Василь Шайхразиев: “Татарстантан тапталы, үтүөнү илдьэ тиийиэхпит”

Саха сирин уонна Татарстаны ситимниир элбэх: биир түүрдүү төрүппүт, майгыннаһар тылбыт, култуурабыт, оттон уонна саамай сүрүнэ – биһиги үйэлэри уҥуордаан Арассыыйа Эбэ Хотуҥҥа бииргэ эйэ дэмнээхтик олорорбут. Былырыын сайын Татарстаҥҥа Саха сирин күннэрэ дуорааннаахтык ыытыллыбыттара, оттон быйыл татаардар биһиэхэ кэлиэхтэрэ, Туймаада Ыһыаҕар ыалдьыттыахтара. Бэс ыйын 23-24 күннэригэр Дьокуускайга Татарстан күннэрэ ыытыллыахтара.

Ил Түмэн дьокутаата Мария Христофорова уонна Татарстан Өрөспүүбүлүкэтин вице-премьерэ Василь Шайхразиев икки аймахтыы норуот доҕордоһууларын туһунан сэһэргэстилэр.

 Ислам туһунан

– Быйылгы дьыл бэлиэ түгэнэ элбэх. Эһиги сотору­тааҕыта Волга Булгарията исламы ылыммыта 1100 сылын бэлиэтээтигит. Бу түгэн Татарстан олохтоохторугар туох суолталааҕый?

– Биһиэхэ сыллата араас тэрээһиннэр ыытыллар буо­лан, үөрэнэн да хааллы­быт: “Ворлдскиллз”, путбуол аан дойдутааҕы чөмпүйэнээттэрэ, харбааһыҥҥа күрэхтэр, Универсиада... Итинник улахан тэрээһиннэри ыытар буоламмыт, Татарстан уонна киин куо­раппыт Казань балысханнык сайдаллар. Биһиги үрдүк таһымҥа федеральнай, Дьобуруопа уонна аан дойду таһымнаах тэрээһиннэри ыыта үөрүйэхпит.

Духуобунаска сыһыаннаан эттэххэ... Татарстаҥҥа 173 араас омук, 4 мөл. кэриҥэ киһи эйэ дэмнээхтик олоробут. Нэһи­лиэнньэбит аҥаара ислам итэҕэллээх, аҥаара – православие. Бу икки итэҕэл (конфессия) биир сиргэ үйэлэри уҥуордаан бэркэ тапсан олороллор, сайдаллар. Волга Булгарията исламы ылыммыппыт 1100 сылыгар РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бэйэтинэн федеральнай суолталаах бырааһынньыгынан билиммитэ. Кини быһаччы сорудаҕынан Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Михаил Мишустин ыйааҕа тахсыбыта уонна федеральнай хамыы­һыйа тэриллибитэ. Бэйэбитигэр өрөспүүбүлүкэ таһым­наах хамыыһыйаны тэрийбиппит.

Ислам лииньийэтинэн би­һиги үбүлүөйдээҕи бырааһын­ньыкпыт тэрээһиннэригэр норуоттар икки ардыларынааҕы тэрээһиннэри кытта ситимнээбиппит, холобур, Религия диэйэтэллэрин пуорумнарын. Инньэ гынан, ыам ыйын 21 күнэ Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, аан дойду ислам итэ­ҕэл­лээхтэрин барыбыт биир бырааһынньыкпыт буолбута. Онно 72 дойду бэрэстэбиитэлэ кэлэн кытынна. Тэрээһиммитин бэрт үрдүк таһымнаахтык ыыттыбыт уонна 922 сыллаахха саҕаламмыт улуу устуоруйабытын эргиллэн, хаттаан көрдүбүт. Ити даата официальнайдык исламы ылыммыппытынан ааҕыллар. Ол да инниттэн биһиги төрүттэрбит ислам итэҕэллээх этилэр.

1100 сыл тухары биһиги ислам итэҕэлбитин илдьэ кэлбиппитинэн киэн туттабыт. Кэнники 30 сылга ытык сирдэрбитин уонна мэчиэттэрбитин сөргүтэн кэллибит. Татарстаҥҥа билигин 1600 мэчиэт баар, оттон Арассыыйаҕа – 7 тыһ. Мэчиэттэри тутуу диэн өссө кыра. Онно сулууспалыыр дьону бэлэмниир хазраттар институттарын тэрийиэхтээх этибит. Билиҥҥитэ онно туһулаан кластер тэрийдибит: колледжтар, институттар, Болгарскай ислам академията баар. Имам буолар баҕалаахтартан саҕалаан исламҥа дуоктар истиэпэннээхтэргэ тиийэ бэлэмнииргэ усулуобуйаны оҥордубут.

