Дьэ, сахалыы саҥалааҕы эрэ барытын кэтэһиннэрбит, дьоллоох-күөннээх Туймаадабыт хочотун күтүүлээх, уйгулаах ыһыаҕа үүнэн, тигинээн кэллэ. Хас даҕаны күн инниттэн хомунан-тэринэн, тэрийээччилэр, кыттааччылар, көннөрү ыалдьыттар даҕаны бэлэмнэннилэр ини, бэлэмнэммэтилэр ини.
Үрүҥ Тунах Ыһыахпыт маҥнайгы күнүгэр, халлааммыт эмиэ тэҥҥэ үөрэ көрүстэ диэтэхпитинэ, сыыспаппыт буолуо. Ол курдук, киэҥ нэлэмэн Үс Хатыҥ үрдүнэн күөх халлааммыт мэндээрэн, үрүҥ күммүт чаҕылыччы тыкта, итии-куйаас буолла. «Көхсүттэн көнтөстөөх күн өркөн уустара, арҕаһыттан тэһииннээх айыы хаан аймахтара», урааҥхай саха дьоно-сэргэтэ бары кэриэтэ сахалыы сайбаччы таҥнан, киэргэнэн-симэнэн, тупсан-тэлэһийэн хаамсаллара көрүөххэ астык! Түһүлгэ-түһүлгэ аайыттан сахабыт ырыата-тойуга, оһуохайа иһилиннэ, унаар түптэ, күөх хонуу сыта дыргыйда.
Дьиҥинэн, ыһыахха киһи дьиэ кэргэнин кытта сылдьыахтаах диэн үгэс баар. Онон сиэттэрэн, дьоммун кытта тэҥҥэ сиэттиһэ хааман, кэрэспэдьиэн буоларым быһыытынан, аҕыйах түһүлгэни кэрийдим, ыытыллыбыт тэрээһиннэри көрдүм-иһиттим.
Айаммыт, үгэс быһыытынан, олус уһун-киэҥ буолан биэрдэ. Эрдэ этиллибитин курдук, быылы хаптатан биэрбиттэрэ биллэр эбит. Онон, син ыраас суолунан, чарапаахы хаамыытынынан айаннаан тиийдибит. Дьиҥинэн, тус бэйэм эрдэ туран айан тутуохтаах этим даҕаны, үлэм дьиэтигэр диэри биир даҕаны такси булбаккабын моһуогурдум, кэллиэгэлэрбин кытта тэҥҥэ айанныыр чиэстэн маппытым. Чэ, ити хааллын.
Дьэ, бастаан алгыс түспүт сиригэр, «Тунах» кымыс иһэр киинигэр тиийдибит. Киһи лыык курдук элбэх, били, этэргэ дылы – дьаабылыка даҕаны түһэр сирэ суох.
Туймаада Ыһыаҕа тэриллибитэ 25 сылыгар аналлаах өрөспүүбүлүкэтээҕи национальнай бырааһынньык үөрүүлээх аһыллыытыгар алгыс түстэ, араас дойдуттан кэлбит ыалдьыттар маассабай хаамыыга кытыннылар, театрализованнай көстүүнү көрдөрдүлэр, үгэс буолбут үҥкүүлэри көрдүбүт, тойоттор уонна ытыктабыллаах ыалдьыттар тыл эттилэр.
Дьэ, салгыы, «Туймаада Ыһыаҕа-2022» бырагырааматын көрөн баран, бастаан «Сахатранснефтегаз» АУо түһүлгэтигэр ыалдьыттыырга сананныбыт. Онно Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр гаас кэлбитэ 55 сааһыгар анаан, сүүнэ сэргэни туруоруу сиэрэ-туома ыытылынна. Алгыс этилиннэ, сахалыы ырыа-тойук ылланна, үҥкүү-битии, оһуохай буолла. Кэлбит ыалдьыттары маанылаах, сахалыы астаах сандалынан көрүстүлэр.
Салгыы, атын түһүлгэлэр диэки хааман иһэммит, оҕолорго анаммыт көр-нар былаһааккаларыгар тиийдибит. Оҕом барахсан мин диэки эрилис-турулус көрөн, көрдөспүт-ааттаспыт хараҕынан чыпчылыҥнаата, киирэн оонньуур-көрүлүүр санаалааҕын биллэрдэ. Хайыахпытый, оҕо маннык үчүгэй бырааһынньыкка үөрүүттэн-көтүүттэн «ама матыа дуо?» диэммит, cөбүлэҥмитин биэрэн, уһун-киэҥ уочаракка турдубут. Дьэ ол турдахпытына, күммүт оройбутугар тыган, тириттибит-хоруттубут. Уһун уочараттан сылайбыт-элэйбит оҕолор хаппырыыстаан бардылар. Ол туран, били Сунтаар ыһыаҕар маннык көрүлүүр былаһааккалары боппуттарын санаан, испэр: “Дьокуускайбыт ыһыаҕар эмиэ оннук гыммыттара буоллар”, - диэн санаа көтөн түстэ. Ол кэриэтин, оҕолорго сахалыы оонньуулаах былаһааккалары үлэлэппиттэрэ эбитэ буоллар.
