Евросойуус түөртэ төхтүрүйэн, хара сыһыар диэри, Арассыыйаны утары сааҥсыйа бөҕөтүн биллэрдэ. Ол эрээри ньиэби, гааһы, чоҕу, титаны, алюминийы, никели, палладийы, тимир урууданы Арассыыйаттан атыылаһалларын быспатахтар.
***
Оттон Эмиэрикэ ньиэби атыылаһартан аккаастанар сааҥсыйа киллэрдэ, Арассыыйа ньиэбэ кинилэр сыллааҕы туттар ньиэптэрин 7% ылар. Онон, Байден кыһаммаппыт диэбитэ да, сааҥсыйа биллэриллээтин кытта Эмиэрикэҕэ бэнсиин ыараан, айдаан бөҕө. Ньиэп тиийбэтин АХШ Ирантан, Венесуэлаттан ылыан баҕарар да, анараа “дьон хааннарын испитэ” элбэҕэ бэрт, мээнэ биэрэллэрэ саарбах.
Ол иһин да буолуо, аан дойдутааҕы валюта пуондатын аналитикатыгар арҕаа дойдулар Арассыыйаны утары сааҥсыйалыыллара бэйэлэригэр охсуулааҕа этиллибит.
Эмиэрикэҕэ импилээссийэ номнуо 40 сыл буолбатах таһымыгар тиийэ улааппыт. Ити импилээссийэ күүһүрүүтүн саҕаланыыта эрэ эбит. Сыана салгыы үрдүү туруохтаах, тоҕо диэтэххэ, Эмиэрикэҕэ киин баан оруолун толорор федеральнай эрэсиэрбэ систиэмэтэ харчы биэрэр бырыһыанын үрдэтэ олорор.
“Арассыыйаны утары сиэрэ суох улахан сааҥсыйалар ордук Европа экэниэмикэтигэр хардарыта үлэлэһиигэ уонна эргиэҥҥэ улаханнык охсуохтара, ордук оҥорон таһаарыы улаханнык оҕустарыа, производство түһүүтэ тахсыа” диэн сэрэппиттэр.
Сааҥсыйалар Европа олоҕор хайдах охсуохтарын сөбүй?
Бастакытынан, аска, ньиэпкэ-гааска сыана үрдээһинэ инфляцияны күүһүрдэн, дьон наадыйыыта уонна дохуота түһүөхтээх. Иккиһинэн, Украинаттан сэрииттэн куоппут хас да мөлүйүөн дьон Европаҕа эбиллиилэрэ экэниэмикэлэригэр улахан ноҕорууска буолуоҕун санаппыттар, аһатыахха, таҥыннарыахха наада. Украина дьоно билигин баай дойдуларга киирэн олохсуйуохха сөп усулуобуйа үөскээбитин мүччү туппат туһугар Европаҕа бараллар. Ол эрээри баай дойду барыта үөрэ ылбат. Израиль Украинаттан куоппут дьон “виза ыллахтарына эрэ киллэрэбит” диэбит.
Европаҕа салгыы куотаары кэлбит дьону Арҕаа Украинаҕа Львов олохтоохторо үөрэ көрсүбэттэр. Эр дьон аармыйаҕа киириэхтээхтэр диэн тутан ылаллар. Оҕото суох дьахталлар волонтёрдуохтаахтар. Кэлбит дьон олорор дьиэлэрин таһын сууйа-сото, ыраастыы сылдьыахтаахтар.
Үсүһүнэн, инбиэстэрдэр Европа тэрилтэлэригэр харчы угалларын аҕыйатан, оҥорон таһаарыы эйгэтигэр харчы тиийбэт усулуобуйата күүһүрэр. Харчылаах инбиэстэрдэр ханна ордук барыстааҕын көрдүү бардахтарына, Европа экэниэмикэтин балаһыанньата уустугурар.
Биһиэннэрэ сааҥсыйалары Арассыыйаны утары экэнэмиичэскэй сэрии биллэрилиннэ диэн ааҕаллар. Онон, дойду экэниэмикэтин бөҕөргөтөр дьаһаллары ылаллар. Ол курдук, кыраныысса таһыгар бурдугу, саахары, мас арыытын атыылыыры боптулар. Премьер М.Мишустин судаарыстыба бары социальнай эбэһээтэлистибэлэрин толоруо, бырабыыталыстыба сааҥсыйалары утары дьаһалларыгар 1 триллион кэриҥэ солк. көрүлүннэ диэтэ. Биэнсийэ, босуобуйа, бүддьүөттээхтэр хамнастара быстыбакка төлөнүөхтээх.
