Тыа сирин сайдыыта тыа дьонун олохторун туругуттан тутулуктааҕын бары бэркэ билэн олоробут. Тыа дьоно бары бүддьүөт үлэһитэ буолбатахтар, үгүстэрэ тыа хаһаайыстыбатынан дьарыгырар. Бу сүрүн дьарыкпыт өр кэм устата сүнньүн кыайан булбакка кэллэ. Ол түмүгэр тыа сиригэр хороҕор муостаах лаппа аҕыйыы турара мэлдьэх буолбатах.
Уопсай ынах сүөһү ахсаана үксэ чааhынай ыалга баарын куруук кэпсээн, бэлиэтээн кэллибит. Сылгы ахсаана элбии турар, онон биhиги аҥардас сылгынан да олорор кыахтаахпыт диэччилэр эмиэ бааллар. Ол гынан баран, сылгы диэн сылгы буоллага дии. Дьиҥнээх айылга оҕото. Дэлэҕэ куобахха тэҥниэхтэрэ дуо? Ол эрээри эрдэттэн дьылын-күнүн көрөн дьаhаннахха сылгыны элбэтэр кыах бары өттүнэн баар. Сибиинньэ, көтөр о.д.а. түргэнник сайдар салаалары сайыннарарга кыhаныахха эрэ, бэл диэтэр тойон ыҥырыаны иитии кыайтарда. Тыа хаhаайыстыбата билигин туруга улахан стагнацияҕа сылдьар. Уhун кэмҥэ атын хайысханан барыы түмүгэр, сайдыы суолугар тахсар улахан эридьиэстээх буолла. Ол гынан баран сөптөөх суолу буллахпытына, тутустахпытына балаhыанньаны көннөрүөххэ сөп. Олох кыайтарбат диэн суох. Кыhаныахха эрэ наада. Билигин биhиэхэ туох баарый?
Хороҕор муостаахпыт ахсаана 2017 сыл түмүгүнэн 188889 төбө. Ыанар ынахпыт ахсаана –74215. Сыл аайы сүөhү төбөтө аччыы турар. 2012 сыллаахха ынах сүөһүбүт ахсаана 215067 этэ, ынаҕа 86476.
Ыччаты дьиэлээн – уоттаан, услуобуйа тэрийэн тыа хаhаайыстыбатыгар хамсааhын тэрийээри кластер тэрийтэлээтибит, комплекснай тутуулары оҥордубут.
Саҥа тэриллэр фермердэргэ, семейнэй фермердэргэ көмө харчы бэрилиннэ. Түмүгүн күүтэбит. Бүгуҥҥү күн ынах-сүөһү 53% чааhынай хаhаайыстыбаларга, 29%на – бааhынай хаhаайыстыбаларыгар, 18%на – тэриллиилээх хаhаайыстыбаҕа баар.
2001 сыллаахха сүөһү 70% чааhынай хаhаайыстыбаларга баара. Бааhынай хаhаайыстыбатын сүөһүтэ 14%, тэриллииллээх хаhаайыстыба 16% этэ. Уопсай сүөһү ахсаана чааhынай илиигэ бастаккыттан элбэҕэ диэн сопхуостары ыhыы түмүгэр сүөһүнү , сири-уоту чааhынайга түҥэтии барбыта. Нэhилиэнньэ саастаах өттө сүөһүнү кыайан көрбөт буолла. Көрүөн баҕалаах дьон тиэхиникэнэн оттуур, тиэйэр сыаната олус ыараханын кыайан уйбатылар.
Аны туран эбиитин үүккэ 88-с федеральнай сокуон олоххо киирбитэ. Манна үүтү тутар тэрилтэлэргэ тэхэньиичэскэй регламент олохтоммута.. Ону чааhынайдар эрэйэ суох ааhар суолтан бааhынай хаhаайыстыбалары кытта кэпсэтэн, кинилэр нөҥүө үлэлиир кыhалҕаҕа түспүттэрэ. Эккэ эмиэ техрегламент киирбитэ. Бу регламеннарга билигин үөрэнэн эрдэхпит дии. Онон билигин соhуйбаппыт.