Биһиги киин куораппыт – Казань 1000 сылын бэлиэтиирбитигэр үөрүүлээх быһыыга-майгыга өрөспүүбүлүкэнэн бары кыттыһан туппут мэчиэппитин – Кул-Шариф арыйбыппыт. Бу мэчиэт Татарстан, бүттүүн татаар норуотун сиимбэлинэн билиниллибитэ. 2010 сыллаахха, бастакы бэрэсидьиэммит Минтимер Шарипович Путины кытары сөбүлэһэн дуоһунаһын Рустам Нургулиевич Миннихановка туран биэрэригэр Силигилээһин Пуондатын (Фонд Возрождения) тэрийбиппит, икки сибэтиэй сирбитин: Булгары уонна Свияжскайы чөллөрүгэр түһэрбиппит. Ити биһиэхэ олус дириҥ суолталаах, үөрүү­лээх буолбута, онтубутун ЮНЕСКО аан дойдутааҕы нэһилиэсти­бэтинэн билиммитэ ордук суолталаммыта. Билигин ити ытык сирдэрбитигэр төрүт бы­раа­һынньыктарбытын тиһигин быспакка ыытабыт. Онно сыл ахсын 20 тыһ. тахса киһи кэлэр. Кыратык устуоруйабытын сэгэттэххэ, ити курдук. Бырааһынньык кэлэр, ааһар, оттон салгыы хайдах салаллабыт?

– Онтугутун хайдах харыстыыгыт уонна сайынна­раҕыт?

– Биһиги хайа да быраа­һынньыгы, тэрээһини ыытарбытыгар биир күннээҕинэн салайтарбаппыт, иннибит диэки көрөбүт. Туох баар судаарыстыбаннай, муниципальнай, итэҕэл тэрилтэлэрэ сарсыҥҥы күнү эрэллээхтик тымтыктанан көрөллөр. Омук быһыытынан нэһилиэстибэбитин инники көлүөнэҕэ тиэрдэргэ болҕомто­ну уурабыт. Ыччат саастаах көлүөнэҕэ ытыктабыллаах сыһыаны тутан кэлэрин ситиһэ сатыыбыт. Онто суох биһиги инникибит суох буоларын бэркэ өйдүүбүт.

Киэҥ сиринэн тарҕаммыт омук

– Билигин аан дойдуга, Арассыыйаҕа уонна Татар­стаҥҥа бэйэтигэр хас татаар олороруй?

– Билиҥҥитэ 2021 сыллаа­ҕы биэрэпис барыллаан тү­мүк­тэрин эрэ билэбит. Арас­сыыйаҕа 147 мөл. тахса киһи олорор дииллэр. Татаардар Арас­сыыйаҕа иккис улахан төрүт олохтоох омук буолабыт. 2010 сыллааҕы биэрэпис тү­мү­гүнэн 5 мөл. 300 тыһ. этибит. Национальнай лиидэрбит Владимир Владимирович Путин “Поскребешь русского – найдешь татарина” диэн этэн турардаах. Биһиги, биллэн турар, онно дураһыйбаппыт, оттон устуоруйа диэн устуоруйа буоллаҕа. Ол иһин биһиги официальнай сыыппараларга эрэ олоҕурабыт. Татарстаҥҥа 2 мөл. тахса татаар олорор, ол – өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин уопсай ахсааныттан 52% ылар.

Саха сиригэр 1 мөл. тиийбэт киһи олорор. Эһиэхэ 11 тыһ. татаар олорор, ити Саха сиригэр олорор омуктар ахсааннарыттан 6-с миэстэҕэ турар.

