АҺЫЫР АС ТАҤАРАИАНСТВО ИТЭҔЭЛИГЭР

Киһи аһыыр аһа, уута суох киһи буолбат. Биһиги Айыы Тойон Таҥара итэҕэлинэн сирдэтэн уонна аныгы билим ситиһиилэригэр олоҕуран аһыыр ас туһунан анаарыыбытын Арыыттан саҕалыыбыт.

АРЫЫ – АЙЫЫЛАР АСТАРА

Былыр-блыргыттан сахалар арыыны-сыаны олус сыаналыыллара. Туох эмэ үчүгэйин бэлиэтээри гыннахтарына арыы курдук, сыа курдук диэн сыана быһаллара. Өбүгэлэрбит арыыны-сыаны элбхтик сииллэрин сөбүлүүр этилэр. Ол биһиги олорор эйгэбит усулуобуйата тыйыһын кытары сибээстээх буолуон сөп. Н.А.Виташевскай диэн XIX үйэ иккис аҥарыгар уонча сыл Саха сиригэр сыылкаҕа олоро сылдьыбыт политсыылынай табаарыһыгар суругар урут соҕуруу олорор эрдэҕинэ арыыны-сыаны оччо ахсарбатын, оттон саха сиригэр кэлэн баран арыыны да сыаны да мотурҕаччы сиир буолбутун туһунан дьиктиргээн суруйбута ити биһиги үөһээ эппиппитин бигэргэтиэн сөп. Итини таһынан билиҥҥи чэпчэки олохтоох куорат дьоно арыыны-сыаны эмиэ элбэҕи сиэбэттэр.

Саха киһитэ Аал уотун, алааһын. өрүһүн иччитин, Үрдүк Айыылары бэйэтэ саамай күндүргэтэр астарынан - арыынан, кымыһынан айах тутар үгэстээх.

Төрөөбүт дьахтарга, эр киһиэхэ, ыарахан үлэ кэнниттэн, холобур, бастакы от охсубут күн киэһэтигэр, этэ-сиинэ сымнаатын диэн ууллубут арыы иһэрдэллэрэ, саламаат сиэтэллрэ. Ис ыарыытын кыыймыт арыыны иһэрдэн эмтииллэрэ, киһи күөмэйэ ыарыйдаҕына, сөтөлүннэҕинэ ынах арыытын эмтэрэн сиэтэллэрэ.

ЧЭГИЭН БУОЛУУ, ЫАРЫЫ УОННА ӨЛҮҮ КЛЕТКА МЕМБРАНАТЫТТАН САҔАЛАНАР

Өбүгэлэрбит арыыны ити курдук сыаналыыллара, таптыыллара сөптөөх эбит. Ол билиминэн эмиэ дакаастанар.

Төрдүттэн саҕалаатахха маннык.

Тыынар тыыннаах этэ-сиинэ, оһох кирпииччэттэн тутулларын курдук, клеткаттан таҥыллыбыт (1-кы ойуу). Оттон клетка төһө да кыракый буоллар, иһигэр эмиэ быычыкайкаан гынан баран сүүнэ суолталаах 18-ка тиийэ эттиктэрдээх (органиоиды). Клетка тас хаҕын аннынан мембрана диэн бүрүөһүннээх. Ол 18 кыракый эттиктэртэн 13-һэ эмиэ мембрана бүрүөһүннээхтэр. Дьэ ити мембранабыт сүнньүнэн арыыттан-сыаттан (фосфолипиды, гликолипиды, холестерин) уонна белоктартан таҥыллан оҥоһуллубут. 2-с ойууттан көстөрүн курдук мембранаҕа арыы-сыа мөлүөкүлэлэрэ атахтаһан икки хос сыталлар, онон арыы (липиды) ортотунан мембрана 30% -нын ылар, убаҕас, онно белоктар уста сылдьалларын курдук өйдүөххэ сөп.

Мембрана тутула, үлэтэ хамнаһа кини арыыта хайдах туруктааҕыттан, төһө элбэҕиттэн эмиэ тутулуктаах. Мембрана эттиктэр атастаһыыларын, клеткаҕа киирэллэрин-тахсалларын сүрүннүүр, онно баар белоктар үгүстэрэ ферменнэр, сорохторо бигээн билэн (рецептордар) үчүгэйи куһаҕантан араарар дьоҕурдаахтар. Үгүс белоктар арыыны кытары кыттыһан үлэлиллэр.

Тыынар тыыннаах, ол иһигэр киһи, үөскээһинэ, улаатыыта, сайдыыта, ыалдьыыта, өлүүтэ барыта клетканы кытта сибээстээх. Саамай кэрэхсэбиллээҕэ – организмҥа тахсар туох баар уларыйыы, ол иһигэр туруктаах доруобуйа, ыарыы, өлүү аан бастаан клеткаҕа баар мембраналартан саҕаланар. Мембрана туга эмит алдьанна эбэтэр ыарыйда да клетка ыалдьар - Эн ыалдьаҕын. Оттон мембраналар үгүстэрэ өлөн киирэн бардахтарына, клетка өлөр. Тыын органнарыҥ клеткалара өллөхтөрүнэ киһи эмиэ өлөр.

