“Саха киһитэ өбүгэ саҕаттан илдьэ кэлбит биир үтүө үгэстээх - ол сааскы өртөөһүнү ыытыы. Билиҥҥи саха бу тэрээһини ходуһаны кур сэтиэнэхтэн ыраастааһын, кэнчээри от өрө анньыытын курдук тутахтык өйдүүр. Дьиҥэ, өрт биир өрүтэ киэҥ нэлэмэн тайҕа баһаарыттан түөлбэлээн олорор дойдуларын араҥаччылааһын буоларын өбүгэлэрбит чуолкайдык өйдүүллэрэ. Эҥин араас модун тиэхиньикэ, сөмөлүөт суох кэмигэр олорор сирдэрин уоттан хайдах быыһыахтарай!..” – диэн, Томпо улууһун Кириэс Халдьаайытыттан Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгуна, СӨ мас тардыһыытын үтүөлээх тириэньэрэ Александр Харитонов мантан саас сири нүөлсүтүү үлэтин иннинэ тус санаатын үллэстэр баҕатын биллэрбитин таһаарабыт.
Сэбиэскэй кэмҥэ хас нэһилиэк аайы тыа баһаарын кэмигэр модун боломуочуйалаах лесник дуоһунаһа баар этэ. Кини уот сибикитин биллэ да, аттанан-атыырданан тиийэн, балаһыанньаны үөрэтэрэ уонна сэбиэт нөҥүө мобилизационнай лиис туттаран, хамаанда хомунан тиийэн, сылааһына умуруорар үлэни көргүөмнээхтик ыытара. Көрдүгэннээн уот сии сытар сирдэрин кытаанах хонтуруолга тутара, кыах баарынан умулуннарара.
Аны иккис күүстээх дьайыылаах тэрилтэ "Летнав" диэн баара, бу биир күнү энчирэппэккэ тыаны үөһэттэн көтө сылдьан маныыра. Бастакы буруоҕа парашюттаах анал дьону түһэрэн, уоту тэнийэ илигинэ саба туталлара. Бу икки күүстээх тэрээһин тыа баһаарыгар олус улахан көдьүүстээҕэ. Кэлин итини олохпут тутула уларыйан, үбү-аһы кэмчилээбит аатыран, быһан-отон барбыттара, кииннээбитэ буолан, сүрүн күүһү Москубаҕа түммүттэрэ. Маннык дьаһаныы, биһиэхэ, Саха сиригэр, адьас сатамматын сылын аайы илэ харахпытынан көрөбүт. Ол курдук, баһаар кыра эрдэҕинэ саба тутуу түгэнэ куотан хаалар, ол дойду түгэҕиттэн хаһан аарыгыран кэлиэхтэригэр диэри космическай хабааннаах иэдээҥҥэ кубулуйар, содула-хоромньута кэҥээтэр кэҥиир. Билиҥҥи улахан баһаары умуруорарга, сүрүннээн, 3 ньыма туттулларын көрөбүт: бастакыта, утары уоту ыытыы, иккиһэ, гидросөмөлүөтү туһаныы уонна, үсүһэ, ардахтатыы. Манна үгүстүк утары уоттааһыны, ситэ күөйбэккэ-хаайбакка ыытан, куоттаралларыттан иэдээммит уон төгүл кэҥиир быһыылаах...
Маныаха туох дьаһал нааданый:
1. Олохтоох лесниктэр билиэти эрэ биэриинэн дьарыктаналларын тохтотон, тыаны харыстыыр, хонтуруоллуур уонна тэрийэр ытык аналларын күүһүрдэр наада.
2. Аны улахан нэһилиэктэр аайы 10-15 киһилээх баһаарынай хамаанданы, сайыҥҥы өттүгэр 2-3 ыйга хамнас көрөн, бэлэм олордор сөп этэ. Оччолоох үп-харчы тыа баһаарыгар күдэҥҥэ көтөр.
3. Билиҥҥи курдук кыһыл илиинэн уоту кытта киирсии көдьүүһэ мэлигир, онон, хас биирдии хамаанда боростуой булууктаах, күрдьэхтээх, туохтан да иҥнибэт тыраахтардаах (көннөрү тыраахтар биһиги сирбитигэр-уоппутугар сылдьар кыаҕа суох) уонна водораздатчиктаах танкетканан сэбилэниэхтээх.