Аан дойдуга 8 мөл. тахса татаар олорор, ол эрээри итиннэ сорох дойдуга биэрэпис ыытыллыбатын учуоттуохха наада. Ол иһин мөккүөрдээх соҕус сыыппара. Саамай элбэх татаар тас дойдулартан – Узбекистаҥҥа олорор. Онно нэһилиэнньэ 1% ылаллар, ол аата, 340 тыһ. татаар олорор. Элбэх татаар Казахстаҥҥа баар. Орто Азия үгүс дойдутугар биһиги сүдү дьон ортолоругар олус элбэх татаар эмээхситтэрин көрсөөччүбүт. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн элбэх эдэр татаары Орто Азия өрөспүүбүлүкэлэригэр үөрэхтээһини, мэдиссиинэни, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарарга диэн ыыппыттара. Эдэркээн татаар кыргыттара маассабайдык учуутал, быраас, огурунуом буолан барбыттара. Үгүстэрэ онно кэргэн тахсан, олохсуйан хаалбыттара. Аатырбыт Чингиз Айтматов ийэтэ, кэргэнэ татаардар этэ. Кыргызстан бастакы сэкирэтээрин ойоҕо эмиэ татаар этэ. Кыргызстан бэрэсидьиэнин кэргэнэ – татаар. Биллэн турар, үгүс дьиэ кэргэн оҕолорун татаар диэн суруйтарбатаҕа.

90-с сыллар саҥаларыгар, ССРС үрэллэригэр, Татарстан эмиэ өрө оргуйан олорбута. Оччолорго бастакы бэрэсидьиэммит Борис Николаевич Ельцинниин Арассыыйаҕа национальнай өрөспүүбүлүкэлэр атын көрүҥүнэн сайдыахтаахтар диэн кэпсэппиттэрэ. Татарстан түһэрсибит сөбүлэ­ҥэ билиҥҥи модун Арассыыйа атын национальнай өрөспүү­бүлүкэлэригэр холобур уонна дойдубут күүстээхтик сайдарыгар саҕалааһын буолбута.

1992 сыллаахха Татаардар Бүтүн аан дойдутааҕы кэнгириэстэрэ тэриллибитэ. Быйыл кэнгириэспит тэриллибитэ 30 сылын бэлиэтиибит. Кэнгириэс сүрүн соруга – аан дойдунан бытарыйан олорор татаардары түмүү, сомоҕолооһун уонна өйөөһүн. Биһиги 45 дойдуга диаспоралардаахпыт. Кинилэр бары 460 уопсастыбаннай түмсүүгэ холбоммуттара, ол эрээри, дьиҥинэн, элбэхтэр. Балысханнык сайдар саҥа технологиялары баһылыыр үйэ­битигэр кинилэр социальнай ситимнэргэ алтыһаллар. Олор официальнайдык бэлиэтэммэтэхтэрэ.

Сэттэ көлүөнэни эндэппэккэ билиэххэ наада

– Итиччэ элбэх уопсас­тыбаннай түмсүүнү кытары хайдах барыларын бииргэ түмэн, сибээстэһэн олороҕу­туй? Кими эрэ өйүөххэ, оттон кимнээҕи эрэ бэрээдэги тутуһарга ыҥырыахха наада дии?

– Биһиги бэрээдэги тутуһуҥ диэн модьуйбаппыт. Тоҕо диэ? Төрөппүттэр оҕолоро олох быыкаа эрдэхтэриттэн төрүт омуктарыгар ытыктабыллаах сыһыаны, тапталы иҥэрэллэригэр өйдөтөр үлэни ыыталлар. Оҕолорбут таптал туоһутун быһыытынан эрэ буолбакка, утуму, төрүтү салҕааччы быһыытынан төрүүллэр. Татаардар “Сэттэ көлүөнэҕин эндэппэккэ билиэхтээххин” диибит. Ити – өйдөтөр үлэ сүрүн хайысхата.

2017 сыллаахха кэнгириэспит 25 сыллаах үбүлүөйүгэр бэрэсидьиэммит “Билигин кэнгириэс ыытар үлэтэ арыый тутах, кэм ирдэбилигэр эппиэттэспэт” диэбит. Онуоха өйөбүл уонна чопчу боломуочуйа ирдэнэр. Ол иһин Национальнай сэбиэт тэриллэрин туһунан быһаарыы ылыммыппыт, онуоха сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн Татарстан бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ талыллыахтааҕа. Ол – судаарыстыбаннай таһымҥа кэнгириэс туруорсар боппуруостарын таһаарыахтаах уонна өйүөхтээх диэн санааттан. Онуоха миигин ити эппиэттээх дуоһунаска анаабыттара, билигин бастакы болдьоҕум түмүктэнэн эрэр. Атырдьах ыйыгар VIII сийиэспит буолуоҕа, онно Национальнай сэбиэт састааба, бэрэссэдээтэлэ, солбуйааччылара, исполкома саҥаттан талыллыахтаахтар.

