2022 сыл түмүктэрин туһунан кылгастык аан дойду аны уруккутун курдук буолбат диэн саҕалыахха сөп. Эмиэрикэ биир киинтэн салайар аан дойдута уурайан, хас да сайдыы киинэ баар буолуохтаах. Арассыыйа арҕааттан эргийэн, илин диэки хайыста. Аан дойду “дуолларга атыыламмыт” олоҕун тоҕо тэбии Украина сабыытыйаларыттан саҕаламмыта.
Анал байыаннай эпэрээссийэ
Санаттахха, былырыын күһүн биһиэннэрэ арҕаа дойдулартан НАТО байыаннай блога илин диэки, Арассыыйа кыраныыссаларыгар ыган кэлбитин тохтотуҥ, Украинаны НАТО-ҕа ылбаккыт туһунан андаҕайан, докумуоҥҥа илии баттаан аҕалыҥ диэбиттэрин сэнээбит курдук, истэ да сатаабатахтара.
2014 с. былааһы сокуоннайа суох суулларыы түмүгэр Украинаҕа сүрүн бэлиитикэнэн Бандера нацистарын идеологията киирбитэ. Ону утаран, Донбаска икки өрөспүүбүлүкэ тэриллибитэ. Бу өрөспүүбүлүкэлэргэ саҕаламмыт сэриини тохтоторго арҕаа дойдулар кыттыылаах Минскэйгэ сөбүлэһии илии баттаммыта да, ким да толорботоҕо.
Арҕаалар “НАТО эһиги кыраныыссаҕытыгар ыга тиийбэт” диэн мэктиэлээн, андаҕар биэрэри наадалаахха аахпатахтара. Ол иһин Арассыыйа Украинаҕа сэбилэнэрин тохтотор анал байыаннай эпэрээссийэни саҕалыырга күһэллибитэ.
Урутаан эттэххэ, НАТО дойдулара Украинаны Арассыыйаны утары сэриигэ бэлэмнээбиттэрин чахчыта бииртэн биир арыллан кэллэ. Ол курдук, соторутааҕыта Германия урукку канцлера Ангела Меркель ити үөһэ этиллибит “Минскэйдээҕи сөбүлэһии Украинаҕа Арассыыйаны утары сэриилэһэргэ бэлэмнэнэригэр бириэмэ сүүйэр, нууччалары албынныыр албас этэ” диэн, НАТО улахан кистэлэҥин этэн биэрбитэ.
Билигин Украина сэриигэ хоттороору гынна диэн ииригирэн, арҕаалар ыраах, Кырыымы, Арассыыйа киин куораттарын ытыан сөптөөх сэрии сэбин биэрэри кэрэйбэт буолан эрэллэр. Ити түмүгэр иирсээн ядернай сэриигэ тиэрдэр куттала кинилэри билиҥҥитэ тохтотор. Польша 200 тыһ. киһини мобилизациялыыр былааннаах, тоҕото биллибэт, биир уоһунан “Украинаҕа 1939 с. Сталин ылан холбообут 3 уобалаһын төннөрөөрү гынар” дииллэр. Венгрия эмиэ Украинаттан сир былдьаһар интэриэстээх. Бу сэрии өтөрүнэн бүппэт дииллэр. Ол эрээри, билиҥҥи геобэлиитикэ 1945 сыллааҕар атын категорияларынан барарынан, түргэнник бүтүөн, уһуон да сөп курдук.
Олунньу 24 күнүгэр биһиги сэриилэрбит Украинаҕа киирээттэрин эрэ кытта, арҕаа дойдулар олох кэтэһэн олорбут курдук, Арассыыйаны аҕыйах ыйынан дьадатар, экэниэмикэтин эһэр соруктаах элбэх араас күүстээх сааҥсыйалары киллэрбиттэрэ. Дойдубут аатырбыт “тымныы сэриитээҕэр” ыарахан ыгыыга киирбитэ.
Сааҥсыйаларынан Арассыыйа судаарыстыбатын кыраныысса таһыгар сытар 400-кэ млрд дуоллар үбүн, көмүһүн саппааһын, олигархтар баайдарын, харчыларын – барытын тутан ылбыттара. Салайар былааска, экэниэмикэҕэ, бэлиитикэҕэ үлэлиир элбэх киһи кыраныысса таһыгар тахсара бобуллубута. Тиһэх сааҥсыйаларыгар Ил Дархаммыт Айсен Николаевы киллэрбиттэрэ.