4. Сир быһыытын учуоттаан, баһаар дьонноох түөлбэҕэ кэлэр сүрүн туһаайыыларыгар эрдэттэн минерализованнай балаһалары бэлэмнээн, ол сайынын отунан-маһынан саба үүнүүтүн болотнай тыраахтарынан анньан биэрэн, сөп буола-буола сөргүтэр үлэлэри тэрийэр наада;
5. Төһө да спутник кэтэбилэ баарын иһин, улуустарынан "Летнав" суһал сулууспаны сөргүтэр наада курдук көрөбүн...
6. Аны сорох дьыл сир тыаттан хараарар, ол кэмҥэ өрт ыытыытын булгуччу бобор кытаанах уураах тахсыан наада.
7. Арыт өрт ыытарга "Сам Бог велел" кэмнэрэ баар буолар, оннук дьылга олохтоох администрация кытаанах хонтуруолунан, аттарыытынан, кыраапыгынан маассабай өрт ыытыллара салгын курдук наада.
Дьиҥэ, бу этиилэрим оннук үлүгэрдээх “ноу-хау” буолбатахтар. Саха киһитин уорба санаабынан оруоллаан көрдөхпүнэ, биһиги салалтабыт өрт уотун суолтатын, туһатын туһунан кимнээҕэр да бэркэ өйдүүр буолуохтаахтар, ол эрээри ким эрэ күүстээх дьаһалынан 20-чэ сыл устата өрт ыытыыны киэҥ далааһыннаахтык соруйан бобон, бу маннык күчүмэҕэй түгэҥҥэ тириэртилэр диэн санаалаахпын. Ким эрэ туһатыгар!
Быйылгы курдук, мөлүйүөнүнэн гектар сир умайан, ирбэт тоҥу хаххалаан турбут тайҕабыт эмискэ биир кэмҥэ маннык сиҥниитэ салҕанан бардаҕына, экология букатын улахан иэдээнэ адаҕыйыа диэн сабаҕалыыбын. Ол курдук, сир аннынааҕы болгуо муус күргүөмнээн ирэн ууга барыыта улуус-улуус, нэһилиэк-нэһилиэк сирдэрин аппа-дьаппа, ныыдара бадараан оҥорон күдэҥҥэ көтөр балаһыанньата үөскүөн сөп буолла.
Онон, өрөспүүбүлүкэ салалтата, Ил Түмэн дьокутааттара соҕурууҥҥу кииҥҥэ олус бүк бэриммэккэ, төрөөбүт сирбит уратытын учуоттаан, баһаары утары далааһыннаах хамсааһыны туруорустахтарына эрэ, аан дойдуну куурдар аарыма тыа баһаардарыттан араҥаччыланан, аар тайҕабытын чөл илдьэ сылдьыахпыт, уйгу быйаҥыттан толору туһаныахпыт.
Билигин өртөөһүн дойду үрдүнэн бобуллан турар. Ол эрээри өрөспүүбүлүкэҕэ сири-уоту бэлэмниир үлэ былаан быһыытынан ыытыллар. Бу туһунан “Якутлесресурс” тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ Дьулустаан Хонтан туоһуластыбыт.
– Быйыл өртөөһүн бобуллан турар. Өйдүүргүт буолуо, 2015 с. Бурятияҕа, Забайкальеҕа дэриэбинэлэр умайаннар, Арассыыйа үрдүнэн уураах тахсыбыта, ол иитинэн өртөөһүнү ыытыы бобуулаах. Ол оннугар “профвыжигание” ыытар судаарыстыба өҥөтө баар. Ол эбэтэр, саҥа үүнэн эрэр мастары харыстаан, ойуур быыһыгар уматабыт. Үлэни саас хаар баарыгар уонна күһүн от-мас хагдарыйан бүппүтүн кэннэ ыытабыт. Бу тыа хаһаайыстыбатыгар туох да сыһыана суох үлэ, Ойуур хаһаайыстыбатын кодексынан барар. Онтубут да сыл ахсын аччаан иһэр, эрдэ 20-тэн тахса тыһыынча гаа эбит буоллаҕына, быйыл 6000 эрэ гааҕа ыытыахтаахпыт. Саха сиригэр 256 тыһ. гаа ойуур пуондата баар, ол иһигэр 6 тыһ. диэн кып-кыра буоллаҕа дии. Улуустарга 200-500 гааны түҥэтэн кэбиһэбит. Ол сирдэри “Рослесхоз» бэйэтин былаанын быһыытынан быһаарар. Саҥа үүнэн эрэр эбэтэр сыаналаах оттоох-мастаах, үүнээйилээх сиргэ сүрүннээн көҥүллүүр. Бу курдук лаппа кыччатан баран, устунан суох гынаары гыналлар. «Профвыжигание дии-дии, өртөөһүнү оҥороллор” дии саныыллар. Эрдэ спутник аҕыйах буолан көрбөттөр этэ, билигин 1 гааттан саҕалаан спутниктан барытын кэтии олороллор.
