Саха омук аныгы кэмҥэ эргиллэн көрөрө, күндүтүк тутара – норуотун кэскилин туһугар олорбут, үлэлээбит чулуу ыччата, киэн туттар дьоно. Устуоруйа кэмэ-кэрдиитэ кэрэ да, дьалхааннаах да түһүмэхтэриттэн биир ураты киһи – Алтан Сарын – үрдүк аатын суурайбакка, сүтэрбэккэ илдьэ кэллэ. Кини быйыл төрөөбүтэ 125 сылын туолар. Алтан Сарын олоҕун, үлэтин туһунан араас сылга балачча киэҥник чинчийбиттэриттэн, суруйбуттарыттан быһыта-орута тутан билиһиннэрэбит.
Гавриил Васильевич Баишев-Алтан Сарын (Хахайдаах Хабырылла) 1898 с. Мэҥэ улууһугар Дьабыыл нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Кини төрөөбүт сирэ-уота билигин – Чурапчы улууһун Алаҕар нэһилиэгэ. 1917–1918 сс. Дьокуускайга почта-телеграф хонтуоратыгар, 1918–1921 сс. Тааттаҕа Чычымах нэһилиэгэр почтаны дьаһайааччынан уонна сибээс тиэхиньигинэн үлэлээбит. 1922 с. Дьокуускайга педтехникумҥа үөрэммит. 1924 с. Ленинградка Илиҥҥи тыллар институттарыгар (Ленинградский институт живых восточных языков) киирэр. 1928–1929 сс. дойдутугар кэлэн, Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин иһинэн тэриллибит Саха суругун кэмитиэтигэр (Комитет якутской письменности) учуонай-сэкирэтээринэн талыллар. Кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ П.А. Ойуунускай этэ. Г.В. Баишев латыын буукубатыгар олоҕурбут саха алпаабытын оҥорор уонна ону түүр бары норуоттарын уопсай гына оҥоһуллубут (унифицированный) алпаабытын кытары дьүөрэлиир.
Кинини 1929 с. сэтинньи 6 күнэ үүнэр түүнүгэр ОГПУ үлэһиттэрэ “бандьыыттар саагыбардарын билэн баран эппэтэх, саагыбар салайааччыларын кытта чугас доҕордуу сибээстээх” диэн, утуйа сытар киһини дьиэтиттэн тутан ылан хаайыыга бырахпыттара. “П.В. Ксенофонтов саагыбара (устуоруйаҕа “1927–1928 сс. конфедералистар өрө туруулара” диэн киирбитэ) арыллыытын саҕана Ленинградка үөрэнэ, үлэлии сылдьыбыт киһини, буруйун билиммэтэҕин үрдүнэн, туох да дакаастабыла суох, 1930 с. муус устар 22 күнүгэр “Тройка суута” үрдүттэн үс сылга күлүүс хаайыытыгар, ол кэнниттэн Саха сириттэн ыраах сыылкаҕа ыытарга уурбут. Ол кэннэ Г.Баишевы хаайыыга 3 сылы толору олордубакка, 1931 с. балаҕан ыйын 11 к. Сибиир концентрационнай лааҕырыгар утаарбыттар. Онтон – төннүбэтэх.
Саха суругун кэмитиэтэ. Хаҥастан: А.В. Пинигин, С.Р. Кулачиков-Эллэй, А.А.Иванов-Күндэ, П.А. Ойуунускай, Г.В.Баишев-Алтан Сарын
Күн сиригэр ким, туох барыта төрдүлээх, силистээх-мутуктаах. Г.В. Баишев саха тылын сүмэтин иҥэринэн улааппытын, тылга дьоҕурдааҕын этнограф, юрист, устуорук Г.В. Ксенофонтов бэлиэтии көрөн Э.К. Пекарскайга суругар бэлиэтээбитэ: “... Оказался интересным субъектом (конечно, для меня) – у него замечательный художественный талант на своем родном языке. Среди своих молодых собратьев я редко встречал людей, так владеющих языком для художественных описаний... (1926 с. от ыйын 20 к.)”.
