Сотору саха тылын учууталларын II-с сийиэһэ буолаары турар. Сийиэскэ саха тылын үөрэтии кэнсиэпсийэтэ дьүүлгэ туруохтаах. Саха тылын исписэлиистэрэ, уопсастыбаннас бу кэнсиэпсийэттэн тугу күүтэллэр?
Василиса Шишигина, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, РФ үтүөлээх учуутала:
– “Төрөөбүт тыллары үөрэтии боппуруоһугар туох да суох” диэччилэргэ, “Саха оскуолатыгар төрөөбүт тылы үөрэтиини саҥатытыы кэнсиэпсийэтэ” диэн маҥнайгы докумуон өссө 1990 сыллаахха бэлэмнэнэн, “Саха оскуолаларын үөрэтии саҥа көлүөнэ бырагыраамаларын оҥоруу туһунан” диэн сэминээр-сүбэ мунньахха 1991 сыл кулун тутар 14-15 күнүгэр көрүллүбүтүн, бигэргэммитин санатабын. Кэнсиэпсийэни Алексеев М.П., Афанасьев П.С., Васильев Е.К., Максимова М.Е., Неустроев Н.Н., Протодьяконов В.Н., Федоров И.Г., Филиппова Н.И., Филиппов Г.Г. састааптаах айар бөлөх бэлэмнээбитэ. Манна киирбит балаһыанньалар ити сыл “Национальнай оскуоланы саҥардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр” киирбиттэрэ. Атыннык эттэххэ, ытык дьоммут, улахан учуонайдарбыт санааларыгар олоҕуран, бүтүн Арассыыйаҕа аатырбыт докумуон оҥоһуллубута. Онон үлэлээн-хамсаан күн бүгүҥҥэ диэри кэллэхпит. Ол кэнниттэн, 2001 сыллаахха “Концепция школьного языкового образования” оҥоһуллубута. Оттон “тоҕо устуоруйаны кэпсиигит?” диэччилэргэ саҥаны оҥоруох иннинэ, урукку баары үөрэтэн, ол туолбатах өттүн тупсаран киллэрэр туһунан толкуйдуох баара диибин.
Холобур, тугу бэлиэтиэххэ сөбүй?
– үөрэтии усулуобуйатын тэрийии кыһалҕата өссө да толору быһаарылла илик. Билигин да, ордук бырамыысыланнай кииннэргэ, Дьокуускай куоракка төрөөбүт тыллаах уһуйааннар, оскуолалар эбэтэр анал кылаастар суохтар, эбэтэр тиийбэттэр;
– “оҕо тылланыаҕыттан төрөөбүт тылын билэр ирдэбилэ туруохтаах” диэн суруллар. Ону кимтэн ирдиибитий? Төрөппүттэн, олохтоох оҕо тэрилтэлэриттэн, хас биирдии оскуолалартан, кинилэр салайааччыларыттан, хас биирдии биридимиэт учууталыттан, улуустааҕы, куораттааҕы үөрэх салаатын салайар иписэлиистэриттэн, орто анал, үрдүк үөрэх кыһаларыттан. Ким ирдиирий? Өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин министиэристибэтэ, обрнадзора? Ону баара, обрнадзор федеральнай эрэ ирдэбилинэн үлэлиир. Тоҕо сатамматый бэйэ өрөспүүбүлүкэтин кыһалҕатыгар үлэлиирин эмиэ ситиһэр?
Билигин хайдаҕый? Саха тылын учуутала эрэ саха тылынан дьарыктаныахтааҕын курдук өйдөбүл олохсуйда. Олохтоох былаас эмиэ кыһаллыахтаах буолбатах дуо? Ханналарый улуустарынан тэриллибит Тыл сэбиэтин иһинэн үлэлиир хамыыһыйалар?