Арассыыйа дьоно Европаҕа туристыы да бараллара бобулунна. 28 дойдуттан 550 дипломаппытын үүрбүттэр. Биһиги Тас дойдуларга министиэристибэбит дипломатическай үлэни илин көһөрөбүт диэн, итиннэ тугу да сүүйтэрбэтин эттэ.
Прибалтика дойдулара сайын сааҥсыйалары кэһэр диэн, Калининградка диэри кинилэр сирдэринэн ааһар тимир суолу быһа сыспыттара. Ону Еврохамыыһыйа “кэһии суох” диэн, нэһиилэ тохтоппута. Инньэ гынан, улахан иирсээн тахсыбатаҕа.
Биһигини кэһэтэр иккис улахан былааннара арҕаа дойдуларга атыыланар Арассыыйа ньиэбиттэн-гааһыттан, сирин баайыттан судаарыстыбаҕа киирэр дохуотун харчытын быһыы этэ. Кинилэр Арассыыйа сирин баайын атыылаабат буолла да, үбэ-харчыта бүтэн, экэниэмикэтэ эстэн, сэриигэ Украинаҕа хотторуо диэн бүк эрэнэр этилэр.
Арассыыйа атын дойдулары кытта дуолларынан аахсыытын тохтоппуттара. Ол эрээри бары биһиги сирбит баайыттан олус тутулуктаах буолан, биһиэннэрэ “гааспытын, сирбит баайын солкуобайга атыылыыбыт” диэн исхиэмэлэрин аан дойдуга туһанан барбыттара.
Арассыыйа гааһын Герма-нияҕа аҕалтарымаары, Эмиэрикэ, Англия анал сулууспалара кистээн Балтийскай муора аннынан барар “Хотугу сүүрүк” гаас турбатын икки утаҕын дэлби тэптэрэн үлэлээбэт оҥорбуттара.
Джо Байден Арассыыйа оннугар Сауд Аравиятын ньиэбин ылаары көрдөһө сатаабытын аккаастаан ыыппыттара.
Сааҥсыйалартан “бумеранг сокуонунан”, төттөрүтүн, арҕаалар оҕустардылар. Арассыыйа эргиэнэ илин диэки эргийэн, Кытай, Индия курдук 3 млрд тахса нэһилиэнньэлээх дойдулары кытта бэйэлэрин харчыларынан аахсар систиэмэни киллэрэ сылдьар. Турция, НАТО чилиэнэ да буоллар, арҕаалары кытта сөпсөспөт түгэннэрин туһанан, Арассыыйа тас дойдулары кытта эргиэнигэр көмөлөһө олорор.
Дьадаҥы дойдуларга аччыктааһын саҕаланна диэн, ХНТ кыттыылаах туруорсуунан, Турция аан дойдуга Арассыыйа уонна Украина бурдугун атыылыырга тиксэрээччи буолан олорор. Ону таһынан “Туроктар сүүрүктэрэ” диэн турбанан Арассыыйаттан гаас ылан, Турция улахан гааһы түҥэтэр, атыылыыр хаб (база) буолан эрэр. Ааспыт сыл Турцияҕа улахан экэнэмиичэскэй кириисис, долгуйуу, аччыктааһын тахсан испитэ. Ити кыһалҕаларын бу сэрии суотугар киллэриммит үптэринэн хам туттулар диэххэ сөп.
Саас сааҥсыйалартан уонна Украина бурдуктаах хараабыллары ыытары бобон олорон, аан дойдуга дьадаҥы дойдуларга ас кириисиһэ тураары гынна диэн айдаан тахсыбыта. Арассыыйа, Турция, Украина уонна ХНТ сөбүлэҥ түһэрсэн, Украина уонна Арассыыйа муора хараабылларынан таһаарбыт бурдуктара уонна уоҕурдуулара атын дойдуларга атыыланаллара көҥүллэммитэ.
Ол эрээри сотору арҕаалар албыннара, дьадаҥы Африка дойдулара буолбакка, бурдугу Европа дойдулара ыла олороллоро биллэн, айдаан тахса сылдьыбыта. Украина бурдугу кытта теракт бэлэмнээн, элбэх дэлби тэптэрэр бэссэстибэни таһааран, Грузиянан эргитэн аҕалан, Кырыым муостатын дэлби тэптэрэ сатаабыта. Онон бу сөбүлэҥ Украина “бурдугу байыаннай сыалга аны туттубаппыт” диэн мэктиэлээн, кылгас кэмҥэ уһатыллан турар. Эһиил сабыллыан сөп. Ким да билбэт, эмиэ Кырыым муостатын курдук, тугу эрэ алдьатар теракт бэлэмнээн, эмиэ бурдугу кытта тиэйэн ыыттахтарына көҥүллэрэ.