1924–1928 сс. үөрэнэр кэмигэр Ленинградка олорбута. Ити кэмҥэ үөрэҕин быыһыгар, М.К. Аммосов мэктиэлээһининэн, Э.К. Пекарскай “Тылдьытыгар” хамнастаах корректорынан үлэлиир. Учуонай бастаан утаа Г.В. Баишевы ылымматаҕын туһунан Саха АССР бэрэстэбиитэлистибэтигэр суруга баар. Э.К. Пекарскай үлэһиттэрин аттыгар олордон үлэлэтэрин ордороро. Инньэ гынан, Г.В. Баишев күн аайы 2-3 чаас устата, киэһэ 8-9 чаастан кэлэн үс сыл кэриҥэ үлэлээбитэ. Эмиэ ити сылларга (1926–1928 сс.), Пекарскай үлэҕинэн, Т.В. Захаров-Чээбий “Ала Булкун” диэн икки төгүллээх олоҥхотун бүүс-бүтүннүүтүн сахалыыттан нууччалыы тылбаастаабыта.
“Г.В. Баишев-Алтан Сарын олоҕун соругунан уонна айымньылаах үлэтинэн үлэһит норуот интэриэһиттэн, кини үтүө баҕатыттан уонна бэйэтин кэмин социальнай, култуурунай, бэлитиичэскэй соруктарыттан тэйэ туттубатаҕа, төттөрүтүн, төһө күүһэ, дьоҕура тиийэринэн онно көмөлөспүтэ”, – диэн литэрэтиирэ кириитигэ, методист-учуутал, доцент В.Н. Протодьяконов “Тоҕус этиҥ тойуга” хомуурунньугар (1998), о.д.а. ыстатыйаларыгар суруйар. Г.В. Баишев саха тылын сайыннарар, тупсарар туһугар сыратын уурбута, улахан кылааты киллэрбитэ.
Олортон биһиги кэммитигэр туох, ханнык хайысханан олоххо киирдэ?
2010 с. устудьуон А.Г. Капрынов Алтан Сарын тиэрминнэрин мунньан (200-тэн тахса тыл), тылдьыт оҥкулун оҥорон, “Саха тиэрминнэри үөскэтиигэ түүр тылларын оруола” диэн дьупулуомун үлэтигэр ырыппыта. Онно көстөрүнэн, билигин биһиги араас эйгэҕэ тутта сылдьар тиэрминнэрбитигэр Алтан Сарын киллэрбит тыллара бааллар. Холобур: айылҕа – природа; барҕарыы – развитие; дорҕоон – звук; дойдунаат – землячество; бичик – буква; көрүк – картина; куйаар – пространство; сорук – задача; тосхол – цель; уран – художественный; эттик – вещество., о.д.а. (Тайаара. Чолбон, 1929.–3-4№; Тыл барҕарыытын туһунан. –Чолбон, 1928. –11-12№).
Бэйэтин кэмин куоһарбыт диэн кэриҥинэн көрдөххө, туох барыта мээнэҕэ буолбат, туох барыта бэйэтэ кэлэр кэмнээх. Алтан Сарын да тиэрмини оҥоруу ухханыгар ылларан үлэлээбитэ үйэ кэриҥэ буолла да, сонуна, суолтата сүтэ илик, төттөрүтүн, сытыырхайда, саха билимин (наукатын) таһымыгар таҕыста.
***
“Омук күүһэ – өйүгэр, өйүн күүһэ – тылыгар” диэн В.Н. Протодьяконов бэргэнник эппитинии, тылы чинчийэр араас эйгэҕэ Алтан Сарын аата киэҥник ааттанар. Ол курдук, 1999 с. кулун тутар 12 к. Гуманитарнай чинчийии института уонна СГУ тэрийиилэринэн Г.В. Баишев-Алтан Сарын 100 сылыгар аналлаах научнай-практическай кэмпириэнсийэ ыытыллыбыта. Отуттан тахса дакылаат ааҕыллан, 2000 с. ГЧИ учуонайдара көрөн-истэн “Г.В. Баишев-Алтан Сарын. Научнай ыстатыйалар хомуурунньуктара” бэчээттэммитэ. Ол туһата билигин, дьэ, биллэн-көстөн эрэр.
Профессор, уйулҕа билимин дуоктара А.П. Оконешникова ити хомуурунньукка да, “Чолбон” сурунаалга да (1999, 8 №) “Алтан Сарын төрүт тылы байытар сүрүн санааларын олоххо киллэрии көстүүлэрэ”диэн ыстатыйата тахсыбыта. 1994 с. түөрт кэрчигинэн тахсыбыт (психолог И.П. Чабыев, ГЧИ-ттэн В.В. Илларионов, А.Г. Нелунов, П.С. Афанасьев, Е.И. Оконешников, Г.Г. Филиппов уо.д.а. үлэлэспиттэрэ) тыһыынчаттан тахса тыллаах “Понятийно-терминологический словарь по психологии” тылдьыкка Алтан Сарын “кирчимнээх буом – кризис, ньиргэ – общество, сүрэл – душа” диэн тылларын киллэрбиттэрин, кини тиэрмиҥҥэ идиэйэтэ элбэҕи сахпытын, суолдьут сулус буолбутун сырдаппыта. Кэлин тылдьыт 2006 с. хаттаан тахсыбыта.
