Улуу Ленин “ускуустуба бары көрүҥнэриттэн саамай улахан суолталаахтара киинэ буолар” диэбитэ. Үйэ анараа өттүгэр этиллибит тыллар суолталарын сүтэрэ иликтэр. Ол курдук, Голливуд киинэлэринэн аан дойдуну салайар масоннар, баайдар киһи аймах инникитин билгэлээн көрдөрөллөр дииллэр.
Бүгүн киинэ сайдыыта хайа баҕарар норуот, судаарыстыба кыаҕын, сайдыытын көрдөрөр. Саха киинэтэ – М.Е. Николаев каадыры бэлэмнээһиҥҥэ саҕалаабыт бэлиитикэтин саамай табыллыбыт оҕото. Атын эйгэҕэ үөрэммит элбэх хаарыан ыччат үлэ булбакка, аан дойду үрдүнэн тарҕанан, үчүгэй интеллектуальнай күүспүт өрөспүүбүлүкэҕэ хаалбат буолла диэн элбэхтик кэпсэтэллэрин билэҕит. Бырамыысыланнаска бырабыыталыстыба былырыыҥҥыттан ыла дьэ утумнаахтык ылсыах курдук. Уочараттаах “салгыны тыаһатыы” дуу, чахчы утумнаах үлэ буолар дуу – түмүгүн 3-4 сылынан көрүөхпүт.
Киинэ үөрэҕин соҕуруу бүтэрбит дьон бары биир “Сахафильмҥа” симиллэ сатаан бэйэ-бэйэлэрин сиэспэтилэр, атын сиргэ “дьол көрдүү” ускул-тэскил тарҕаспатылар. Оҕолорбут аҕыйах да буоллаллар, талааннарын, кыахтарын күүһүнэн судаарыстыба “субсидията” да суох, өрөспүүбүлүкэҕэ бүтүн киинэ индустриятын тэрийэн таһаарбыттарын сөҕөбүт эрэ. Талаан көҥүлү көрдүүр, мэһэйдээмиэххэ эрэ наада дииллэрэ бу сырыттаҕа. Үөрэхтээбит, ураты идэ биэрбит өрөспүүбүлүкэлэригэр дьиҥнээх махтаныы маннык буолара саарбахтаммат.
Кырдьык, биһиги, “сахалар эрэйдээхтэр”, диэн муҥатыйартан ордубат дьон, Арассыыйа киинэтин соһор локомотив буолуохпут диэн түһээн да баттахпатахпытын ыччаппыт көрдөрдө. Икки хас сыллааҕыттан саха киинэтин феноменын өйдөөн көрөн, Арассыыйа таһымыгар соһуйбуттара. “Судаарыстыба харчы бөҕөтүн кутар да, Арассыыйа киинэтэ аан дойдуга тахсыбат, оттон киһи күлэр кыра харчытыгар уһуллар саха киинэтэ омуннаабыт курдук сайдар, бэйэтин бэйэтэ ииттэр эбит” диэн сөҕөн, бэл, киин тэлэбиидэнньэҕэ тиийэ кэпсээбиттэрэ.
“Голливудка”майгыннатан биһиги киинэбитин “Сахавуд” диэн оонньоон кэриэтэ ааттаабыттара быйыл Москубаҕа Аан дойду киинэтин бэстибээлигэр, дьэ, улаханнык тоҕо тэбэн таҕыста. “Тойон Кыыл” киинэбит бэстибээл гран-притин кыайыылааҕынан ааттаммыт соһуччу дьолуттан устар ууну сомоҕолуур тыллаах-өстөөх “Сахафильм” салайааччыта Д.Шадрин, дэлэҕэ, тылыттан матыар диэри долгуйуо дуо?
Скептиктээн “киинэ аата “ыраахтааҕы” диэн тыллаах, Путин быыбарын кэннэ кини былааһын бөҕөргөтөөрү биэрэллэрэ сокуоннай” эҥин диэн “бэлиитикэ ыһаарыланар хобордооҕун” араастаан эргитэн-урбатан биэриэххэ сөп. Дьүүллүүр сүбэ бэрэссэдээтэлинэн “бэлиитикэ бырапагандыыһа” Никита Михалков олорбута эбитэ буоллар, ити куолуну итэҕэйиэххэ сөбө буолуо. Дойдуга тоҕо эрэ туохпут барыта итинник “салаллан” иһэрин көрөн, соһуйбат буолан бардыбыт. Ону баара, жюри састааба аан дойдутааҕы түмүгү бэрэссэдээтэл Италия киинэтин продюсера Паоло Дель Брокко таһааран, ааттаан-суоллаан наҕарааданы туттарда.
Саха киинэтин соһуччу кыайыыта элбэҕи эбээһинэстиир. Чахчытынан эттэххэ, Арассыыйа эрэ буолбакка, аан дойду киинэтигэр өрөбөлүүссүйэ оҥорор сабыытыйа таҕыста. Бастакытынан, урукку өттүгэр маннык бэстибээллэр кыайыылаахтарынан уонунан мөлүйүөн ахсааннаах сайдыылаах омуктар тахсаллара. Иккиһинэн, билиҥҥи киинэ дьиҥнээх оннугар ойууну олох диэн көрдөрөр аралдьытар көргө кубулуйда. Киһи, тыынар тыыннаах барыта айылҕа, Таҥара оҕолоро буолаллара умнуллубута сыыһатын саха киинэтэ санатта. Нуучча эспиэрдэрэ “саха киинэтэ норуоттан тирэхтээх, сахалар киинэлэрин өйөөн түмсэллэр” диэн уот харахха этэллэр. Билигин урукку саха суруйааччыларын ыччат аахпат буолбут, саха тыла үөрэххэ, олоххо кытта көйгөтүллэр буолбут кэмигэр (барыта саха олорор мунньаҕа нууччалыы ыытылларын туох диэххиний) суруйааччы В.Яковлев кэпсээнэ киинэ буолан, норуоппутун аатырта. Ити хайдах эрэ Үрдүк Айыылар “омук буолар уратыгытын харыстааҥ” диэн айдарыылаах илдьит ыыппыттарын курдук кэллэ.