Мин бу кэнгириэс бэрэссэдээтэлинэн биэс төгүрүк сыл үлэлиирбэр Татарстан, өрөспүүбүлүкэбит бэрэсидьиэнин, оттон тас дойдуга – Арассыыйа уонна бэрэсидьиэммит В.В. Путин аптарытыаттара олус үрдүк таһымнаахтар диэн бэлиэтиибин. Биһиги ону үөрүүнү кытары туһанабыт. Миэстэтигэр автономиябыт, кииннэрбит арыллан үлэлииллэр. Олорго мэтэдьиичэскэй, үп-харчы өттүнэн төһө кыалларынан көмө-тирэх буолабыт.

Арассыыйаҕа уопсастыбаннай тэрилтэлэри өйүүр биир соҕотох тиһиктээхпит – граннары биэрии. Биһиги ити граннары хайдах ылыахха сөбүн үөрэтэбит, өйүүбүт, элбэх тү­гэҥҥэ хардарыта алтыһан, ыкса үлэлэһэбит.

Иккиһинэн, татаардар норуот быһыытынан Арассыыйаҕа уонна дойду тас өттүгэр сүр­дээх көхтөөхтөр. Кинилэр ортолоругар кыахтаах биисинэс бэрэстэбиитэллэрэ бааллар. Дохуоттарыттан мэчиэттэри тутууга, сабантуйдары тэрийиигэ бэрсэллэр.

Үсүһүнэн, биһиги уопсасты­баннай кииннэрбит салайааччылара биисинэс структураларын салайааччылара буолаллар. Ол иһин ити өттүгэр үбү­нэн өйөбүллээхпит.

Биирдэ тас дойду миниистирэ Сергей Лавров татаардар кэнгириэстэрин тас дойдуга арыйарыгар биһиги наас­сыйабыт “Арассыыйа сымнаҕас күүһэ буолар” диэн турардаах. Ол эбэтэр, биһиги ити мииссийэни дойдубут тас өттүгэр ыытабыт.

Саха сиригэр Татарстан күннэрин туһунан

– 2022 сылы Ил Дархаммыт Айсен Николаев Ийэ сы­лы­нан биллэрэн турар. Арба, Эн Айсен Сергеевичтиин бил­сэ­ҕин дуо?

– Саха сиригэр Татарстан күннэрин кэмигэр сирэй көрсөн билсиэм дии саныыбын. Былырыын Казаҥҥа Саха сириттэн улахан, дьоһуннаах дэлэгээссийэ кэлэн барбыта. Биһиги икки бөдөҥ субъект икки ардыгар хардарыта сибээһи олохтуур үгэһи туппуппут. Норуоттарбытын олус элбэх ситимниир. Ону илэ харахпынан көрөөрү, эт кулгаахпынан истээри, Саха сирин, саха норуотун көрө бараары оҥостобун. Ил Дархаҥҥытыттан биһиги бөлөхпүтүн көрсөрүгэр көр­дөспүтүм. Бастакы бөлөх Дьокуускайга номнуо бэс ыйын 21 күнүгэр тиийиэҕэ, ол иһигэр мин киирсэн барабын.

Эни-Ийэ

– Эн эһиги өрөспүүбүлүкэ­ҕитигэр Ийэ сылынан биллэрбиттэрэ диэн, ахтан аһардыҥ. Хас биирдии норуокка ийэҕэ сүгүрүйүү баар. Татаардыы ийэ диэн – эни. Татаардар ийэҕэ сыһыаннаан икки бэргэн этиилээхпит. Бастакыта – “Ийэҥ тыыннааҕын тухары – оҕоҕун”. Ол иһин ийэбит тыыннаах эр­дэ­ҕинэ сыаналаан, өрө тутан хаалыахпытын наада. Эйигин күн сиригэр аҕалбыт кини эрэ буоллаҕа.

Иккиһэ – “Ырай ийэҥ ата­ҕын анныгар баар”. Ийэ олоҕу, тапталы, кыһамньыны биэрбит үтүөтүн иһин ытыс үрдүгэр тутуохтаахпыт.

