym.ru/sonunnar/obshchestvo/8127-sakha-kiinetin-k-m-steekh-khartyynata-kholodnoe-zoloto-kiine-k-r-chch-ge-ta-ysta#.YZb_VOYxBEQ.whatsapp

Устуоруйаттан  ыллахха

Сэрии кэмигэр итинник хабааннаах Марков, Пушмин, Коренной уо.д.а. курдук Сойууһу утары үлэлиир баандалар суох оҥоһуллубуттара. Киинэҕэ киирбит Савва Попов диэн баанда салайааччытын дьиҥнээх аата – Егор Николаевич Павлов. Ити кэмҥэ Томмокко геолог эспэдииссийэтигэр үлэлээбит Иван Андреевич Петров Павлов баандатын илэ хараҕынан көрбүтүн маннык ахтар:

– Аһылыкпыт бүтэн, букатын быстаран, дьон аатыттан ааһан иһэн, табалаах дьону көрөн, тиийдибит. Дьэ, баай, эйэҕэс-сайаҕас дьон буолан биэрдилэр. Баһылыктара, бэрт сытыы-хотуу сирэйдээх, 50-чалаах киһи, “Игнатьевпын” диэн бэйэтин билиһиннэрдэ. Геолог уолбутугар атах таҥаһын булан биэрдилэр. Хонон турбуппутун кэннэ өйүө диэн эт бэрсэ туран “биһигини көрбүккүт туһунан кимиэхэ да этимэҥ” диэтилэр...

Салгыы “Хатырхай” бириискэтигэр үлэлии сырыттахпына, дэсэртиирдэр би­риискэҕэ саба түс­пүт­тэрин, маҕаһыыны халаабыттарын, дьону өлөртөөбүттэрин ту­һунан сурах кэллэ. Өтөр буолбата – биһиэхэ уонтан тахса сыарҕа табалаах дьон саба сүүрдэн кэлэн, барыбытын саанан куттаан, биир сиргэ мунньан баран, дьэҥ­дьийдилэр. Дьиэҕэ киллэрэн, тыл эттилэр. Онно баһылыктарын көрөн баран, наһаа соһуйдум. Били биһиги аара быстаран истэхпитинэ, хоннорбут, маанылаабыт, өйүөлээн ыыппыт, “Игнатьевпын” диэн бэйэтин билиһиннэрбит киһибит эбит. Олус үчүгэйдик, ылыннарыылаахтык саҥарар. “Ньиэ­мэстэр бу сэриигэ син биир кыайыахтара. Биһиги ыраа­ҕынан силистээх-мутуктаах, сибээстээх дьоммут. Урут сэбиэттии сылдьыбыт киһибин. Ол эрээри, бу былаас куһаҕанын эрдэ өй­дөөммүн, ону утары охсу­һарга быһаарынным. Биһиги тыаҕа элбэхпит”, – диир.

//Ахтыыны “Кыым” хаһыат 2015 с. 7, 8 №-дэриттэн булан ааҕыаххытын сөп.

Бу – истерн (мүччүргэннээх сырыы туһунан) диэн жанрга саха бастакы киинэтэ. Бүд­дьүө­тэ – 13 мөл. солк. Үбүн өрөс­пүүбүлүкэ быра­быы­та­лыс­тыбата уйуммут. Устуу Ха­ҥа­лас, Нам, Алдан улуустарыгар ыытыллыбыт. Ол кэми туоһулуур малы-салы, таҥаһы-сабы, сэби-сэбиргэли булууга, этэргэ дылы, норуот бүттүүн үлэлэспит. Ис дьыала министиэристибэтин түмэлэ улахан өҥөлөөҕүн устааччылар махтана ахталлар. Саха киинэтэ арыт испэктээккэ ханыылыы маллаах-саллаах буоллаҕына, “Холодное золото” бары өттүнэн итэҕэ­тии­лээх. Оччотооҕу кэми кэпсиир декорация, көстүүм, гириим олус табыллыбыт. Ытыа­лаһыы, өлөрсүү, хаан-сиин, куттаныы, айманыы, эрдээх санаа, кыайыы-хотуу киһи ылынар, чахчы итэҕэйэр гына оҥоһуллубут. Киинэҕэ саха бары кэриэтэ тыйаатырдарын артыыстара уһуллубуттар. Ол курдук, Петр Баснаев, Ньур­гуйаана Шадрина (Саха тыйаатыра), Аскалон Павлов, Иван Константинов (Эстрада тыйаатыра), Федот Львов (Үүнэр көлүөнэ тыйаатыра), Дмитрий Хоютанов, Павел Колесов (Олоҥхо тыйаатыра) курдук билэр ааттарбыт бааллара бэйэ дьонунан киэн туттуу санаатын күөдьүтэр.

Режиссёр Хики  диэн кимий?

