Аны аҕыйах хонугунан “Эйэ, Үлэ, Маай” диэн луоһуннаах, анал тыраныспарааннаах сааскы үлэ бырааһынньыгар үөрэ-көтө, сэлэлии хаамсыахпыт турдаҕа. Бу күн хас биирдии үлэлиир киһи үлэттэн дьоллонор, үөрэр-көтөр. Үлэ, көмүскэл, үлэһит бырааба, мэктиэтэ... Уһун, киэҥ, улаҕата биллибэт киэҥ өйдөбүл.
Хас биирдии киһи үлэлиир тэрилтэлээх уонна онно баар бастакы сүһүөх идэлээх сойуус (профсоюз) чилиэнэ буолар. Кыра суума да буоллар, боропсойуус чилиэнин хамнаһыттан 1% усунуос тутуллар. Маннык тэрилтэ баар буолан, хас биирдии үлэһит үлэҕэ бырааба сокуонунан көмүскэллээх.
Бүтүн Арассыыйатааҕы Култуура үлэһиттэрин идэлээх сойуустарын Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ А. И. Самсонова соторутааҕыта биһиги тэрилтэбитигэр кэлэн боропсойуус үлэтин-хамнаһын сиһилии кэпсээн билиһиннэрдэ. Мунаарар, билбэт үгүс ыйытыктарбытыгар сөптөөх эппиэттэри ыламмыт астынныбыт. Кырдьык, оҥоһуллар араас көмө, чэпчэтии, быраап баарын билбэппит-көрбөппүт үгүс. Онон, тэрилтэҕэ ыҥыран, утары атах тэпсэн олорон кэпсэтэр ордук эбит.
Онон, дьэ, түгэни туһанан, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ култууратын туйгуна, Идэлээх сойуустар хамсааһыннарын бэтэрээнэ, Бүтүн Арассыыйатааҕы Култуура үлэһиттэрин идэлээх сойуустарын Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ А. И. Самсоновалыын кэпсэтэбит.
– Анастасия Ивановна, эн өрөспүүбүлүкэбитигэр култуура үлэһиттэрин боропсойуустарын тэрилтэтин салайаҕын. Үлэҥ-хамнаһыҥ туһунан билиһиннэриэҥ дуо?
– 2022 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, Бүтүн Арассыыйатааҕы култуура үлэһиттэрин идэлээх сойуустарын Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тэрилтэтэ 34 улуустааҕы уонна Дьокуускай куоракка баар 55 бастакы сүһүөх идэлээх сойуус тэрилтэлэрин, ол эбэтэр 580 тэрилтэ үлэтин-хамнаһын сүрүннүүр. Барыта 11,609 чилиэн баар.
Ааспыт 2021 сыл бэс ыйыгар XXV (уочарата суох) өрөспүүбүлүкэтээҕи кэмпириэнсийэ буолан ааспыта. Онно тэрилтэбит аатыгар уларыйыы киирэн, юридическай регистрацияны ааһан “Бүтүн Арассыыйатааҕы култуура үлэһиттэрин идэлээх сойуустарын Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тэрилтэтэ” диэн ааттанныбыт, саҥа бэчээттэннибит. Ааспыт сыл Саха сиригэр идэлээх сойуус федерацията тэриллибитэ 100 сылынан “Год организационного и кадрового укрепления профсоюзов” эгиданан үлэ-хамнас ыытыллан, анал декадалар буоллулар.
– Манна култуура эйгэтин ханнык үлэһиттэрэ киирэллэрий?
– Култуура, ускуустуба үлэһиттэрэ, кинематография, архыып дьыалата, көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэ (СМИ) уонна бэчээт, полиграфия үлэһиттэрэ.
– Ааспыт сыл улахан баһаардар турбуттара, үгүс нэһилиэнньэлээх пуун олохтоохторо салгын киртийиититтэн, буруо сытыттан-сымарыттан улаханнык эрэйдэммиттэрэ. Ордук Горнай улууһун Бэс Күөлэ эмсэҕэлээбитэ. Манна кырата суох кылааты култуура үлэһиттэрэ эмиэ киллэрсибиттэрэ.