– Билигин аан дойдуга буола турар быһыынан-май­гынан сибээстээн, ордук ийэлэр долгуйар кэмнэрэ бү­рүүкээн турар. Биһиги “Ил Түмэн” Издательскай дьиэбит “Ийэҕэ аккырыыкка” диэн аахсыйаны тэрийбитэ. Онтубут биир бастакынан дойдуларыттан ыраах аар­мы­йаҕа сулууспалыы сылдьар уолаттар ийэлэригэр билиниилэрин суруйан ыыттыннар диэн санааттан оҥоһуллубута...

– Мин тус олохпуттан кэпсиэм. Ийэм 86 саастаах, дэ­­риэбинэҕэ олорор. 25 сыл­лааҕыта дэриэбинэбитигэр төлөпүөн киирбитэ уонна ийэбэр тардыбыттара. Ол иннигэр биһиги киниэхэ айанныыр этибит, онтон төлөпүөн киириэҕиттэн күн ахсын кэпсэтэр буолбуппут. Төрөөбүт күнүгэр эрийэн ис сүрэхпиттэн эҕэрдэлээтим. Онуоха кини этэр: “Мин эйигиттэн аккырыыкка тута иликпин ээ”. Мин соһуйан: “Хайа, оттон эрийдим дии”, – диибин. Ийэм: “Сыллый, эн өйдөөбөккүн. Аккырыыкка сэбиэт хонтуоратыгар кэлэр. Онно бары көрөллөр. Почтальон дэриэбинэ устун илдьэн иһэн барыларыгар кэпсиир, көрдөрөр. Оттон төлөпүөннээбиккин эн биһикки эрэ билэбит”, – диир. Сэбиэскэй кэмҥэ улааппыт, болҕомтоҕо наадыйар аҕам саастаах дьоҥҥо ити улахан туох эрэ кистэлэҥнээх ээ. 50–60-лаах ийэлэр, баҕар, өйдөөбөт буолуохтарын сөп.

– Биһиги аахсыйабытын саҕалыырбытыгар эмиэ үгүс­тэр “Бу интэриниэт, сыып­пара үйэтигэр туох­пу­туй ол?” диэн, эмиэ тута өй­­дөө­­бөтөхтөрө. Оттон аар­мыйаттан уолаттара ийэлэригэр аккырыыкка суруйан ыыппыттарыгар, олох атыннык ылыммыттара. Биһиги дьэ онно туохха бу аахсыйаны тэрийбиппитин өйдөөбүппүт.

– Саллааттар эйгэлэрэ диэн олох туһунан социум буоллаҕа. Биһиги аармыйаҕа сулууспалыы сылдьар уолаттарбытыныын көрсөөччүбүт. Кинилэртэн сурук туһунан ыйыттахха, “Биһиги төлөпүөннүүр бырааптаахпыт ээ” дииллэр. Технология сайдыбыт кэмигэр олорор буоллахпыт. Оттон биһиги саҥарарбыт уонна суруйарбыт олох атын-атыттар ээ. Киһи сурукка санаатын ордук сааһылыыр, өйдөөн-төйдөөн тиэрдэр.

Хаһыаты, сурунаалы бүгүн эстэхпитинэ – сарсын кыайан сөргүтүөхпүт суоҕа

– Билиҥҥи сыыппара үйэ­ти­гэр хаһыаттары уонна электроннай СМИлэри хайдах алтыһыннарабыт диэн толкуйдуубут. Эн хаһыат инникилээх дии саныыгын дуо?

– Устуоруйаҕа ханнык баҕарар хайысха өрө тахсар эбэтэр, төттөрүтүн, аллара курулаан түһэр. Мин санаабар, кумааҕы да, электроннай да иһитиннэриигэ ааҕааччы наадыйар. Сарсыарда 7 ч. үлэбэр кэллэхпинэ, көмөлөһөөччүм кофе кутан киллэрэр уонна чөмөхтөммүт хаһыаты киллэрэр. Мин сибиэһэй хаһыат сытын наһаа сөбүлүүбүн, онтубун ааҕабын, кофебын иһэбин уонна ол эрэ кэннэ интэриниэккэ киирэн сонуну ааҕабын.