Петр Хики – кэлии киһи буолбакка, Мэҥэ Хаҥалас Бү­тэйдээҕиттэн төрүттээх бэйэлээх бэйэбит ыччаппыт. Хики диэн псевдонимын арас­паанньа быһыытынан ылыммыт. Информатика учуутала идэлээх уол идэтин, олоҕун атын хайысхаҕа салайбыт. Режиссёр быһыытынан бастакы үлэтинэн “Күлүк хомус” диэн хартыына буолар. Ити иннинэ “Костер на ветру” диэн Дмитрий Давыдов киинэтигэр монтаж режиссёрунан, уотунан киэргэтиигэ үлэлэспит. Онтон «Кэрэл», «Республика Z», «Мои белые ночи» уонна да атын киинэлэр уоттарын туруорбут. Виктор Ли-Фулуун «Экспедиция» киинэҕэ продюсер быһыытынан үлэлээбит. Биир тылынан, саха киинэтэ барыта кэриэтэ кини илиитин иһинэн ааспыт. Онон бу эйгэҕэ саҥа киһи буолбатах.

– Аҕа дойду сэриитин туһу­нан, сэбиэскэй вестерҥҥэ майгыннатан тугу эрэ устуох­пун баҕарбытым ыраатта. Сэрии фроҥҥа эрэ буолбакка, тыылга эмиэ тыҥааһыннаахтык барбыта. Павлов баандатын туһунан матырыйаалларга хараҕым хатаныыта – дьылҕам эмиэ биир бэлиэтэ эбит. Олус киэҥ уонна ыарахан үлэни толордубут дии саныыбын. Биир бэйэбэр өй-санаа да өттүнэн уустук этэ. Мэктиэтигэр олоҕу атын харахпынан көрөр буоллум. Тымныы кэмҥэ, айылҕаҕа устуу сыанан аҕаабат. Биһиги эйгэбитигэр “киинэ таҥарата” диэн баар. Сир-дойду иччититтэн көрдөһө-ааттаһа сылдьыбыппыт. Кэтэһэн турбут курдук, бүтэһик хартыынаны устан бүтээппитин кытта Саха сирин тыйыс тымныыта эмискэ хам туппута.

Баанда салайааччыта Савва Попову оонньообут Пётр Баснаев улахан бэлэмнэниитэ суох оруолга тута киирэр ураты талааныттан, профессионализмыттан сөрү диэн сөхтүм. НКВД үлэһитэ Карасев оруолун толорбут ырыаһыт Аскалон Павловы бэйэбэр атын өттүттэн арыйдым. Инникитин бу киинэ мин олохпор улахан оруолу ылара саарбаҕа суох. Түгэни туһанан, бииргэ үлэлээбит хамаандабар улахан махталбын тиэрдэбин.

Арассыыйа  артыыстара –  саха киинэтигэр

Санкт-Петербург тыйаатырын уонна киинэ артыыһа Яков Шамшин бу хартыынаҕа баандаҕа Валера-Холера диэн хаайыылаах буолан кубулунан киирбит НКВД үлэһитин оонньоото. Сэрэтэн эттэххэ, саха киинэтигэр Арассыыйа биллэр-көстөр артыыстарын кытыннарыы бу бастакы холобура буолбатах. Маннык быһаарыныы сүүйүүлээҕэ өссө төгүл бигэргэннэ.

– Киинэ устуоруйата олус интэриэ­һинэй. Саха киинэтэ сайдар кэскиллээх. Ол да иһин бырайыакка үлэлэһэргэ сөбүлэспитим. Устуоруйаны кэпсиир киинэлэр мэлдьи сыаналаахтар. Ону ыччат өйдүө диэн эрэнэбин. Саха үтүө, үлэһит дьонун, олоҕун кытта билсибиппиттэн олус үөрэбин. Саха аһыттан тоҥ балыктан оҥоһуллар “Индигирка” салааты биһирээтим. Оттон тоҥ быарга, бырастыы гыныҥ, илиим барбата (Күлэр). Бу киинэҕэ үлэлэһиим – олоҕум биир бэлиэ, умнуллубат түгэнэ.

Аскалон Павлов – чекист оруолугар

Саха эстра­датын ырыа­һыта Аскалон Павловка НКВД үлэһитэ Карасев оруолу­гар уһуллуу – кии­нэҕэ бастакы холонуута. Бас­таан утаа “бандьыыт оруолугар барсарым буолуо” дии санаабыт. Таптыыр ырыаһыппытын дьоһун оруолга көрөн, бары даҕаны астыныаххыт дии саныыбын.