– орто үөрэх тэрилтэлэрэ үөрэтэр-иитэр үлэни барытын сахалыы ыытыылара;
– араас омук оҕолоро үөрэнэр тэрилтэлэригэр нууччалыы уонна сахалыы үөрэнэр бөлөхтөрү тэрийии;
– дириҥэтэн үөрэтии эбэтэр идэтитии 7-8 кылаастан саҕалаан тэрийиллиэхтээх;
– саамай наадалаах түөрүйэ билиитэ норуот тыыннаах тылын кытта сибээстээн бэриллиэхтээх;
– сүрүн болҕомто тылынан уонна суругунан ситимнээх саҥаны сайыннарыыга туһаайыллыахтаах;
– 5-9 кылаастарга саха тылын кырамаатыката уонна литэрэтиирэ тыла ыкса сибээстээх үөрэтиллиэхтээх;
– сүрүн соругунан этиини табатык, тупсаҕайдык оҥорорго, бэйэ санаатын ситимнээхтик сатаан кэпсииргэ үөрэтии буолар;
– нууччалыы халыыптан тахсан, инникитин саха тылын сиинтэксиһэ бэйэтин төрүтүгэр олоҕуран сайдара хааччыллыахтаах;
– 10-11 кылаастарга саха тыла туспа биридимиэт быһыытынан салгыы үөрэтиллэр. Онно ситимнээх саҥа: истилиистикэ, тыл култуурата, риторика диэн ис хоһооннонор (өссө толкуйдуохха);
– литэрэтиирэни үөрэтиигэ:
5-9 кылаастарга – Уус-уран айымньы уонна суруйааччы айар үлэтэ. Суруйааччы айар уратыта;
10-11 кылаастарга – Уус-уран айымньы уонна литэрэтиирэ устуоруйата. Литэрэтиирэ сайдыытын хаамыыта. Тыл уус-уран абыгар, хомуһунугар, дьикти күүһүгэр умсугутуу хайысхаларынан барыахтаах.
Үрдүк үөрэххэ саха тылынан үөрэтэр исписэлиистэри бэлэмниир туһугар маннык тэрийэр үлэ ыытыллыахтаах:
– сахалыы үөрэтии мэтиэдьикэтин баһылаабыт исписэлиистэр төһө наада буолалларын чуолкайдык ааҕан-суоттаан билии;
– саха судаарыстыбаннай үнүбэрсиэтэ төрөөбүт тылынан үөрэтэр-иитэр идэлээх исписэлиистэри толору бэлэмниир хайысханы ылыахтаах;
– маннык исписэлиистэри бэлэмниир туһуттан үнүбэрсиэккэ сахалыы үөрэтиини киллэрии.
Үөрэтэр-мэтэдьиичэскэй кэмпилиэккэ
– Бастакы уочараттаах сорук быһыытынан бастыҥ хаачыстыбалаах саҥа тутуллаах учуобунньуктары оҥоруу буолар. Учуобунньуктар куонкуруска олоҕуран талыллалларын уонна икки араастаах (барыйааннаах) буолалларын ситиһиэххэ.
Саҥа кэнсиэпсийэ итини барытын учуоттаан киллэрэрэ наада, оттон тутула “Концепция школьного языкового образования” докумуон гиэнин курдук уһуйааннарга, оскуолаҕа, үөрэх атын тэрилтэлэригэр алта төрөөбүт тыллары үөрэтии (саха, эбээн, эбэҥки, дьүкээгир, чукча, долган) тиһигин быһыытынан ис хоһооно утумнанан, салааларынан араарыллан, ол эрээри, бииргэ оҥоһуллуон наада.
Төрөөбүт тылы кытта бииргэ, хайаан да култуураны үөрэтии боппуруоһун көтөҕүөххэ. “Эркээйи эргиирэ” барыгырааманы кытта дьүөрэлиэххэ, кэнсиэпсийэҕэ хайдах киллэрэр туһунан толкуйдуохха. Өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин ситимин сүрүн соруга сахалыы сиэрдээх-майгылаах оҕо, киһи үүнэн сайдан тахсан, олоҕун оҥосторун ситиһии. Кэнсиэпсийэни хайдах олоххо киллэрэри сийиэскэ киэҥ араҥаны, бастатан туран, салайааччылары, төрөппүттэри хабан туран ыытыахха. Кыһалҕаны дискуссионнай былаһааккаларга тэрийэн киэҥ кэпсэтиини таһаарыахха, туох эрэ түмүккэ кэлиэххэ.
Арааран үөрэтии киириэхтээх
Светлана Семенова, педагогика билимин хандьыдаата, СӨ үөрэҕин үтүөлээх үлэһитэ:
– Саха тылын, литэрэтиирэтин уонна култууратын үөрэтии туһунан кэнсиэпсийэ оҥоһуллан, хайаан да СӨ Бырабыыталыстыбата бигэргэтэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпыт. Билиҥҥи кэмҥэ тылбыт туругун учуоттаан, саха тылын оскуолаҕа үөрэтии хас да таһымҥа арахсыахтаах. Онно сөп түбэһэр бырагыраамалары, учуобунньуктары оҥоруохтаахпыт. Онон кэнсиэпсийэҕэ кырата саха тылын үөрэтии 7 таһыма этиллиэхтээх:
1) ыалга уонна дьыссаакка оҕоҕо төрөөбүт тылын иҥэрии;
2) төрөөбүт тылын билэр оҕолору үөрэтэр үгэс буолбут хайысхабыт;
3) сахалыы билбэт оҕолорбутун үөрэтии;
4) саха тылын дириҥэтэн үөрэтии;
5) саха тылын атын омук оҕолоругар үөрэтии;
6) бытаан сайдыылаах, мөлтөх тыллаах оҕолору үөрэтии;
7) идэҕэ бэлэмниир үөрэх тэрилтэлэригэр үөрэтии.