Киинэбит кыайыытыттан “саха норуотун кыаҕа, талаана көрөөрүҥ да истээриҥ – өссө тыыллан-хабыллан туруо” диэн норуоппутугар итэҕэлбитинэн, норуоппутунан киэн туттарбыт өссө күүһүрэр. 2014 с. кэлэ сылдьыбыт ыалдьыппыт, дойду стратегическай инициативаларын ааҕыныстыбатын “эдэр профессионаллар” салааларын салайааччыта Д.Песков “саха култууратыгар миллиардынан дуоллар көмүллэ сытарын хостоотоххутуна, күрэстэһэр күүскүт арыллан, дойдугут, норуоккут аатырыа” диэн эппитин өрүү санатан суруйааччыбын, этээччибин. Ол кыахпытын арыйыыга киинэбит, чахчы, бастакынан кыһыл көмүс акылааты уурда.
Саха норуота тылын, култууратын, үгэстэрин, төрүт баайын илдьэ сылдьара тыыннаах ордорун, кэскилин мэктиэтэ. “Тойон Кыыл” киинэ сахалыы тахсыбыта мэһэйдээбэтэ, өссө кыайыыга “эбии очукуо” тэппитэ чахчы. Атын омуктар саха тылын мелодия, айылҕа муусукатын курдук иһиллэр диэччилэр. Мииринэйгэ “Алмаас” КСК үлэһиттэрэ саха киинэтигэр ордук элбэх дьон сөбүлээн сылдьар диэн этэллэрэ итини бигэргэтэр. Өбүгэлэрбит бу тымныы дойдуга айылҕалыын алтыһан үрдүк айыылардыын өйдөһөр таһымҥа чугаһыы сылдьыбыттара эмиэ усках кэпсээн буолбатах. ССРС НА дьиҥнээх чилиэнэ, киһи уонна айылҕа биллибэт ситимнэрин чинчийбит академик В.П. Казначеев саха ойууннарын саамай күүстээхтэр диэн билинэрэ. Оттон ассимиляцияҕа бас бэриннэхпитинэ, тылбытын, омукпутун умуннахпытына – туох кэлиэй, биир үйэ иһинэн тылларын, култуураларын сүтэрэн норуотунан да ааҕыллыбат буолан эрэр бүрээттэр курдук дьылҕаланыахпытын сөп. Тыал буолан сүппүт норуот элбэх.
Өбүгэлэрбит бэлэхтээбит олоххо дьулуурбут эрэ күүһүнэн кэскилбитин кэҥэтэр кыахтаахпыт өйдөнөр. Сайдыылаах омуктар “дьиикэй норуот диэн ааҕар сахаларбыт 100 сыл иһинэн хайдах аан дойду сайдыылаах норуоттарын кытта тэҥҥэ турар буола сайыннылар” диэн соһуйалларын туһунан элбэх информация тарҕанар. Африка, Эмиэрикэ, сайдыыта суох дьиикэй аҥаардаах омуктара уруккуларынан хаалбыттарын бэйэбит да көрөбүт, ааҕабыт. Кырдьык, киэн тутта эттэххэ, омукпутун ааттатар ситиһиибит аҕыйаҕа суох. Холобур, нуучча дуобатын аан дойдуга сайдыыта Дьокуускайтан саҕаланар. Саха хомуһа аан дойду варганын киининэн билиниллэр. Саха уустарын быһахтара, тимир оҥоһуктара, киэргэллэрэ Арассыыйа таһымыгар үрдүктүк сыаналанар. Саха култууратыгар олохтоммут Гиннесс рекортара ситтэриллэ иликтэр. Саха балыга – Арассыыйа, аан дойду эрэстэрээннэрин бастыҥ аһа. Итинник лабырҕаччы ааҕан уонна мунньан истэхпитинэ, биир үйэнэн саха аан дойду барыта билэр норуота буоларыгар саарбахтаабаппын. Бэйэбит сайдар уонна дойду сайдыытыгар улахан кылааты киллэрэр кыахпыт улаатан иһэрин ахсааммыт бигэргэтэр. Сахалар XVIII үйэҕэ 35,2 тыһ., XIX үйэ бүтүүтэ 227,4 тыһ., 2010 с. биэрэпиһинэн 466,5 тыһ. эбиппит. Билигин мөлүйүөн аҥаарын ааспыппыт чахчы.
Чахчы этэбин, норуоппут туругун, кыаҕын маннык ырытан көрөр, үтүө санаалары саҕар түгэннэр күн аайы тосхойботтор. Онон үс саха төрүөҕүн аан дойдуга ааттаппыт “Тойон Кыыл” киинэни устубут сүдү талааннаах дьоммутугар сүгүрүйүөҕүҥ уонна махтаныаҕыҥ!
Владимир Степанов. kyym.ru