Илин диэки хайыһыы
Кытай бүтэһик 20 сыл баайын сөҕүмэрдик элбэтэн, Эмиэрикэни куотан, аан дойду саамай баай дойдута буолла. 2000 с. 7 триллион дуоллар хапытаала 2020 с. 120 трлн дуолларга диэри элбээбит. АХШ, бэйэтин хапытаалын төһө да икки төгүл улатыннардар, 90 эрэ трлн дуоллар хапытааллаах.
Эмиэрикэ кинилэри мөлтө-төөрү Кытай бэйэтин сиринэн ааҕар Тайвань арыытын тутулуга суох дойду оҥоро сатыыр. Итиннэ көмөлөһөбүт диэн, АХШ бэрэстэбиитэллэрин палаататын спикерэ Нэнси Пелоси, күүһүнэн Тайваҥҥа көтөн кэлэн, улахан иирсээни таһаара сыспыта.
Кытай бэрэссэдээтэлэ Си Цзиньпин Эмиэрикэ бэрэсидьиэнэ Джо Байдены “Тайвань арыытын булкуйан бүтүҥ, атырдьах маһыныы арахсыахпыт” диэн сэрэппитэ. Ол да үрдүнэн балаһыанньа сымныы илик.
Улахан уларыйыы Кытайга алтынньыга ааспыт Кытай хомбаартыйатын ХХ сийиэһэ Киин Кэмитиэт саҥа састаабын талбытын кэннэ таҕыста. Киин кэмитиэт пленумнаан, Си Цзиньпини баартыйа генеральнай сэкирэтээринэн үһүс болдьоххо олорто. Урут генсектэр икки эрэ болдьоххо талыллаллара. Онон Си Цзиньпин былааска үйэтин тухары олорор кыахтанна. Кини аата уонна социализм туһунан идиэйэтэ дойду сүрүн сокуонугар Мао Цзэдуну уонна Дэн Сяопины кытта саҥа Кытайы төрүттээччи быһыытынан киирбит.
XX сийиэскэ кини идиэйэлэрэ “XXI үйэ марксизмынан” ааттаммыт. Сийиэс кэмигэр Си Цзиньпин аармыйаны уларытан тэрийэн, 2027 с. аан дойдуга бастыҥ аармыйа оҥоруом диэтэ.
Илин диэки хайыһыыга Арассыыйа Кытайы кытта эргиэнин кээмэйэ 2021 с. 147 млрд дуоллар буоллаҕына, 2022 с. элбээн, 169-176 млрд дуолларга тиийиэ диэн сабаҕалыыллар. Биһиги ньиэби, гааһы эрэ атыылаабаппыт, кытайдар Арассыыйаттан бурдугу, минньигэс аһы, эт, рапсы, сояны уо.д.а. бородууксуйаны атыылаһалларын элбэппиттэр. Урут кыраныысса таһыгар сытар провинциялар ылар буоллахтарына, билигин соҕуруу, киин провинциялар ылаллар.
Кытай ордук үбүн АХШ сыаналаах кумааҕыларыгар угарын быйыл тохтоппут. Онон Арассыыйаҕа инбэстииссийэтин массыына оҥоһуутугар, кумааҕы оҥоруутугар эҥин угуо дииллэр. Кытай норуодунай баана арҕаа дойдулар этиилэринэн Арассыыйа уура сытар көмүс-валюта баайын “тутан ылбатах”. Билигин РФ Киин баанын валютанан саппааһыгар Кытай юанын элбэтэр.
Дуоллары туоратыы саҕаланыыта
Эмиэрикэ “Нью-Йорк таймс” хаһыата аахпытынан, быйыл Арассыыйаттан экспорт бэл, сааҥсыйа биллэрбит дойдуларга кытта: былырыыҥҥытааҕар Германияҕа – 38%, Японияҕа — 40%, Голландияҕа — 74%, Испанияҕа —112%, Бельгияҕа 130% улааппыт. Оттон Арассыыйалыын доҕордуу дойдуларга экспорпыт: Кытайга – 98%, Бразилияҕа – 166%, Турцияҕа 213, Индияҕа 430% үрдээбит.