Мин санаабар, хаһыакка интэриэһинэй матырыйаал баар буоллаҕына, дьон хайаан да ааҕыаҕа. Ол суруналыыс маастарыстыбатыттан, таһымыттан тутулуктаах.

Биһиги Татарстаҥҥа бэйэбит прессабытыгар дьаһалта эбэтэр атын ханаалларынан киирэн көмө, өйөбүл буолабыт. Дьокутааттарга барыларыгар “Бэйэҕитигэр, чугас дьоҥҥутугар эрэ буолбакка, бэтэрээннэргитигэр, биэнсийэлээхтэргэ сурутуҥ” диибит. Ону үөрэ-көтө толороллор. Хайаан даҕаны төрөппүттэрбитигэр сурутабыт. Хаһыаты таһаарааччылар типографияларга, кумааҕыны, кыраасканы оҥорооччуларга, почталарга үлэ миэстэтин таһаараллар. Бу экэниэмикэ биир улахан сиэктэрэ. Онон, бу институппутун сүтэрэрбит сатаммат. Өскөтүн бүгүн илии соттон хааллахпытына, сарсын ону кыайан сөргүтүөхпүт суоҕа. Ол иһин кумааҕы хаһыаттарга, сурунаалларга хайаан даҕаны судаарыстыба өйөбүлэ наада. Кэнэҕэһин бу сиэктэр уруккутун курдук былдьаһык буолуо диэн эрэллээхпин.

Барыта дьон туһугар

– “Московское долголетие” диэн анал бырагыраама баар. Эһиэхэ итиннэ дьүө­рэлии саастаах дьону өйүүр бырагыраамалааххыт дуо?

– Биһиэхэ өрөспүүбүлүкэбит хас биирдии олохтооҕун оло­ҕун таһымын үрдэтэр бэрэсидьиэн улахан бырагыраамата үлэлиир. Саа­һырыыны өйөө­һүн олох кыра эрдэхтэн саҕа­ланыахтаах. 60 саас­кар эрчимнээхтик, кэрэтик көс­төрүн инниттэн 5-10 сааскыттан до­руо­буйаҕын көрүммүтүнэн барыахтааххын. Биһиги уһу­йаан­нарбытыгар, оскуолаларбытыгар ас-үөл култууратыгар үөрэтэллэр, успуорка тапталы иҥэрэллэр. Биһиги онно ордук болҕомтобутун уурабыт.

Казаҥҥа хас да бөдөҥ успуорт эбийиэктэрэ тутуллубуттара, олортон биирдэстэрэ – Универсиадаҕа анаан тутуллубут “АК-БАРС” арыана. Күрэхтэһиилэр бүтээттэрин кытта, олор кураанахсыйан хаалбыттара. Дьон бу олус сыа­налаах, хаачыстыбалаахтык тутуллубут эбийиэктэр, онон абаньымыан да сыаната ботуччу буолар диэн өйдүүллэр этэ. Ол иһин бырабыыталыстыбабыт устудьуоннарга, үөрэ­нээччилэргэ, кыаммат араҥаҕа нэдиэлэҕэ хаста да босхо эрчиллэргэ социальнай толуон түҥэтэлээбитэ. Ол кэннэ дьыала хамсаабыта. Эбийиэктэрбит хаһан да иллэҥ турбаттар. Дьон-сэргэ “Маны барытын би­һиэхэ анаан туппуттара” диэн өйдүүр буолбута.

Маны таһынан биһиэхэ ус­пуорт былаһааккалардаах пааркалары уонна искибиэр­дэри тэрийии бырагыраамата үлэлиир. Ону барытын бүд­дьүөттэн үбүлүүбүт уонна дьоҥҥо анаан оҥоробут.

Биисинэс дьону чэбдигирдиигэ харчылаһыахха сө­бүн көрөн хардыы аайы баан­ньыктары, бассыайыннары, фит­нес-кииннэри тутар буолбуттара. Төрүт бырааһын­ньык­тарбытыгар улахан бириистэри туруорар буолуохтарыттан култуура уонна успуорт балысханнык сайдан барбыта.

Кэнники сылларга доруобуйа харыстабылын тиһигин уларыттыбыт. Өрөспүүбүлүкэ дьоммут-сэргэбит 100 км эргимтэҕэ мэдиссиинэ бастыҥ кииннэригэр тиийдиннэр диэн, үс сүрүн зонаны тэрийбиппит. Ыарыыны хара ааныттан сөпкө диагностикалыырга боппуруоһу кытаанахтык туруорбуппут.