– Бу нэһилиэккэ 34 дьиэ уокка былдьаммытыттан 3 култуура эйгэтигэр үлэлиир дьоммут дьиэтэ-уота күл-көмөр буолан, уокка былдьаммыта. Кинилэргэ 25000 солк. суумалаах көмө оҥоһуллубута, маны тэҥэ тутуу үстүрүмүөнүнэн, дьиэҕэ-уокка туттуллар наадалаах тиэхиньикэнэн эмиэ көмөлөспүппүт. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн баар култуура эйгэтин үлэһиттэрэ биир күннээх хамнастарын биэрбиттэрэ, бородууктанан, таҥаһынан-сабынан көмөнү оҥорбуттара.
– Биир сэргэх тэрээһиҥҥитинэн “Боропсойуус – оҕолорго” аахсыйа ыытыллыыта буолар.
– Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн баар тэрилтэлэрбит элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэригэр 4 908 600 солк. харчынан көмөнү 1076 оҕоҕо, ол иһигэр бастакы сүһүөх тэрилтэлэр бэйэлэрин үптэринэн 218 600 солк. көмөнү оҥордулар.
– Тэрилтэҕэ кэлэктиип дуогабара диэн (коллективный договор) хайаан даҕаны баар буолуохтаах дуу?
– Баара ордук буоллаҕа. Маннык дуогабар баар буоллаҕына, тэрилтэҕэ үлэлиир хас биирдии киһи боропсойуус чилиэнэ буоларыттан тутулуга суох оҥоһуллар көмөнү барытын туһанар. Маннык дуогабарга – билиҥҥи “дистанционнай” үлэ хайысхатын төлөбүрүн усулуобуйата, маны тэҥэ вакцинация уонна ревакцинация кэмигэр эбии бэриллиэхтээх төлөнөр 2 күн, 3 сылга биирдэ диспансеризацияны ааһарга төлөнөр 1 күн бааллар. Бу туһунан үлэһит үлэ биэрээччини суругунан сэрэтэр уонна мэдиссиинэ көрүүтүн ааспытын туһунан ыспыраапканы аҕалар.
Холобур ылан көрөр буоллахха, Г.М. Кривошапко аатынан судаарыстыбаннай филармония саҥа кэлэктиип дуогабарын ылынна. Онно үлэһит саас-күһүн булт, сайын сир астыыр, маны тэҥэ даачатыгар, оҕуруотугар үлэлиир кэмигэр 2 хонукка диэри хамнаһа төлөнөр уоппуска көрүллүбүт. Бу тэрилтэ үлэһитигэр дьоһун өйөбүл буолар.
“Айар” национальнай кыһа оһохтоох дьиэлээх үлэһиттэригэр биир массыына таас чоҕу эбэтэр маһы босхо аҕалар, биитэр харчынан биэрэр.
Ю.Е. Платонов аатынан Эстрада судаарыстыбаннай тыйаатыра 10-тан тахса сыл үлэлээбит үлэһиттэрин 50 саастарыттан үөһэ саастарыгар 20 000-тан саҕалаан 30 000 солк. диэри үбүнэн биһирэбил көмө оҥорор.
Дьэ, ити курдук үлэһиттэрин туһугар сүрдээх үчүгэй кэлэктиип дуогабардаах тэрилтэ үгүс. Ааспыт сыл түмүгүнэн бастакы сүһүөх боропсойуус тэрилтэлэрин ортотугар “Бастыҥ кэлэктиип дуогабара” күрэххэ СӨ И. С. Жараев аатынан аудиовизуальнай нэһилиэстибэ национальнай киинэ (дир. С.И. Москвитин, профк. М.В. Эверстова), онтон улуустарга “Амматааҕы киин бибилэтиэкэ” (дир. Е.М. Сутакова, профк. Т.И. Новикова) кыайыылааҕынан тахсан дьупулуомунан наҕараадаланнылар уонна харчынан бириэмийэни туттулар.
– Идэлээх сойуус тэрилтэ үлэһит интэриэһин көмүскүүр диэн буоллаҕа. Сокуон-быраап өттүнэн төһө көмүскэллээхтэрий?