Мин саныахпар, төрөөбүт тылын билбэт саха оҕото «Родной язык” диэн биридимиэти үөрэтиэхтээх. Оттон “Государственный язык республики” диэн биридимиэти атын омук оҕолоро үөрэтиэхтээхтэр. Билигин бары бииргэ нэдиэлэҕэ биир чааска үөрэтэллэр. Сахалыы билбэт оҕолорбутугар туспа бырагыраама, учуобунньук оҥоруохпут суоҕа да, төрөөбүт тылын үөрэппэт, билбэт оҕо өссө элбээн иһиэ. Бытаан сайдыылаах, мөлтөх тыллаах оҕолорбут төрөөбүт тылларыттан маппаттарын туһугар эмиэ туспа бырагыраама, үөрэнэр кинигэ наада.
Бу этэр хайысхаларбыт Арассыыйа үөрэҕин сокуонугар, ФГОС-ка сөп түбэһэллэр. Саҥа ФГОС докумуоннарыгар төрөөбүт тылы үөрэтэргэ кылааһы бөлөххө араарыы баар буолла. Онон билигин сатаан салайдахха, дьаһаннахха, үп-харчы көрүлүннэҕинэ, эрдэттэн былааннаан, түмсэн-өйдөһөн үлэлээтэххэ туох барыта кыаллар кыахтаах.
Итини сэргэ кэнсиэпсийэҕэ сахалыы үөрэтии туһунан этиллиэхтээх, саха литэрэтиирэтин, култууратын үөрэтии туһунан эмиэ саҥа көрүүлэр киириэхтээхтэр.
Саҥа ньыманы, хайысханы
Саргылана Ноева, ГЧИ үрдүкү научнай үлэһитэ, тыл билимин хандьыдаата:
– Саха тылын оскуолаҕа үөрэтии билигин таһыччы атын ньыманан уонна хайысханан барара ирдэнэр. Тоҕо диэтэххэ, биһиги олорор кэммит, эйгэбит 1990-2000 сыллардааҕы кэмтэн олох ураты буолан биэрдэ. Ол иһин аныгы оҕо толкуйугар сөп түбэһэр ньыманан, мэтиэдьикэни тутуһан үөрэтэр уолдьаста диэн, учуобунньук да оҥорооччулар, учууталлар даҕаны толкуйдуур кэмнэрэ кэллэ. Саха тылын учуобунньуктара 10-20 сыл анараа өттүгэр оҥоһуллубут мэтиэдьикэнэн суруллуо суохтаахтар.
Саха тылын дьылҕата саха тылын учууталларын эрэ кыһалҕата буолбатах. Учуутал бу улахан кыһалҕаны кыайбат буолбутун билэ-көрө сылдьабыт. Ол иһин бары биир сомоҕо буолан, атын биридимиэт учууталлара даҕаны, саха тылын үөрэтэргэ көмөлөһөр соругу туруорунуохтаахтар. Тыл, норуот дьылҕатын саха тылын эрэ учууталыгар сэлээннээн, найылаан кэбиһэр букатын сыыһа. Холобур, физкультура учуутала оҕону үөрэтэригэр эт-сиин сахалыы тиэрминин, хамсаныы тиэрминнэрин уруогун матырыйаалыгар киллэрэрэ тоҕо сатаныа суоҕай? "Чохчойобут, илиини биилгэ тутабыт, кэтэххэ тутабыт, анньынабыт, биир сиргэ туран эрэ сүүрэбит, бэгэччэк, хомурҕан", о.д.а. тыллары сахалыы үөрэтэрэ олус туһалаах буолуо этэ.
Саха тылыгар болҕомто оскуолаҕа, уһуйааҥҥа эрэ буолбакка, дьиэ кэргэҥҥэ эмиэ күүстээх буолуохтаах. Ону тэҥэ атын эйгэҕэ – социальнай, култуурунай, научнай тэрилтэлэргэ (балыыһаҕа, тыйаатырга, университекка, билим институттарыгар, успуорт саалаларыгар, о.д.а.) саха тылын туһугар туруулаһыы үлэтэ барыахтаах. Билигин Дьокуускайга сахалыы тылынан оҕоҕо аналлаах испэктээк биирдэ эмэ сыл баһыгар-атаҕар эрэ көстөр. Быһа холоон, сылга 10 туруоруу буолара дуу? Ол аата, 20-30 сылынан саха тыйаатыра көрөөччүтэ суох хаалар кутталлаах. Онно холоотоххо, нуучча тыйаатыра, ыйга 8-та оҕоҕо аналлаах испэктээги утумун быспакка көрдөрөр, ол сылга 100 испэктээк.