Билигин арыгы атыытын бэрээдэктээтибит. Инньэ гынан, өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэ чөл олоҕу тутуһарыгар усулуобуйаны тэрийэргэ кыһаллар. Оттон дьону күүскүнэн чөл олоҕу батыһыннарбаккын. “Лошадь можно привести на водопой, но заставить ее пить нельзя” диэн өс хоһоонугар этиллэрин курдук, биһиги нэһилиэнньэ чөл олоҕун батыһарын оргууй, сэрэнэн тэрийиэхпитин наада.

Инники күөҥҥэ сылдьыы кистэлэҥэ

– Эһиги бэрэсидьиэҥҥит аҕата аатырбыт лесовод этэ диэн билэбит. Былырыын Саха сирэ ойуур баһаарыттан улаханнык эмсэҕэлээбитэ. Татарстан ойуурдары чөлү­гэр түһэриигэ баай уопутуттан үллэстиэ дуо? Эһиэхэ бэртээхэй питомниктар баалларын истибитим...

– Мин Татарстаҥҥа төрөө­бүтүм уонна улааппытым. Арассыыйа сирин-уотун барытын ытыктыыбын. Ол эрээри Айыыбыт биһигини, татаардары, Үөһэттэн араҥаччылаан, баайы барытын биэрбит: тыалары, өрүстэри, хонуулары, сир баайын... Хас биирдии салайааччыбыт өрөспүүбүлүкэ инникилээх буоларыгар кыаҕын ууран туран үлэлиир, ол да иһин Татарстан күн бүгүн дойдубут биир инники күөҥҥэ сылдьар эрэгийиэнэ буолла.

Бырамыысыланнас күүс­кэ сайдыбыт өрөспүүбү­лүкэ­битигэр ыраас салгын, балыктааһын, булт, сир аһын хомуйуу – барыта баар. Төрүттэрбит ону харыстаан уонна улаатыннаран кэлбиттэрэ. Ону биһиги өссө тупсаран, тэнитэн биэрэр соруктаахпыт. Ол да иһин олох олорор ыйаахтанан кэллэхпит.

Билигин, интэриниэт күүскэ сайдыбыт кэмигэр, хайа да үтүө дьыала, уопут тута ханна баҕарар тиийэр-тарҕанар. Хайа да табыллыбыт бырайыагы дойдубут хайа баҕарар муннугар тэнитиэхпитин сөп. Экология өр кэмнээх уонна бөдөҥ хапытааллаах бырайыактарга наадыйар. Туох барыта үбү-харчыны эрэйэр. “Мөлүйүөҥҥэ оҥоруохха сөп уонна милийээргэ буортулуохха сөп” диэн этиллэрин курдук. Ол иһин билиҥҥи хайа да уопсастыбаҕа лиидэр киһи наада, кини патриот, ырааҕы көрөр сатабыллаах салайааччы буолуохтаах. Биһиги түмүгү тута ыла охсоору, өр кэмнээх бырагыраамалартан аккаастанарбыт баар суол. Татарстан салайааччылара итини барытын билэллэр уонна кинилэр саҕалаабыт бырайыактарын кэлэр салайааччылар салгыахтара диэн өйдүүллэр. Ол иһин ханнык да тус амбицияны ситиһэ сатаабакка, ыксала-тиэтэлэ суох, норуот, дойду туһа диэн наҕылыччы, ырааҕы өтө көрөн ылсаллар. Ол да иһин өр кэмнээх бырайыактар хайаан да түмүктээх буолаллар.

Күргүөмнээх үлэ – сайдыы төрдө

– Эн олоххор баһылыыр, дьылҕаҕын быһаарар суол­таламмыт түгэни өйдүү биэриэҥ дуо?

– Мин көлүөнэм дьолу билбит түгэнигэр тохтуом. 70-с сылларга, Набережные Челны куоракка аатырбыт КамАЗ тэрилтэтин тэрийэллэригэр, 15 сыл иһигэр 40 тыһ. нэһи­лиэн­ньэлээх быыкаа куораттан мөлүйүөн аҥаара олорор бөдөҥ куоракка кубулуйбута. Онно сөҕүмэр тутуулар ыытыллыбыттара, үлэ түүннэри-күнүстэри оргуйан олорбута. Дьэ, онно өйдөөбүтүм мин бу сири таптыырбын уонна манна олохсуйуохпун баҕарарбын. Оччотооҕу кэми үгүс киһи улугуруу кэмин курдук ахтар. Ол эрээри улугуруу буолбатах этэ. Хантан улугуруу буолуой?! Оччолорго бүтүн дойду үрдүнэн баараҕай тутуулар барбыттара, дьон өрө көтөҕүллэн олорбута...