– Үлэ сокуонун кэһиини сэрэтэр профилактика үлэтэ ыытыллар. Уопсастыбаннай саҕалааһын быһыытынан 28 штаты таһынан үлэ иниспиэктэрэ уонна 2 юрист баар. Кинилэр сыл устата СӨ Идэлээх сойуустарын федерациятын сүрүн исписэлииһин кытта бастакы сүһүөх идэлээх сойуус тэрилтэлэригэр 189 үлэ сокуонун тутуһууну бэрэбиэркэлээтилэр, онно 155 үлэ сокуонун кэһиини буллулар. Үгүс тэрилтэ хамсык бириэмэтигэр “дистанционнай” ньыманан үлэлиир үлэһиттэрин кытары үлэлиир усулуобуйалара (үлэ төлөбүрэ, усулуобуйата, кэмпэнсээссийэ) кэлэктиип дуогабарынан олохтоммотох, анал тэриллэринэн (оргтехника) хааччыллыбатахтар.
Аҕыйахтан биир холобур. “Саха бэчээт” аахсыйалаах уопсастыба 4 үлэһитэ үлэҕэ төттөрү киирэргэ туруорсан, биһиэхэ сайабылыанньа суруйбута. Онно этиллэринэн, тэрилтэ остолобуойа эстибитинэн (ликвидация), үлэһиттэри икки өттүттэн сөбүлэһии бэрээдэгинэн, күһэйэн туран, үлэлэриттэн уурайалларыгар сайабылыанньа суруйтарбыттар. Ууратыллыбыт 11 үлэһиттэн 7 киһи үлэ булуммут, онтон 4 киһи үлэ кыайан булумматах. Олортон үһэ биэнсийэлээх, онтон биир үлэһити кыра оҕолордооҕунан ханна даҕаны үлэҕэ ылбатахтар. Дьиҥинэн, үлэ биэрээччи кинилэри үлэ миэстэтэ сарбыллыбытынан үлэттэн ууратыахтааҕын, үлэттэн уурайарга бэриллэр харчыны (выходное пособие) уонна харчынан компенсацияны төлөөмөөрү, икки өттүттэн сөбүлэһии бэрээдэгэр олоҕуран үлэлэриттэн уураталаабыт. Ону биһиги барыларын дьыалатын (4 суут) суукка көмүскээммит кыайбыппыт уонна барыларыгар моральнай хоромньу төлөммүтэ. Салгыы үлэни биэрээччи кинилэри үлэҕэ төнүннэрэн, харчынан компенсацияларын төлөөбүтэ.
Маны тэҥэ хамсык ыарыытыттан быһыыны (вакцинация) ылыы, “дистанционнай” үлэҕэ көһөрүү, хамнас үрдээһинигэр юридическай сүбэҕэ наадыйааччы элбэх. Ол курдук, араас тэрилтэ 483 боропсойууһун чилиэниттэн 51 үҥсүү киирэн, тустаах быһаарыныылар ылыллыбыттара.
Култуура, ускуустуба, көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэ (СМИ) тэрилтэтигэр 13 нуорма-быраап аактарын эспэртиисэтэ ыытыллыбыта. Манна, сүрүннээн, үлэ, айан төлөбүрдэрэ, тэрилтэ иһинээҕи үлэ эрэсиимэ, “дистанционнай” үлэ балаһыанньата уонна үлэһиттэр ачыстаассыйаны ааһыылара, о.д.а.
– Боропсойуус биирдиилээн чилиэнин өттүттэн үҥсүү, сайабылыанньа киирэн эрдэҕэ.
– Киирбит үҥсүүнү, сайабылыанньаны барытын көрөбүт, дьаһал ылабыт. Сороҕор, хомойуох иһин, үлэттэн ууратыллыбыттар хойутаан үҥсүү киллэрэллэрэ баар суол. Онон, маннык түбэлтэҕэ дьыаланы хойутаппакка тута быһаартараллара ордук.
– Үлэ харыстабылыгар туох үлэ ыытылларый?
– Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн култуура уонна көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэ (СМИ) тэрилтэлэригэр 88 үлэ харыстабылын боломуочунайдара бааллар. Ааспыт сылга СӨ идэлээх сойуустарын федерациятын үлэ тэхиниичэскэй иниспиэксийэтин кытары холбоһуктаах бэрэбиэркэ 5 тэрилтэҕэ – “Саха” НКИХ, Национальнай архыыпка, Дьокуускайдааҕы П.П. Романов аатынан художественнай колледжка, АГИКИга уонна национальнай бибилэтиэкэҕэ ыытыллыбыта. Бэрэбиэркэ көрдөрөрүнэн, сорох тэрилтэҕэ үлэ харыстабылыгар былаан, маны тэҥэ үлэ харыстабылыгар хамыыһыйа балаһыанньата суох. Буортулаах усулуобуйаҕа үлэлиир дьоҥҥо анал таҥаһы, көмүскэнэр сириэстибэни, маны тэҥэ үүт бородууксуйатын, эбии уоппусканы биэрии сүбэтэ бэрилиннэ. Мантан сиэттэрэн этиэҕи баҕарыллар, ааспыт сылга улахан ситиһиибитинэн “Национальнай архыып” тэрилтэ буортулаах усулуобуйаҕа үлэлиир үлэһиттэригэр үүт бородууксуйата бэриллэрин ситиспиппит буолар.
– Тэрилтэ үлэһиттэрин доруобуйаларын тупсарыыга туох хамсааһын ыытылларый? Путевка, айан ороскуота...
– Ааспыт 2021 сылга дьон путевканан туһаныыта элбээтэ, онон, путевка төлөбүрүн сорох чааһын толуйуу суумата эмиэ үрдээтэ. Култуура уонна көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэ (СМИ) үлэһиттэригэр уонна дьиэ кэргэттэрин чилиэнигэр Бүтүн Арассыыйатааҕы култуура үлэһиттэрин Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр боропсойуус тэрилтэтин бүддьүөтүттэн ааспыт 2021 сылга 2 355 000 солк. суумалаах үп көрүлүннэ. Бу 2020 сыл түмүгүнээҕэр 1 447 100 солк. элбэх.
– Ол аата, путевка сыаната хайдах төлөнөрүй?
– Анал путевканан сонотуоруйга, куруорка эмтэнэ барааччы боропсойуус чилиэннэригэр 10 000 солк, кинилэр дьиэ кэргэттэрин сокуоннай сааһын ситэ илик чилиэнигэр 5 000 солк. төлөнүллэр. Манна кинилэр тустаах докумуоннары бэйэлэрин бастакы сүһүөх боропсойуус тэрилтэтигэр туттараллар. Ааспыт 2021 сылга маннык төлөбүр боропсойуус 207 чилиэнигэр 2 070 000 солк., онтон 57 оҕоҕо 285000 солк. үп төлөммүтэ.
Маны тэҥэ Москуба куоракка баар “Бэс Чагда” сонотуоруйга эрдэттэн сакаастаан 50% чэпчэтиилээх путевкаҕа боропсойуус чилиэннэриттэн 17 сайаапка киирбитэ барыта оҥоһуллан турар.
– Оттон, эппиккэ дылы, “дикарем” айаннаан, сынньанан кэллэхпинэ төлөнүөн сөп дуу?
– Маннык түбэлтэҕэ оннук төлөбүр оҥоһуллубат, хайаан даҕаны туоһулуур докумуон баар буолуохтаах.
– Тэрилтэ уустук балаһыанньалаах үлэһитигэр көмөнү хайдах оҥоруон сөбүй?
– Боропсойуус усунуоһуттан хомуллубут үп 50%-на тэрилтэ бастакы сүһүөх идэлээх сойууһун кэмитиэтигэр хаалар. Онон, тэрилтэ бэйэтэ анал балаһыанньа оҥостон, ол үбүттэн көмө оҥоруон сөп. Биһиги кинилэргэ мэлдьи инньэ диэн сүбэлиибит.
– Кэлэн иһэр сааскы үлэ бырааһынньыгынан баҕа санааҥ?
– Барыгытын Саас, Үлэ, Эйэ бырааһынньыгынан эҕэрдэлиибин. Бу күн үлэһит норуот түмсүүтүн, этэҥҥэ буолуутун, дойду чэчирии сайдарыгар дьулуһарын көрдөрөр. Төһө даҕаны уустук кэм буолбутун иһин, Сахабыт сирэ чэлгийэ сайдарын туһугар кимиилээхтик үлэлиэххэ, инникигэ эрэллээх буолуохха, сааскы күннүү сырдыгынан, сылааһынан сыдьаайа сылдьыаҕыҥ!
– Анастасия Ивановна, иһитиннэриигэр махтанабын. Үлэһит киһи көмүскэллээх буоларыгар ыытар үлэҕит-хамнаскыт таһаарыылаах, далааһыннаах буоллун.
Саргылаана БАГЫНАНОВА