Уһун-киэҥ уочараты тулуйбакка, оҕом мороженай дуу, туох дуу минньигэһи сиэн баҕарбытын биллэрдэ. Хата, мантан чугас мороженай атыылыыр киоскаҕа көтөн тиийдим. Манна эмиэ туспа уочарат. Арай, чэ син тулуктаһан, уочараттаан мороженайы ылар түгэним кэлбитигэр: «Мороженайдарбыт дэлби ирэн, сабылларбытыгар тиийдибит. 15 мүнүүтэнэн кэлээриҥ», - диэн биллэрдилэр. Чахчы даҕаны, бу чугас эргин биир эрэ минньигэс атыыланар ларега үлэлии турбут буолан, дьон тохтоло суох сыбыытаан, морозильниктара ирэ сыһар аакка барбыт эбит. Онон, үлэһиттэри өйдөөн, оҕобор кураанах илиилээх тиийэрбэр күһэлинним.
Уочараппыт аһары уһаабытын иһин, бириэмэни куоттарымаары, эрдэ торумнаммыт былааным быһыытынан, «Үс Сэргэ» түһүлгэтигэр ыытылла турар «Якутия – 21 век» диэн таҥас лоскуйдарыттан хонууну тигэргэ өрөспүүбүлүкэтээҕи аахсыйа хайдах ыытылла турарын көрө-истэ тиийдим.
Бу сонун тэрээһини быйыл муус устарга «Симэх» норуот прикладной ускуустубатын уонна уус-уран оҥоһугун киинэ саҕалаабыт эбит. Оттон Туймаада Ыһыаҕар СӨ тэриллибитэ 100 сылынан, Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар киирбитэ 390 сылыгар, Ийэ сылыгар, Арассыыйа норуоттарын култуурунай нэһилиэстибэлэрин сылыгар ананан, көрүөхтэн эриэккэс, лоскуйдартан тигиллибит паннолары, холбонон тигиллибит сүүнэ хартыыналары көрдүм. Дьон-сэргэ тоҕуоруһа мустан, бэркэ сэргии, сөҕө-махтайа көрдүлэр-иһиттилэр.
Салгыы, дьоммун кытта «Этно-Эрато-2022» Төрүт көстүүм үрдүкү муодатын XXI Евразийскай күрэҕин кыттыылаахтарын көстүүмнэрин көрдөрөр дефилетигэр тиийдибит. «Эдэр ыччат» түһүлгэтин үрдүк сыанатыгар биллэр-көстөр модельердар уонна дизайнердар бииртэн биир, көрүөхтэн ураты, эриэккэс таҥастарын-саптарын көрдөрдүлэр. Бу күрэскэ Грузияттан, Монголияттан, Туркменистантан, Казахстантан, Татарстантан, Башкортостантан, Бурятияттан, Калмыкияттан, Тываттан, Краснодарскай кыраайтан, Амурскай уобаластан, Москваттан уонна Саха сириттэн кыттыбыттар.
Туймаада Ыһыаҕын чахчы даҕаны дьон-сэргэ олус ахтыбыт. Салгыы хааман иһэн биир даҕаны хомойбут сирэйдээх-харахтаах киһини көрсүбэтибит. Дьэ, быыһыгар атыы-эргиэн киинигэр аралдьыйан ылан, билэр дьоммутун көрсөн, эҕэрдэлэһэн, кылгастык кэпсэтэн баран, «Ырыа-тойук түһүлгэтин» көрдүү туруннубут. Чараҥ быыһыгар саһан турбут былаһаакканы маҥнай булбакка, атын түһүлгэҕэ киирэн кэллибит. Манна биир дьиибэ, харчы бириистээх оонньуу буола турар эбит – төһө кыалларынан кылгас бириэмэ иһигэр күрэхтэһээччи мас кубиктары хоппо иһигэр быраҕаттыыр. Тэрийээччилэртэн ыйыталаһан билбиппит, оонньуу аата – «Омуур күрэ». Бу оонньууну «Игры саха ембл» иһинэн тэрийэн ыыта сылдьаллар эбит.
