“Кыым” хаһыат эрэдээктэрэ Иван Гаврильев Кириэс-Халдьаайыга бара сылдьыбытын туһунан хаһыатыгар суруйбуттаах. Онно “Байаҕантай дьоно кэнсиэрбэлэммит саха тылынан саҥараллар эбит, маны тыл үөрэхтээхтэрэ үөрэтэн, чинчийэн көрүөхтэрин сөп” диэбитин өйдүүбүн.
Онтон сиэттэрэн, киин Хаҥалас дьонуттан “Бытаһыт, маттаҕа, дьордьомо, сирэй оһох уо.д.а. тыллары билэҕит дуо?” диэн ыйыттахха, билиэхтээҕэр истибэтэх да буолаллар этэ. Күһүн көтөҕө түһэ турдаҕына, “Көмнөх түһэ турар” дииллэр. “Көтөҕө” диэн быһааран көннөрөн көрдөххө, аҕам “көмнөх” диир этэ. Кырдьаҕас киһи билбитэ буолуо диэн иннин ылбатаҕым. Уонна күөллэр, тыа көтөрдөрүн ааттарын көрө илик, билбэт да саастаах дьон бааллар.
Холобур, “дүөдэ, элгээн, уолба, тыымпы, иэрэ,көлүйэ күөллэри, кукаакы, киргил, тоҥсоҕой, моҕотой” диэннэри кырдьа барыахтарыгар диэри харахтаан көрбөтөхтөр, билбэттэр. Эрдэ нууччаны кытта булкуһан бааһынайдаабыттарын содула уонна айылҕаттан тэйбиттэрэ улахана сүрэ бэрт буоллаҕа. Төрдө онно сытар буолуон сөп.
Мантан аллара байаҕантайдар уонна киин оройуоннар тылларын тэҥнээн көрүөм: сирэй оһох-камелек, бытаһыт-кутуйах, маттаҕа-күтэр, дьордьомо- моонньоҕон (отон), кунньалгы- моонньоҕон (кус), хабдьы-куруппааскы, туйаарар-күөрэгэй, тоноҕосчут-тэмэлдьигэн, чараас-хабах, чарааһырдым-хабаҕырдым, дагда-күөрчэх, даах-тураах.
Бу байаҕантайдар туттар тылларыттан сороҕун Өксөкүлээх Өлөксөй хоһоонноругар холбообута баар. Холобур, “Cылгы-ынах бытаһыт саҕа буолан көһүннэ, дьордьомолоон дьоруоҥхайдаата” диэн. Оччолорго биир таатталар буоллахпыт.
Аны байаҕантайдар былыргыттан умнубакка тутта сылдьар тыллара бааллар эбит. Оҕо эрдэххэ, эмээхситтэр чэпчэки дьахтары, кыыһы “букатын дьаһыыкка буолан хаалбыт” дэһэллэрэ. Ол буоллаҕына, Саха сиригэр бастакы нууччалар кэлиилэригэр, “ясырка” диэн ааттаан элбэх кыргыттары, дьахталлары тутан ылан, хамначчыт, асчыт, таҥас сууйааччы, таҕылларын тарҕатар уопсай ойох оҥосто сылдьыбыттар эбит. Сахалар атаҕастаммыттара улахана бэрт буолан, баччааҥҥа диэри умнуллубакка туттулла сырыттаҕа. Билигин “ясырка- дьаһыыкка” диэн тылы, суолтатын да өйдөөбөккө эрэ, тутта сылдьаллар.Туох барыта кэҥээбитин дьаллайбытын, “дьаһыыкка “ буолбут диэхтэрин сөп.
“Хой баһын киһитэ”диэн киһи соччо эрэммэт, саарбах соҕус киһини ааттыахтарын сөп. Эмиэ былыр үйэҕэ барааннаах cирдэргэ сылдьыахтарыттан соһон илдьэ кэлбит тыллара буолуо.
“Хоро тойугун туойа сылдьар” диэн түҥ-таҥ саҥалааҕы эбэтэр итирэн арааһы саҥаран туойа сылдьар киһини ааттыахтарын сөп. Былыр киһи өйдөөбөт хоролуу тыллаах, маҕан оҕустаах Улуу Хоро оҕонньор кэлэн ааспыта үһү, эмиэ ол сахтан сылдьар тыл буолуо
“Талҕаламмыт – ыһыллыбыт”. Тимир көлө чаастарынан ыһыллан турарын “талҕаланан турар” диэччилэр. Оҕо эрдэххэ, дьоммут суохтарына, мэниктээн дьиэни орто иитинэн ыһан, күөдэл таһаан оҥорон олордоххо, кэлэннэр “Оо, бу оҕолор дьиэни ыһан, аан талҕа оҥорбуттар ээ” диэччилэр.