Арай сылгыбыт ахсаана эбиллэ турар диэн киhи хайдах эрэх-турар сананар. 2012 сыллаахха сылгыбыт ахсаана 169715 буоллаҕына, 2017 сылга 183889 буолла. Сүөһүтээҕэр көрүүтэ-истиитэ балай да бэттэх диэн толкуйтан уонна куорат кыанар, харчылаах дьоно тыаҕа сылгы иитиитигэр харахтарын хатаатылар. Сылгыhыттарга хамнас төлүүллэр, отун-маhын харчытын төлүүллэр. Убаhа төрүүрүгэр кыhаллаллар. Бааhынайдар балайда сылгыланнылар. Билигин кинилэргэ сылгы 41% баар. Тэриллиилээхтэргэ – 26%. Чааhынайдарга – 33%. Сылгыннан дьарыктаныан баҕарааччы баар. Ол аата сатаан дьаhаннахха сайдар кэскиллээх.
Сибиинньэ, көтөр, кролик, ыҥырыа сайдар кэскилэ баhаам. Суолта биэриэххэ наада.Теплицаҕа кыhыннары-сайыннары помидору, оҕурсуну хортуоппуйу, хаппыыстаны о.д.а. үүнээйини, арбуhугар тиийэ балайда үүннэрэбит. Үлэлиэххэ эрэ наада.Айылҕабыт уларыйан, сымнаан яблокатыгар тиийэ үүнүөн сөп курдук буолла.
Бааhына кыра. Урут 100 тыhыынча га бааhыналаах этибит. Билигин үксэ быраҕыллан сытар. Холобур, урут Өлүөхүмэ курдук элбэх бааhыналаах, сымнаҕас айылҕалаах улуус бааhыналара үксэ оттонор ходуhа буоллулар. Оттон сүөһү, сылгы, оҕруот аhа, түргэнник ситэр салаа, бааhына баар буоллаҕына эрэ бородууксуйалара элбиир. Билигин 48821 га туhаныллар. Бу олох кыра, аччаабыта 250000 га наада.
Урут «Якутский совхоз», Хатас сопхуоһун кыылы иитэр комплекстара биирдии ынахтан 5000 кг тахса үүтү ыыллара. Онон өрөспүүбүлүкэ билигин тыа хаhаайыстыбатын сайдыытыгар аан бастаан бааhыналары сөргүтүүнү, саҥа бааhыналары оҥоруу сүрүн сыал-сорук буолуохтаах. Аһылык базата, оҕуруот аhа сүрүн сыал буолуохтаах. Сылгы, ынах-сүөһү дьиэ таhыгар мэччийэрэ элбээтэ. Мэччирэҥ сирэ кыараата, оттуур сир арыый эбиллиннэ. Сэбиэскэй былаас саҕана 2 мөл. тахса сири тыа хаhаайыстыбатыгар туhанар буоллахпытына, билигин 700 тыhыынчаттан эрэ тахса сири туhанабыт. Ыраах сирдэр истэригэр оттуур сирдэр, мэччирэҥнэр барыта хааллылар. Барыта дьиэ таhыгар сөрөнүү буолла. Сыана ыараан улахан охсууну оҥордо. Манна урукку оттугэр тыа хаhаайыстыбатыгар биир улахан салаабыт таба иитиитэ сыл аайы көрдөрүүтэ мөлтөөн иhэр. Холобур, 2012 сыллаахха 191070 табалаах буоллахпытына, 2017 сылга –154635. Сүрүн биричиинэтэ – бас билии уларыйыыта эрэ буолбакка, каадыр тиийбэтэ, үчүгэй хамнас суоҕа улахан охсууну оҥордо. Ыччат таба иитиитигэр хаалыан баҕарбат. Таба иитиитигэр саҥа сыhыаны тэрийэр кэми мүччү тутумуохха. Балыктааһыны, бултааһыны эмиэ умнумуохха.