Бүгүн Кытай, Арассыыйа, Индия элбэх кииннээх аан дойду сүрүн оонньооччулара буолан иһэллэр. Бу дойдуларга эргинсии дуолларынан буолбакка, бэйэлэрин валюталарынан барар буолан эрэр. Индия Арассыыйаны кытта рупийынан аахсарга бэлэм да, аан дойдуга соччо ылбаттар. Онон ити моһолу туоратар үлэ барар.
БРИКС диэн Арассыыйалыын 5 дойду киирэр тэрилтэтэ улаханнык кэҥиир кыахтанна. Манна Аргентина, Иран, Египет, Саудовскай Аравия, Турция киирэргэ былааннаммыттар.
Сахабыт сиригэр
Быйыл ковид ыарыы “байыаннай балаһыанньанан” сибээстээн, улахан ыарыынан билиниллибэт буолла. Ким да мааска кэппэт, бэл, “омикрон” үөнэ күһүн күүһүрэн истэҕинэ да кытаанах хааччахтыыр миэрэлэр ылыллыбатылар. Билигин эмиэ ыараханнык киирэр, урукку “испанка” ыарыыга майгынныыр “сибиинньэ кириибэ” элбээтэ дииллэр. Сорох эрэгийиэҥҥэ күүскэ киирэр быһыылаах, биһиги да сэрэниэхпитин наада.
Быйыл Ил Дархан А.Нико-лаев туруорсуутунан федеральнай көмө күүһүрэн, бастаан күөдьүйэн испит ойуур баһаардара хам баттаннылар. Быйыл Саха сирин ойуурун көмүскүүргэ федеральнай үбүлээһин 5,5 төгүл улаатан, 1,6 млрд солк. тиийдэ. Өрөспүүбүлүкэ 2,5 төгүл элбэтэн 912 млн солк. көрдө. Ойуур баһаара былырыыҥҥытааҕар – үс төгүл, уот сиэбит ойуурун иэнэ 14 төгүл аҕыйаабыт. Кэлэр сылга бу үлэ өссө күүһүрүөн наада.
Айылҕа тургутуута баһаар-дарынан бүппэтэҕэ. Сайын улахан халаан алдьархайа Үөһээ Дьааҥы улууһугар тахсыбыта. Туһааннаах суһал миэрэлэр ылыллан, нэһилиэнньэ улахан оҕустарыыта суох кыстыкка киирдэ.
Сайын сорох сиргэ куйааран, сорох улууска уу халааннаан, оттооһуҥҥа улахан кыһалҕаны үөскэтэ сылдьыбыттара. Быйыл сүөһү кыстыгар оту бэлэмнээһин уратытынан, бырабыыталыстыба былырыын эрдэттэн быһаарыытынан, атын эрэгийиэннэртэн от атыыласпакка, бэйэбит бэлэмнэниэхтээх этибит. Бастаан ыксал буола сылдьан баран, өбүгэлэрбит ньымаларынан ыкса күһүҥҥэ диэри оттоон, ходуулу ходуйан кыстыыр оппут 88% булуннубут. Итиннэ эбии сүөһү аһыыр комбикорма, битэмииннээх, минеральнай бэссэстибэлээх эбии ас атыылаһыллан кэлиэхтээх.
Өрөспүүбүлүкэ элбэх олохтооҕо баҕа өттүнэн, быстах мобилизациянан Арассыыйаны көмүскүү Украинаҕа бардылар. Сэрии сиэртибэтэ суох буолбат, сорох дьоммут кыргыһыы хонуутугар дьоруойдуу оҕуттулар.
Сэриигэ барбыт дьоммутун, кинилэр дьиэ кэргэттэрин өйүүр быһаарыы ылылынна. Дьон-сэргэ түмсэн, барбыт дьоҥҥо көмө арааһын хомуйан ыытар. Саха сирин дьоно ыарахан түгэҥҥэ бары түмсэ түһэр кыахтаахпытын көрдөрдүбүт. Бааһыран гуоспуталга эмтэнэр уолаттарга дойдуларын аһын илдьэн аһатар, кинилэргэ көмөлөһөр элбэх волонтёр үлэлиир. Уолаттарбыт бары кыайыы көтөллөөх этэҥҥэ эргиллэн кэлэллэрин күүтэбит.
Ааҕааччыларбытыгар, Саха сирин олохтоохторугар барыгытыгар саҥа 2023 сылбыт үтүөнү, үчүгэйи, үтүөнү эрэ аҕаллын, баҕарбыккыт, санаабыккыт барыта туоллун! Кытаанах доруобуйаны, дьолу-соргуну, ситиһиилээх үлэни баҕарабыт!
Владимир Степанов.