Г.В. Баишев тиэрмиҥҥэ үлэтигэр, докумуоннар көрдөрөллөрүнэн, киэҥ маассаҕа, атын да үөрэхтээх дьоҥҥо тирэҕирэн тиэрмин араас бырайыактарын хомуйа сатаабыта. Кинини бу үлэтигэр Саха суругун кэмитиэтин, онтон саха саҥа алпаабытын кэмитиэтин салайан үлэлэппит П.А. Ойуунускай өйүүр этэ. Ол туоһута – Г.В. Баишев оҥкулунан оноһуллубут тиэрминнэри Кэмитиэт бигэргэтэн таһаарара. Холобур, П.А. Ойуунускай салалтатынан ыытыллыбыт Кэмитиэт мунньаҕар Алтан Сарын маннык тиэрминнэрэ бигэргэтиллибиттэрэ: ойуу – рисунок, бичик – буква, сугулаан – сход, даҕаамыр – препровождение, сопровождение, омоон – ориентация, торум – план, саҕах – горизонт, саппах – купол, сабарай – навес, сарай – крыша, барамай – предмет, сорук – задание, тосхол – наметка, тоҕооһун – цель, сах – время, кэм – момент, майдаан – сборище, түһүлгэ – площадь, суорумдьу – представитель (Холобур: “үөрэх сүбээһигэр биһиги аатпытыттан суорумдьу буолан куруук суорумдьулаа” – Г. Баишев А. Бояровка суругуттан), сорумдьу – посланец, дьөһүөлдьүт – гонец, махтал – благодарность, соргу – успех, соһумар – неожиданность, түбэлтэ – случай, о.д.а. П.А. Ойуунускай Алтан Сарын тиэрмиҥҥэ үлэтин быраактыкатын эрэ буолбакка, кини ньымаларын, бириинсиптэрин, ол иһигэр атын түүр тылларыттан ыларын эмиэ өйүүр этэ. Оттон Алтан Сарын бэйэтэ: “Конечно, все эти примеры я привел под скорую руку, так что и они особой удачей не блестят, но во всяком случае, стоит сделать, дерзать, попытаться думать в этом направлении, тогда можно было бы найти и более удачные формы”, – диир этэ.
Академик П.А. Слепцов: “Маннык көрүү, маннык ньымалар ханнык баҕарар тылга, литературнай тыл ордук тэтимнээхтик сайдыахтаах усулуобуйата үөскээтэҕинэ, нация өрө көтөҕүллүүтэ, барҕарыы аана киэҥник аһылыннаҕына, куруук туттуллаллар, олус наадалаах буола түһэллэр. Г.В. Баишев бу үлэтин суолтатын В.Н. Протодьяконов сөрү сөпкө арыйар. Кини суруйар: “Г.В. Баишев терминология туһунан үөрэҕиттэн саамай сыаналааҕа, кэскиллээҕэ – саҥа тиэрмини (саҥа өйдөбүлү) ийэ тыл саппааһыттан бэйэтиттэн таһааран баһылыырга ыҥырбыта буолар. Тыл дьиҥнээх барҕарыыта, тыл байыыта, күүһүрүүтэ бу тыл саппааһыгар атын омук тылын саппааһыттан төһө элбэх тиэрмин уларыйбакка киирбитэ буолбатах, төһө элбэх тиэрмин ийэ тыл саппааһыттан оҥоһуллан олохсуйбутунан кэмнэнэр”. Олус сөптөөх этии!”
“Биһиги бэйэбит тылбытын хайа сатанарынан барҕардан-сайыннаран иһиэх кэриҥнээхпит. Оччоҕо үөрэх-култуура даҕаны биһиэхэҕэ дөбөҥнүк холлойон киириэхтээх. Биһиги, төһөҕө даҕаны, минньигэс тыллар албыннарыгар киирэн, сандаҕалаах өйүктэр (идеялар) уҕалдьыларыгар охтон, атын улуу биистэр кулан оҕуруктарын ахтылҕаныгар баһыттаран бэйэбит төрөөбүт бииспит (омукпут) тускутун уйгутан (променять) кэбиһиэ суох кэриҥнээхпит”.
Г.В. Баишев-Алтан Сарын 1927 с. суругуттан.