Онон тыа хаhаайыстыбатын, тыа сирин хайдах сайыннарарбытын толкуйдаhар кэриҥнээхпит. Олохтоох омуктар сайдар кэскилбит, социальнай көмүскэлбит, култуурабыт барыта тыа хаhаайыстыбатыгар сытар. Омук быhыытынан төһө уһуурбут –эмиэ манна баар. Онон сүбэлэhиэххэ наада буолла. Тоҕо диэтэххэ, Саха сирин тыата, уута, сирин баайа барыта федеральнай бас билиигэ киирэр. Сэбиэскэй саҕана бырамыысалыннаһы сайыннарыы саҕалааһын эрэ этэ. Дьэ, билигин дьиҥнээхтик сир баайын хостооhун кэллэ эбээт. Муораларбыт анна барыта гаас, ньиэп, гелий. Атын сирбит Менделеев табылыыссатыгар киирбит элеменнэринэн эрэ буолбакка, ону таhынан табылыыссаҕа киирбэтэх элеменнэр эмиэ бааллар. Ол барыта туhаҕа тахсыахтаах. Бу –аан дойду баайа. Арассыыйа хостуур, онтон аан дойдуга атыылыыр. Онон сайдыы биhиги Сахабыт сиригэр балысханнык барыахтаах.
Уһук Илин сайдыытыттан, биhиги сирбит баайыттан дойдубут тутулуктанар бириэмэтэ кэлэн эрэр. Ол иhин дьон-сэргэ бөҕө кэлиэ-барыа. Дьэ биhиги тыа сирэ уонна тыа хаhаайыстыбатын сайдыыта манна хайдах олорсон сайдабыт диэн ыйытыы турар. Билигин, хойутаан да буоллар, тыа хаhаайыстыбатыгар сыыhабытын көннөрүөхпүтүн наада. Ол курдук, бастаан ТХМ уларыйыы-тэлэрийии саҕана үлэтин сүрүн хайысхатын оҥорон таһаарыыга туhаайбыта. Үүтү тутууга бүддьүөттэн дотация олохтоммута. Переработканы улуус кииннэригэр оҥортоон, материально-техническэй базатын бөҕөргөтөн, иэстэрин сотон, наар переработка тэрилтэлэрин бөҕөргөртүүгэ барбыта, билигин да бара турар.
Тыа хаhаайыстыбата бастаан производствоны сайыннарыахтаах. Производстваны чааhынайдар, бааhынайдар, тэриллиилээх хаhаайыстыбалар сайыннарыахтаахтар. Бу звенҔа переработка хайаан да баар буолуохтаах. Билигин производстваны, переработканы сайдыы бэлиитикэтин, экономикатын билигин быһаччы ТХМ дьаhайан олорор. Онон тыа хаhаайыстыбатын сайдыытыгар ТХМ кэккэ итэҕэстэрин туоратар суолун тобулуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, тыа хаhаайыстыбата сайдыытын сүрүн киинин переработкаҕа уган кэбистилэр. Сорох сиргэ производствоҕа сөп түбэспэт кыахтаах улахан переработка собуоттара бааллар. Үүт аччааhынын саҕана бороhуоктаахтара дуу, суоҕа дуу? Харчы бөҕө кутулуннаҕа. Бастакы бириэмэҕэ үүтү кииннэммит переработка эрэ тутан астыыр этэ. Бүддьүөттэн лиитир үүт аайы 17 солк. үүтү оҥорооччуга бэриллэр этэ. Перработчикка биир да солкуобайы биэрбэт этэ. Кэлин 5-10 солк, билигин 10 солк. биэрэр. Билигин дотация 35 солк. Тыа сирин үүтү оҥорооччута 45 солк. ылар. Бу суотугар олорор ыал элбэх. Билигин кииннээһининэн олус үлүһүйэр наадата суох.