Өртөөһүн бобуллан, сэрэхтэннэ, сэтиэнэх, лаҥха элбээн, оттоммот сирдэр бааллар. Бэйэм толкуйдуурбунан, тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлээбит буоламмын (Украина сэриитинэн усулуобуйа да уларыйда), мин саныахпар, сирбитин оннугар киллэрэр үлэни ыытыахпытын наада, үбү-харчыны булан. Оччоҕо урукку курдук сэтиэнэх буолан турбакка, оттоммот сирдэр туһаҕа тахсыа этилэр. Өртөөһүнү тыа хаһаайыстыбатыгар биир бэйэм наадалаах диибин. Урут сокуоннаах этибит дии, ону сөргүтэн сокуон күүскэ үлэлиирин Арассыыйа бырабыыталыстыбатыгар туруорсан, эрэгийиэннэр бэйэлэрин быһаарыыларыгар быраап биэрэллэрин курдук дьаһаныахха. Кэлин тиһэҕэр аҥаардас бобуулара «мина замедленного действия» буолуон сөп.
Дьон кистээн өртөөһүнү ыытар, хойутуу хаар ууллубутун кэннэ, уоту быраҕа-быраҕа баран хаалаллар, онтулара тыаҕа киирэн бара турар, ким да ону көрбөт, дьаһайбат. Маны барытын судаарыстыба таһымыгар быһаарар тоҕоостоох. Кистээн өртүүрү кытаанахтык бобуохха наада, ороскуота наһаа улахан. Сыл аайы иккилии-үстүү киһи дьыалаҕа түбэһэн сууттанар. Ойуур эмсэҕэлээбит суотун-учуотун ааҕан туран, буруйдаах төлүүр ыстарааба 50 төгүл элбиир, онтуҥ бэйэтэ 1,5-2 мөлүйүөн буоллаҕа ол дии. Онон, дьону-сэргэни сэрэтиэххэ наада. Билигин 22 улууска тыа баһаарын бохсорго ыстаансыйаларга 193 киһи үлэлиир, быйыл 371 киһи эбиллиэхтээх. Туһааннаах сэп-сэбиргэл, таҥас-сап барыта баар.
Сыл ахсын уодаһыннаах уот сири-дойдуну өрө салыыра, күүдэпчилэнэ көтүтэр күүһэ улааттар улаатан иһэр. Баһаар күөх тыабытын сиир иэнэ кэҥээн иһэрэ, улахан хоромньуну таһаарара дьиксиннэрэр. Бу соторутааҕыта Москубаттан, Улан-Удэттан исписэлиистэр кэлэн тыа баһаарыгар үлэлэһэр баҕалаах волонтёрдарга анал куурус ыытан, анал тэрил аҕалан көрдөрө-көрдөрө, ыксаллаах быһыыга-майгыга эрдэттэн бэлэмнэнии, сэрэхэдийии үлэтин хайдах ыытарга, ким туох эбээһинэстээҕин, юридическай өттүнэн ханнык ыйытыы, быһаарыы баарын сиһилии үөрэтэн, көрдөрөн бардылар. Ону тэҥэ баһаар сезонун иннинэ “Авиалесоохрана» үлэһиттэрэ, чуолаан парашютнай баһаарынайдар Ми-8 бөртөлүөттэн быанан хайдах түһэргэ үөрэннилэр. Маннык тэрээһин сыл ахсын барар. Быйыл парашютист баһаарынайдар ахсааннара биллэ элбиэҕэ, ону сэргэ Үөһээ Халыма, Томпо уонна Өймөкөөн улуустарыгар саҥа салаалары арыйыахтара.
Сирбитин-уоппутун бэйэбит харыстаабатахпытына, ким харыстыай?!
Айаана Ларионова