“Иҥэрчэлэһэн сылдьабын”- былыр ох сааны иҥииринэн бөҕөргөтөн эрийэллэр эбит. Ол курдук, өлөн-охтон биэрбэккэ, тулуктаһан сылдьабын диэн суолтаҕа тутталлар. “Иҥэрчэ” диэн туох тыл буоларын билбэтэллэр да, баччааҥҥа диэри тылга туттулла сырыттаҕа.
“Күн туллара, күһэҥэ быстара кэллэ” былыр ойуун ойууҥҥа хотторон түөһүгэр күнэ тулларыгар, көхсүгэр күһэҥэтэ быстарыгар туттар тыла эбит. Маны эмиэ, суолтатын быһаарбакка эрэ, күрэхтэһиигэ хотторон иһэн ыксалга, урут тутталларын истэр этим
“Туппута - торуоска, кэппитэ - сэлээппэ”. Оҥорбутун оҥоро, эппитин этэ турар киһи. Былыр сэлээппэлээх, торуоска тутуурдаах эппиттэрин энчирэппэт, “мин аҕай” дэммит мааны тойоттор бааллара эбитэ буолуо.
“Аах-маах” – акаарыны эрэ арыый үрдүнэн соҕус киһи. Казахтар, киргиистэр акаары киһини “ак-мак” дииллэр эбит. Бу эмиэ былыргы түүр омук тыла туттулла сылдьар быһыылаах.
Хотуттан тымныы тыалырдаҕына, “Кухтуй аартыгыттан ылла” эбэтэр “арҕааттан аныһыйда” диэччилэр. Бу этиилэр олоҥхоҕо баар тыллартан быһыылаахтар.
“Дархаһыйар”- улуутумсуйан киэптиир, бэлэмҥэ бэрт буолан сытар киһи. Арааһа “дархан” диэн тылтан буолуо.
“Чыҥыраан олорор” –дуоһунастанан, чыыннанан-хааннанан, тыыммакка да, түөһүн мөтөтөн, үрдүөҕүнэн үрдээн олорор киһини ааттыыллар. Урут “ньадараал” курдук чыҥыраабыт дииллэр этэ.
“Чаачар курдук киһи”- кыра уҥуохтаах буолан баран тэтиэнэх соҕус киһини ааттыыллар. Оҕо сылдьан чаачар диэн кыра ох саа оҕото оҥостон оонньуур этибит.
Билигин сайыннахпыт аатыран дуу, омугумсуйууга аһара баран күүскэ охтон дуу, киһи да тыла сатаан өҕүллүбэт араас “локдаун, лайк, праймериз, маркетинг, маркшейдер” уонна да атын тылларынан уҥа-хаҥас ыһа сылдьар киһи сүрдээх сайдыылаах курдук көстөр. Оннооҕор сахалар бэйэбит саахтыыр сирбит бастаан “нууһунньук”, онтон “уборнай, туалет” буола уларыйан, сайдыы бөҕөнү ааһан, аата тубустар тупсан иһэр.
Билигин ордух хото куорат эҥэрдээх саха дьахталлара, мин көрүүбэр, саха буолалларыттан кыбыстан, эбэтэр үтүөмсүйэн, өйдөөҕүмсүйэн, үөрэхтээҕимсийэн, сахаттан үрдүү сатаан көстөөрү, нууччалыы тыбыыра сылдьар буоллулар. Оҕону төрүөҕүттэн саха буоларын умуннаран билиммэт оҥорон эрэллэр. Бу хайа да омуктара биллибэт, кут-сүр уһуктубатах дьоно тахсан эрэллэр. Сахабын дэниэхтэрин, төрөөбүт төрүт тылларын оннуттан түөрэ билбэт, нууччабын дэнэн тэҥҥэ сэмдэйдэһиэхтэрин, хаптаҕай сирэйдэрэ көстө сылдьар. Сахалыы олохтон барытыттан тэйбит, айылҕаттан арахсыбыт таас уораҕайга хам хараҕаламмыт хаайыылаахтара буолаллар. Улуу дьоммут бары тыа сириттэн тахсыбыттара. Тоҕо эрэ сайдыылаах куорат сириттэн биир да киһи тахсыбыта иһиллибэт, биллибэт курдук.
Онтон байаҕантайдар былыргы “кэнсиэрбэлэммит” тыллары умнубакка билиҥҥээҥэ диэри тутта сырыттахтара. Сорохтор баҕар түөлбэ тыл дииллэрэ буолуо.
Суруйдум Ноенохов П.В. Өктөм