Оттон переработка бу үүтү 80-90-100 солк. атыылыыр. Иhиттээн баран суораты 80-90 солк. 15%наах чөчөгөй кг аҥара – 116 солк. кефир – 85 солк., 35%наах сүөгэй лиитирэтин аҥара – 200 солк., арыы – 540 солк, быырпах – 120 солк. Переработчик маннык сыананан атыылыыр буоллаҕына улаханнык барыhырар. Үүтү ыаччыҥ туох да барыhа суох хаалар, сүрүн охсууну чааhынай хаhаайыстыба ылар. Чааhынай үүтүн да туттарар кыаҕа суоҕуттан онно-манна кыбылла сатыыр. Кинини көмүскүөхтээх «Холбос» тыа сирин көмүскээhин звенотуттан түһэн хаалбыт. Бу тэрилтэни тилиннэриэхтээхпит. Кэтэх хаhаайыстыба сайдыытыгар төhүү күүс буоларта тэрилтэ гынан оҥоруохха наада. Тоҕо диэтэххэ, чааhынай хаhаайыстыба баар эрэ буоллаҕына, бааhынай хаhаайыстыбалар, тэриллиилээх хаhаайыстыбалар сайдыахтара. “Холбос” тыаҕаа чааhынайдар үүттэрин переработкалыахтаах, батарыахтаах, ону таhынан базалаах ыалларга переработкалыыр услуобуйа оҥоруохтаах, хомуйуохтаах уонна батарыахтаах, окко-маска көмөлөhүөхтээх. Энергоносителлар сыаналара чааhынай киhи хаhаайыстыбатыгар охсубат курдук дьаhайыахтаах. Оттон бааhынай, тэриллиилээх хаhаайыстыбалар бэйэлэрин продукцияларын бэйэлэрэ переработкалыахтаахтар. Барыстарын бэйэлэрэ ылыахтаахтар. Оччоҕо эрэ хамнастара улаатыа. Оттон тыа хаhаайыстыбатынан дьарыктанар чааhынай дьоҥҥо, элбэх сылгылаах-сүөһүлээх буолалларын быhыытынан, бородууксуйа оҥороллорунан, производственник курдук көрөн биэнсийэ биэриэххэ наада. Тыа сиригэр олорор киhиэхэ ынах, сылгы, таба, сибиинньэ, көтөр, оҕуруот аhа хайаан да баар буоларын ситиhиэхтээхпит. ТХМ, “Холбос” бородууксуйа оҥоруутугар тэҥ быраап ылан, ким төhө бородууксуйаны оҥороругар куоталаhыахтаахтар.
Племенной үлэни киhи хараҕар көстөр, кулгааҕар истэр гына үлэ ыытыллыахтаах. Ынахха “породнай районирование” тоҕо барбатый? Саха сиригэр селекционнай үлэ барыытын түмүгэр, Саха сирин тымныытыгар, айылҕатыгар сөп түбэһэр симментальскай, холмогорскай боруода үөскэтиллибитэ. Бу боруода саха боруодатын кыhын тулуйар хаачыстыбаларын ылбыттара. Дэлэҕэ даҕаны симментальскай ынахтартан Павел Шарин 6000 л. үүтү биир ынахтан ыа дуо? Холмогорскай боруодаттан сыалай комплекстар 5000 л. тахса үүтү ыахтара дуо? Бу боруодалары элбэтиэхтээхпит. Сиэмэлээhини дьиҥнээхтик ыытыахха. 70% статистиканы эккирэтимиэххэ. 100% хабар үлэни ыытыахтаахпыт. Дьиҥнээх пууннары тэрийиэххэ. Уопсайынан, племүлэни күүстээхтик ыытар бириэмэ кэллэ. Мээнэ боруоданы аҕалыы охсуулаах буолуо. Харчыны ороскуоттаан баран, саҥа боруоданы сир- халлаан икки ардыгар хаалларыы мэлдьэх буолбатах. Сылгыга олохтоох боруода баар. Племүлэ барарыгар матырыйаал элбэх. Үлэлиэххэ эрэ наада. Табаҕа урут хааны тупсарыыга үлэ сөптөөх хайысханан барар этэ. Билигин племулэ табаҕа барара тоҕо эрэ иhиллибэт.
Түргэнник ситэр тыа хаһаайыстыбатын хайысхатыгар улахан үлэни былааннаан ыытары өссө күүһүрдүөххэ. Каадыры тыа хаһаайыстыба бары хайыскатыгар сыһыаран үлэлэтии бириэмэтэ кэллэ. Оробуочайыттан исписэлиистэригэр тиийэ. Ордук ыччат ортотугар улахан үлэ барыахтаах.