– Оҕо сылдьан, сыанаҕа оруолу толорботоҕум эрээри, дьиэбэр дьону үтүктэн оон­ньуурбун өйдүүбүн. Кэлин бэйэм тыйаатырбар мюзиклларга эрэ оонньообут артыыспын. Өрдөөҕүтэ киинэ бириэмийэтин туттарыыга ыллата ыҥыра сылдьыбыттара. Онно “киинэҕэ уһулларыҥ буоллар, туох оруолга ылсыаҥ этэй?” диэн ыйыппыттарыгар “омсолоох дьоруой барсара буолуо” диэн хоруйдаабытым. “Холодное золото” киинэҕэ “көрүҥүҥ, көрүүҥ-истииҥ байыаннайга барсар” диэн ыҥыран, кастиҥҥа кыттыбытым. Тугу кистэниллиэй, нууччалыы олут­таҕастык саҥарабын. Ону “барсыа” диэн буолбута.

Дьэ, доҕоор, ыбыс-ыарахан тулууп сонноох, лётнай саппыкылаах, тобус-толору байыаннай сэптээх-сэбиргэллээх тоҥуу хаары кэһэр диэн баар эбит, абытайдаах үлэ! Оннук аны хайаны дабайыы баара эбээт! Халлаан да тымныыта сүрдээҕэ. Миэстэтигэр ыллыккын тыыран биэрэр, таҥаскын-сапкын көрөр-истэр, сылаас аһынан хааччыйар үлэһиттэр бааллара абыраата. Кинилэргэ махталым улахан.

Пётр Баснаев, Вячеслав Югов, Федот Львов курдук киинэ биллэр артыыстарын кытта биир былаһааккаҕа уһуллар эппиэтинэһэ сүрдээх эбит. Бэйэм чааспар эттэххэ, хайдах баарбынан уһулуннум. Дьон хайгыыра үчүгэй эрээри, кириитикэ эмиэ баар буолуон наада. Оччоҕуна эрэ сыыһабытын туораттан көрүнэр, көннөрүнэр буоллахпыт. Онон сэмэлииртэн туттунумаҥ, санааҕытын этэн, суруйан иһиҥ.

Олоҕум  чаҕылхай лииһэ

Олоҥхо тыйаатырын ар­тыыһа Дмитрий Хоютановы дьон ордук “Бэйбэрикээн” киинэҕэ Чаачыгыр Чаҕар диэн хамначчыт оруолуттан билэр. “Холодное золото” хартыынаҕа кини Савва Попов баанда дьо­нуттан кыыллыы кырбанан өлөр Баанньа диэн улахан уолун оруолун толордо.

– Уопсайа аҕыс-тоҕус хар­тыынаҕа уһулуннум даҕаны, режиссёрдар сүбэлэспит курдук, наар хотторор, өлөр дьоруойдарга аныыллар (Күлэр). Бастаан аньыыргыыр курдук этим. Кэлин аахайбат буоллум. Артыыска оруолга тиксии олус суолталаах. Голливуд артыыһа Шон Бин эмиэ итинник хабааннаах оруолларга тиксэриттэн киэн туттарын холобур оҥостобун.

Аты миинэ үөрүйэх киһи тута баһылыам дии санаа­бытым да, биир бэйэбэр табаны миинэр уустук этэ. Олус таһымнаах, сатабыллаах устар бөлөххө түбэһэн, үлэбит чэпчэкитик, санаа хоту салаллыбыта. Хааннаах-сииннээх киинэ буоларын эрдэттэн сэрэтэннэр, бэлэмнээх этим. Ити иннинэ уһуллар киинэлэрбэр тэрээһин, уот-күөс, ыстатыыстыка өттүгэр үлэлээбит Василий Слепцов Шестипалай диэн тарбаҕа суох бандьыыты оонньообутуттан, киһи диэн олус да талааннаах буолар эбит диэн, улаханнык сөҕөн сылдьабын.

Киинэни улахан экирээҥҥэ көрүү – биһиэхэ эмиэ саҥаны арыйыы. Араас кэмнэргэ, сирдэргэ уһуллубут хартыыналары холбообут буоланнар, адьас билбэт киинэбин көрбүт курдукпун. Бу киинэҕэ уһуллуум – артыыс быһыытынан эмиэ биир кэрэхсэбиллээх үлэм, олоҕум биир чаҕылхай лииһэ.

* * *

Икки сыл кэриҥэ уһул­лубут “Холодное золото” хартыына бу күннэргэ кө­рөөччү дьүүлүгэр сылдьар. Саха сирин устуоруйатын таарыйар, уустук кэми хайдах баарынан көрдөрөр киинэни көрөн сыаналааҥ. Аскалон Павлов этэринии, итэҕэһи да ыйартан туттунумаҥ. Саха киинэтэ – борбуйун көтөҕөн эрэр оҕоҕо майгылыыр. Кэмигэр үчүгэйин ыйыы, сөптөөх сүбэ-ама, сиэрдээх сэмэ кини салгыы сайдарыгар, атаҕар бигэтик турарыгар туһаттан атыны аҕалыа суоҕа. Ону тэҥэ хартыына улахан бэстибээллэргэ аата ааттанарын эрэнэ, долгуйа күүтэбит.

Оксана ЖИРКОВА.