***
Дьиҥинэн ыллахха, Украинаҕа саҕаламмыт байыаннай эпэрээссийэ аан дойдуга барар улахан бырассыастары түргэтэтэр элбэрээги төлө тарта диэн эспиэрдэр ааҕаллар. Аан дойдуга дуоллар баһылыыр систиэмэтин алдьатыы бара турар. Ол туһунан ааспыт нүөмэргэ суруйбуппут.
Ити киирсиигэ Путин Украинаны, Казахстаны, Белоруссия, Арассыыйаны холбоон Евразия киинэ буолар бөҕө судаарыстыбаны тутан хааллараары гынар дииллэр.
***
Эмиэрикэ аан дойдуга баһылыыр муҥур күүһүн чыпчаала 2006-2007 сс. таҥнары барбыт. Былырыын Афганистантан сааттаахтык куотуутун көрбүт дьон лиидэр диэн аны билиммэттэр. Кытай аармыйатын күүһүрдүүтэ эмиэ 2006-2007 сс. саҕаламмыт. Билигин АХШ саллар байыаннай флоттаммыт. Аармыйа хайа баҕарар дойдуга тас дойдулары кытта өйдөспөт боппуруостары быһаарарга ананар. Онон, мээнэҕэ сэбилэммэт. Эмиэ ити кэмтэн Арассыыйа күүһүрүүтэ барбыта.
Арассыыйа уонна Кытай икки ардыгар өйдөһүү эмиэ итинтэн ыла күүһүрэн иһэр. 2016-2017 сс. Кытай экэниэмикэтинэн АХШ ситэн баһыйан аһары барда.
***
Эмиэрикэ, арҕаа дойдулар аан дойдуну баһылаабыт дуоллардарын систиэмэтин тутан хаалыахтарын баҕараллар. Ол иһин хаалбыт кыахтарынан Кытайы Арассыыйаны утары сааҥсыйаларга кытыннараары хаайа сылдьаллар. Байден, атын да үрдүк сололоохтор “Кытай кыттыспатаҕына улаханнык кэмсиниэҕэ” диэн сааныы бөҕө. Кинилэр Кытай арҕаалар сааҥсыйаларын өйөөбөтөҕүнэ, Арассыыйа өссө күүһүрэр диэн билэллэр.
Кытайы “өйүн-төйүн” булларыы бастакы кэпсэтиитэ Италияҕа кулун тутар 15 күнүгэр Римҥэ барда.
Былырыын Эмиэрикэ Анкориджка Кытайы “киһи быраабын кэһэҕин” диэн ыгыылаах-түүрүүлээх кэпсэтиилэрэ улахан этиһиилээх, ааны хайа бырахсар айдааннаах түмүктэммитэ.
Быйыл ньуолбар саһыл буолан киирэн, албыннаһа сатаабыттара табыллыбатах. АХШ Украина боппуруоһугар Кытайы “сааҥсыйалары өйөө” диир эрээри, Кытай Тайбааны холбонор ыарыылаах боппуруоһугар “тыытаххытына сэриилэһиэм” диир. АХШ Кытайы коронавируһу оҥорууга, тарҕатыыга буруйдуур, оттон бэйэтэ аҥаардас Украинаҕа 30-тан тахса бактериологическай лабаратыарыйаларга тугу уоран оҥоро олорорун отчуоттуон баҕарбат.
Бүгүн Кытай Арассыыйаны кытта сыһыана үчүгэй. Кытайга Арассыыйа барҕарыытын пуондатын 140 млрд дуоллардаах үбэ харалла сытар. Аны икки дойду икки ардыгар солкуобайынан, юанынан эргинсии систиэмэтэ кэҥээн киирэн иһэр.
Онтон аан дойдуга саҥа экэнэмиичэскэй систиэмэ киирэрэ 2024-2025 сылларга түмүктэниэхтээх дииллэр.
***
Биллэн турар, боростуой дьон бу саҥа систиэмэ олохтонуор диэри сыана үрдүүрүн, баҕар, олох таһыма намтыырын барытын тулуйан, олорон тиийиэхпит. Кылаабынайа, ол кэннэ өр кэмнээх туруктаах олох кэллин. Тулуйа үөрүйэхпит, тиийиэхпит диир буоллахпыт.
Владимир Степанов