Холобур, чааһынай киһи биир ынаҕыттан 5000 лиитирэни ыыр. Икки ынахтаах буоллаҕына 10 000 лиитирэни ыыр. Бааһынай, тэриллиилээх хаһаайыстыбаҕа биир киһи 60 төбө ынаҕы ыыр. Биирдии ынахтан ортотунан 5000 л. ыыр. Племенной үлэ, технология, бааһына уонна кадр оҥорон таһаарыыны маннык урдэтиэхтээх. Хамнас, биэнсийэ бу баар. Билигин былыргылыы “үксэ кыстыгы хайдах туоруубут?” диэн кыһалаҕата. Оннук буолбатын туһугар тыа хаһаайыстыбатын саҥалыы көрүөххэ, атын суолу тутуһуохха. Барытын кылгастык ыйан туран тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар харчыны хантан ылабыт диэн толкуйдуур бириэмэ кэллэ.
Биһиги өрөспүүбүлүкэбит тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар 11 млрд солк. биэрэр. Бу билигин оҥоһуллар сабардамҥа барсар. Маны таһынан киинтэн харчы кэлэр. Уопсайа 14-16 млрд. дылы солк. !
Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга, тыа сирин сайыннарыыга, олохтоох омуктар олохторо тупсарыгар тугу гыныахха сөбүй?
2020 сылга дылы анаммыт Саха сирин сайдыытыгар “Схема комплексного развития производительных сил, транспорта и энергетики Республики Саха (Якутия) до 2020 года” дойду таһымнаах улахан бырагыраама ылыллыбыта. Бырагыраама сүнньэ – бырамыысалыннас инфраструктуратын сайыннарыы. Ол аата суол, тырааныспар, энергетика федеральнай бүддьүөт суотугар сайдыахтаах. Бу инфраструктураҕа тыа хаһаайыстыбата киирбэккэ хаалбыта. Дьиҥинэн бородууктанан хааччыйыы да курдук киириэн сөп этэ. Дириҥ переработка кэнниттэн, остуолга буруолуу сылдьан кэллэҕинэ суолтата уларыйар. Оччоҕо инфраструктураҕа киирэр. Бу маннык оҥоһуллубакка хаалбыта улахан охсууну оҥордо. Онон 2024 , 2030 , 2050 сылларга хайаан да тыа хаһаайыстыбатын бэлэм бородууксуйата “продовольственное обеспечение” быһыытынан бу сайдыы бырагырааматыгар киириэн наада. Хойутааһын баар да буоллаҕына, көннөрүү хаһан баҕаран киирэр. Билигин олохтоох нэһилиэнньэни этинэн-үүтүнэн, балыгынан, оҕуруот аһынан хааччыйбыппытын таһынан, бырамыысалыннаска үлэлии кэлбит дьону толору хааччыйар үлэ барыахтаах. Бырамыысалыннаһы бэлэм аһынан хааччыйар дьону хамнастарын, биэнсийэлэрин бырамыысалыннас ханнык салаатын хааччыйалларынан көрөн хамнастарын, биэнсийэлэрин бу салаалары кытта тэҥнээн биэриэххэ.
Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын билиҥҥи бириэмэҕэ туһаайан сөптөөхтүк оҥоруохха. Тастан кэлэр бородуксууйа хаачыстыбата лаппа мөлтөх. Онон олохтоох бородуксууйа хаачыстыбатынан барыта бары өттүнэн ордугунан сибээстээн бастакы уочарат атыыга барыахтаах. Ону ким да биһиэхэ боппот да, утарбат да. Сөп түбэһэр нормативтары оҥоруохха эрэ наада.
Оччоҕо Уһук Илин гектаын туһунан туруо суох этэ. Уларыйыы-тэлэрийии саҕана ЯНИИСХ биһиги тыабыт хаһаайыстыбата хайдах сайдарыгар научный улэни суруйбатахтара буолуо дуо? Бу билигин бары түмсэн үөскээбит балаһыанньаны туораты туһунан толкуйдуур кэм кэллэ.
“Туймаада” ФАПК базатыгар тэриллэн эрэр холдинговай хампаанньаҕа “Холбос”, ТХМ , Арктика кэмитиэтэ – улахан күүс.
Оччоҕо биһиги, олохтоох дьон, хаһан да өлөн-быстан биэриэхпит суоҕа! Урбанизация наhаа күүскэ бара турар. Тыа сирэ эhиннэҕинэ, биhиги олохтоох омуктар быhыытынан симэлийэн хаалыахпыт турдаҕа дии...
Владимир Васильев, Хочо, Мэҥэ Ханалас