Онон клеткабыт мембранатын туруга чэгиэн буоларыгар аһыыр аспытыгар элбэх арыы баар буолуохтаах. Оливка, лен, эриэхэ арыытыттан ураты мас арыылара клеткаҕа кыайан иҥпэттэр, тымырга сөҥөллөр. Ити арыылар, ордук оргуйдахтарына түргэнник хойдоллор уонна хатан алыыппа курдук буолалларын хаһаайка барыта алаадьылаабыт хобордооҕор хаалбыт өр турбут мас арыытын көрөн билэр буолуохтаах.

Сахаларга өбүгэбит саҕаттан сиэн-аһаан кэлэммит, ынахпыт арыыта атын дойду араас аатырбыт арыыларынааҕар, мембранабыт арыытыгар атылыы буолан, иҥэмтиэлээх, доруобуйабытыгар ордук туһалаах.

ХОЛЕСТЕРИН ОННУК БУОРТУТА СУОХ ЭБИТ

Билиҥҥи кэмҥэ доруобуйа туһунан киэҥник тарҕаммыт литератураҕа, эмп үлэһиттэрин да ортотугар ынах арыыта элбэх хзолестериннаах, онон доруобуйаҕа буортулаах диэн өйдөбүл бигэтик олохсуйбут. Ол гынан баран кэлиҥҥи билим чинчийиилэрэ көрдөрөрүнэн сыа-арыы, урут этэллэрин курдук оннук буортулаах буолбатах эбит. Киһи барыта билэр уонна куттанар холестерина “үчүгэй” ( липопротеины высокой плотности (ЛПВП) эбэтэр альфа-холестерин) уонна “куһаҕан” (липопротеины низкой плотности(ЛПНП)) диэннэргэ араараллар. Куһаҕан холестерин хааҥҥа элбээтэҕинэ тымырга сыстан бөлчөҕү (бляшка) үөскэтэр адьынаттаах. Оччоҕо тымыр кыараан, сүрэх, мэйии ыарыытын төрүөтэ буолар.

Үчүгэй холестерин аһыыр астан тутулуга суох быарга үөскүүр уонна тымырга куһаҕан хаолестерин сыстыбытын ыраастыр дьоҕурдаах. Ол аата, тымыр ыраас буоларыгар быарбытын харыстыахтаахпыт эбит. Куһаҕан холестерин 1/4 аһы кытары киирэр, ¾ искэ үөскүүр. Итинтэн көстөрүнэн, киһи куһаҕан дьаллыга суох, хамсанар-имсэнэр буоллаҕына   хааҥҥа куһаҕан холестерин аҕыйыыр, үчүгэй уонна куһаҕан холестериннар сөпкө дьүөрэлэһэллэр, онон тымырга ЛПНП сыстан хаалбат, ол аата тымыр кыараабат эбит диэн өйдүөхтээхпит.

ТАҤАРАИАНСТВО АЙЫЫ АҺЫН – АРЫЫНЫ ЭЛБЭХТИК   СИИРГЭ СҮБЭЛИИР

Ынах арыытын састааба олус үчүгэй. Аллараа таблицаҕа ынах арыытыгар баар туһалаах бэссэстибэлэр анаалыстара көрдөрүллэр.

Үөһэ эппиппит курдук арыы-сыа мембрана солбуллубат тутаах сорҕото буолар. Арыыны-сыаны организм бэйэтэ оҥорбот, ол аата аһыыр аһыҥ хайаан да арыылаах-сыалаах буолуохтаах. Ону сэргэ, А, Е, Д онна К битэмииннэр арыыга эрэ суураллар буолан арыылаах астыын сиэтэххинэ киһи этигэр-ханыгар иҥэллэр. Холобур, моркуобу арыылаан сиэтэххинэ эрэ ити аска баар каротин эйиэхэ туһалыыр. Аны тирии, баттах, тыҥырах туруктаах буоларыгар, өй үчүгэйдик үлэлииригэр, ууһатар гормоннар – тестостерон (эр киһи), эстерогеннар (дьахтар) үөскүүллэригэр арыыга баар веществолар олус наадалар. Киһи сүрүн ниэрбэлэрэ миелин диэн сыа бүрүөлээхтэр. Арыы тиийбэккэ ол бүрүө чарааһаатаҕына киһи ниэрбэ ыарыһах буолуон сөп.

Ахтан ааспыппыт курдук, Өбүгэлэрбит сүүһүнэн сыллар усталара аһаан-сиэн кэлбит арыылара-сыалара мембрана сыатыгар-арыытыгар ордук атылыылар, ол иһин ордук иҥэмтиэлээхтэр.

Айыы Тойон Таҥара итэҕэлэ - Таҥараианство арыыны доруобуйаҕа улахан туһалаах Айыылар астарынан ааҕар. Онон арыыны уонна арыылаах саха бүлүүдэлэрин: сүөгэйи, чөчөгөйдөөх чэйи, күөрчэҕи, көбүөрдээх лэппиэскэни, арыылаах алаадьыны, саламааты о.д.а. күннэтэ аһыыр ас оҥостуохтаахпыт (3 – 7-с ойуулар). Оччоҕо сүрэх-тымыр ыарыыларыгар ылларбакка, доруобуйабыт тоҥхойо кырдьыахпытыгар диэри чэгиэн-чиргэл буолуо.