– Биһиги Мииринэй, Нерюнгри куораттарбыт оччо­тоо­ҕу өрө көтөҕүллүүгэ тутуллубуттара...

– Биирдэ хаһан эрэ Саха сиригэр сылдьыбытым. Онно көрсүһүү тэрийбиппит, ол иһигэр татаар киинин кытары. Эһиги үс чаһы курдааһына ааһар сүрдээх улахан иэннээх сирдээххит. Миэхэ табаарыстарым эттилэр: “Дабаай, Мииринэйгэ начаас баран кэлиэххэ, онно баһылыктара – татаар”. Онтум баара, 1100 км айанныахха наада этэ. Ону мин “начаас буолбакка” диэн, олус сөхпүтүм!

Сахалардыын чугастык билсээри

– Бу сайын Татарстан Саха сиригэр тугу аҕалыаҕай?

– Кими да сөхтөрөр сорукпут суох. Сыһыаммыт онто да суох бэрт бөҕөх. Биһиги тапталы, үтүөнү уонна Татарстан сороҕун илдьэ тиийэн, бэс ыйын 23-24 күннэригэр саха дьоно-сэргэтэ норуоттарбытын туох ситимниирин илэ көрдүннэр диэн бараары оҥостобут.

Бастатан туран, Арассыыйа олохтоохторобут. Оттон би­лиҥ­ҥи быыһык кэмҥэ ха­һааҥ­ҥытааҕар да дойдубут патриота буолуохтаахпыт. Элбэх култуурунай тэрээһин уонна дьыалабыай көрсүһүү ыытыллыаҕа. Ити кэнэҕэс сыһыаммытын тэнитэрбитигэр тирэх кэриэтэ буолуоҕа. Биһиги бэрэстэбиитэллэрбит инники сайдыыны көрдөхтөрүнэ, биллэн турар, өрөспүүбүлүкэлэрбит салгыы алтыһыахтара.

Иккиһинэн, норуоту өйдүүр­гэ икки суол баар: төрүт бы­рааһынньыкка сылдьыахтаах­хын уонна олохтоох ырыынакка. Дьэ, онно дьиҥнээх норуот тыынын билэҕин. Би­һи­ги ыһыахха сылдьыахпытын олус баҕарабыт уонна бэйэбит сабантуйбутун көрдө­рүөхпүтүн саныыбыт. Хайа да төрүт бырааһынньык үлэни өрө тутар, олохтоохтору уруйдуур-айхаллыыр.

– Ыһыах биһиэхэ – сайын кэлиитин бэлиэтэ...

– Сабантуй эмиэ сайыны көр­сүү, сааскы ыһыы тү­мүк­тэм­митин бэлиэтиир быраа­һын­ньыкпыт.

Дойдугутунан киэн туттуҥ!

– Ааҕааччыларбытыгар тугу баҕарыаҥ этэй?

– Кэпсэтиибитин Саха сирин уонна Татарстан норуоттарын туһунан саҕалаабыппытыттан астынным. Бары сарсыҥҥы күҥҥэ эрэллээх олоробут. Ол иһин сахаларга эйэни уонна үтүөнү эрэ баҕарабын. Хамсык кэмэ доруобуйабытын харыстыырга уонна дьоҥҥо үтүө доруобуйаны баҕарарга үөрэттэ. Аан дойдуга тахсар хайа да уларыйыы, бастатан туран, доруобуйаҕа охсор. Өскө эн доруобай буоллаххына, тугу барытын уйуоҥ.

Саха сирэ хаартаҕа эрэ буолбакка, дойду экэниэмикэтигэр, култууратыгар олус улахан миэстэни ылар. Ол иһин, Саха сирин олохтоохторо, ол ситиһиилэргитинэн киэн туттаргытыгар баҕарыам этэ.

Мария Христофорова, Дьокуускай-Казань.