Дьэ, онтон тиийиэхтээх сирбитин, «Ырыа-тойук түһүлгэтин» син булан тиийдибит. Манна кэлэн, сылайбыппытын биллибит ээ. Үс Хатыҥ уһун-киэҥ хонуутун устун хааман, барыбыт даҕаны атахпыт элэйиэхчэ буолбут, эбиитин өҥүрүк куйаастан уу чоккурас буола итииргээн кэлэн, хатыҥнар анныларыгар күлүккэ олорунан кээстибит. Түһүлгэлээн олорор курдук сананан, кыратык үссэнэн ыла-ыла, утаппыппытын ханнаран уу ыймахтыы-ыймахтыы кэнсиэрдэри көрдүбүт.
Манна бастаан «Үбүлүөйдээх саха чулуу композитордара» - С.А. Зверев- Кыыл Уолун аатынан Үҥкүү тыйаатырын төрүт үнүстүрүмүөннэрин аркыастыра оонньоото.
Арыый хойутуу кэлбит буоламмыт, аҕыйах композицияны толорбуттарын кэнниттэн, «Бороҥ саха кыыһабын» СӨ үтүөлээх артыыһа Валентина Романова-Чыскыырай үбүлүөйдээх бырагыраамата саҕаланна.
Салгыы, дьоммун кэнсиэр көрө хааллартаан бараммын, атын тэрээһиннэри көрө-истэ туруннум. Ол эрээри, халлаан итиититтэн, күн чаҕылыччы көрүүтүттэн төлөпүөнүм барахсан ииттэриитэ бүтэн хаалан, дьоммор төннөрбөр күһэлинним. Онон, төттөрү кэнсиэрт түһүлгэтигэр тиийэн, кэргэммиттэн көрдөһөн, ыраах турар массыынабытын холбоон, аҕыйах бириэмэҕэ төлөпүөн ииттэрдим.
Дьэ, онтон бириэмэбит олох даҕаны ыраатан, үлэм түһүлгэтигэр үлэлиир чааһым үүнэ охсон, онно тиэтэйэ-саарайа хаамтым. Манна кэлэн торумнаммыт былаан быһыытынан үлэбин оҥорон, төттөрү дьонум диэки баран иһэн өйдөөн көрбүтүм – Үс Хатыҥмыт бүүс-бүтүннүү быыл дуу, буруо дуу буолбут!
Бу бачча үлүгэр туохтан үөдүйбүт быыла буоллаҕай диэммин тулабын көрүнэн, сыныйа одуулаан баран билбитим – ыраах ипподруомҥа ат сүүрүүтэ саҕаланан ырааппыт эбит! Эбиитин, дьон-сэргэ тоҕуоруһа мустан, үгүс сиринэн үҥкүү-битии, оһуохай ыытыллан, хаарыан Үс Түһүлгэбит барыта көтө сылдьар быыл буолан хаалбыт диэн түмүк оҥордум.
Ол эрээри, аныгыскы кэлэр сылларга, мааны халадаай былааччыйалаах, киэргэнэн-симэнэн кэлэн баран, наһаа хараарбакка-киртийбэккэ төннүөҕү баҕарыллар. Баҕар, онон-манан, били Олоҥхо ыһыаҕар курдук от күөх поликтары эҥин тэлгэппиттэрэ дуу, эбэтэр уу ыһар массыыналары үчүгэйдик үлэлэппиттэрэ буоллар дуу дии санаатым. Чэ, ол эрээри, хас сыл ахсын ыһыахпыт куруутун маннык буолааччы диэн санаабытын түһэрбэтибит, кэтэһиилээх сахабыт бырааһынньыгар үөрэ-көтө сылдьан, сүргэбит олус көтөҕүллэн сырыттыбыт.
Төннүөхпүт иннинэ, «Дыгын оонньууларын» кылгастык көрөн ыллыбыт, ыытыллар сиригэр “лыык” курдук дьон бөҕө. Син онон-манан быгыалыы, көрө сатаан баран: «Хойутаан миэстэттэн маппыппыт, сарсын тэлэбииһэринэн буолар быһа эпиири көрүөхпүт», - дэстибит уонна массыынабыт диэки хаамтыбыт. Төннөрбүтүгэр эмиэ Марха оройуонугар диэри чырапаахы хаамыытынан айаннаатыбыт, онтон салгыы, аны аҕыйах массыыналаах «объездной» суолга тахсан, иннин хоту түһүнэн кээстибит.
Чэ, ити курдук сирэй-харах киртийиэр, маҥан халадаай бороҥ буолуор, атах хаамтарбат буола сыһыар диэри сылайан-элэйэн, ол эрээри, сүргэбит көтөҕүллэн, үгүс тэрээһини көрөн, дьону-сэргэни көрсөн, сахабыт мааны аһын-үөлүн амсайан, кымыһы, быырпаҕы ыймахтаан, сөптөөҕүн ыһыахтаатыбыт.
Ыһыахха сырыытын туһунан хайдах баарынан сурукка тистэ Ираида Коркина-Чугдаара
Сэҥээриилэр