Онон, саха тылын туһугар туруулаһар үлэ бары эйгэҕэ ситимнээхтик барыахтаах. Маныаха дьон "мин тыл үөрэхтээҕэ буолбатахпын" диэн туора туран хаалбакка, тылы туруулаһар үлэҕэ бэйэтин кылаатын киллэрэн иһиэхтээх. Оччоҕо эрэ биһиги тылбыт аныгы кэмҥэ атын тыллары (нуучча, аангылыйа, кытай тылларын) кытта күөнтэһэр кыахтаах.
“Эркээйи эргиирин” дуоҕа курдук туһаныахха
Рустам Каженкин, “Айыы Кыһатын” учуутала:
– Саха тылын үөрэтии, ол тылынан иитии уруок киэбиттэн тахсыбыта ыраатта, оскуола да иһиттэн тахсыбыт курдук. Онон мин этиилэрим манныктар:
– билигин саха тылын үөрэтии кэнсиэпсийэтин оҥоруу төрүттэрэ Арассыыйа өттүттэн биллэр, онон саҥаны киллэриитин, сахалыы өттүн толкуйдуохха наада. Онуоха 1990-с сылларга оҥоһуллубут Кэнсиэпсийэни уонна билиҥҥи "Эркээйи эргиирин" хайаан да ситим быһыытынан көрөн туһанар наада;
– эйгэни кэҥэтии туһунан элбэх этилиннэ. Онон кэнсиэпсийэ оскуоланы таһынан оҕо алтыһан ааһар атын эйгэтэ эмиэ тэҥҥэ үлэлиэхтээх, кини онно эппиэттиир буолуохтаах, ол аата мэхэньиисимнэрэ олох чуолкай буолуохтаахтар.
– 90-с сыллар кэннэ тыл боппуруоһугар наар көмүскэнэргэ эрэ үлэлээн кэллибит, өрөспүүбүлүкэ сорох позициятын онно сүтэрдибит. Саҥаттан саҥа көлүөнэҕэ тылын билбэт оҕо ахсаана улаата турар. Онон кэскиллээҕи, сайдыыны саныыр, ол туһун толкуйдуур кэм кэллэ. Кэнсиэпсийэ тыына эмиэ оннук буолуохтаах;
– 1991 сыллааҕы Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтин сүрүн тосхоллоро билигин да сөптөөхтөр, онон "Эркээйи эргииригэр" туһаныллыбыт ньыманы манна эмиэ туттан, ити докумуону дуоҕа курдук туһаныахха. Кэнсиэпсийэ хайдах буолан тахсара, төһө үйэлээх, дьайыылаах буолара бэйэбититтэн тутулуктаах.
Мыына санаатым
Гаврил Адамов, суруйааччы, уопсастыбанньык:
– Кэнсиэпсийэ барылын көрдүм да олус мыына санаатым. Сибилигин ойон тур, уонча сылынан уһугун – барыта уопсай тыл. Ону баара, кэм ирдэбилин учуоттаан, кыһалҕаны ырытыы суох. I сийиэс кэнниттэн туох олоххо киирбитин, төһөтө киирбэтэҕин туһунан туох да суох. Туох-ханнык сорук турара ыйыллыбатах. Барыта наар уруок, бырагыраама, саха тыла маннык буолуохтаах эрэ диэн суруллубут. Наар ФГОСтан туораабат туһунан этиллибит.
Оттон, доҕоттоор, төрөөбүт тылбыт эйгэтэ төрөппүттэртэн, уопсастыбаттан, салалтаттан эмиэ тутулуктаах эбээт! Ол туһунан, кинилэри кытта хайдах үлэлиир, тугу ирдиир дуу, хайдах гынар дуу туһунан эмиэ ыйыллыахтаах этэ буоллаҕа. Уопсайынан, оҕону да, төрөппүтү да күүһүлээбэккэ эрэ, ийэ тылга эргиччи иитэр-уһуйар биир тиһиктээх эйгэ тэриллиэхтээх этэ буоллаҕа! Ону төрөппүтэ, уопсастыбата суох хайдах даҕаны ситиспэккин.
Кэнсиэпсийэ барылын ырытыы ханна эмэ барарын туһунан истэ иликпин. Арааһа, сийиэскэ даҕаны күттүөннээх кэпсэтии тахсыа суох дуу диэн сэрэйэ саныыбын. Маннык сыһыаннаах буоллахпытына, ийэ тылбыт букатын да эстэр туругар киирэрэ дуу диэн санаа үүйэ-хаайа тутар...
