Саха тылын учууталларын I сийиэһэ 2017 сыллаахха күргүөмнээхтик ыытыллан, уопсастыба санаата өрө көтөҕүллүбүтэ. Учууталлар аныгы кэмҥэ саха тылын үөрэтии туһунан дьүүллэспиттэрэ, уураах ылыммыттара. Онтон ыла 5 сыл ааста. Туох ситиһилиннэ, туохха өссө болҕомто уурар наада? II сийиэһи ыытар тоҕо нааданый? Ол кыаллыа дуо? Ол туһунан – учууталлар санаалара.
Жанна Барашкова, “Сайдыы” саха тылын учууталларын ассоциациятын салайааччыта:
– Саха тылын учууталларын сийиэһэ, чахчы даҕаны, өй-санаа түмүллүүтэ, күүрүүтэ этэ. Сийиэс саамай сүрүн хайысхаларга дьүүллэһии тэрийэн, уураах ылынан, ону олоххо киллэрэн барбыппыт. Урут түмсүүтэ суох эбит буоллахпытына, сийиэскэ “Сайдыы” диэн саха тылын учууталларын ассоциацията тэриллибитэ, учууталлар көмүскэллээх курдук санаммыттара. Бастакы тэрээһиммитигэр, “Саха тылын түһүлгэтин” тэрийэн, улуустартан түмсэн, мэтиэдьикэ босуобуйаларын көрүү ыытыллыбыта.
Үлэбитигэр, бастатан туран, үөрэтэр чааһы турууласпыппыт. Бу кыһалҕа билигин даҕаны тирээн турар. Төрөөбүт тыл эйгэтэ кыарыы, аччыы турар кэмигэр оскуолаҕа саха тылын, литэрэтиирэтин үөрэтиини сарбыйар сатаммат дии саныыбыт.
2022 сылга II сийиэс ыытыллыахтаах, ону бэс ыйыгар диэн былаанныыбыт. Онно I сийиэс уураахтара олоххо төһө киирбиттэрин, үлэ хайа өрүтэ, тоҕо кыаллыбатаҕын сиһилии ырытыы, саҥа соруктары дьүүллэһии буолуоҕа. Саха тылын учууталларын сийиэһин ыытары төрөөбүт тылбыт туһугар бары эйгэни хабан, үлэни күүһүрдүү курдук сыаналыыр наада. Бу үөрэх үлэһиттэрин эрэ сийиэһэ буолбакка, төрөөбүт тыл туһугар ыалдьар уопсастыба араҥата барыта кыттыахтаах сийиэһэ буолуохтаах. Төрөөбүт тыл сайдарын туһугар, туох баар суолу-ииһи туһанар курдук, бары бииргэ мустан олорон, ону тобулар соҕотох үрдүкү уоргаммыт буоларын ситиһиэххэ.
Светлана Неустроева, СӨ үтүөлээх учуутала, Бөтүҥ оскуолата, Амма:
– Төрөөбүт тылбытын үөрэтиигэ көмүскэллээх буоларбытыгар сокуон наада. Үөрэтии баҕа өттүнэн буолан, төрөппүт оҕотун ноҕуруускалаамаары саха тылын үөрэтэрин улаханнык ирдээбэт, онно болҕомто уурбат буолла. Саха литэрэтиирэтигэр өйтөн суруйуу эксээмэнин төнүннэрэр наада. Бэйэбит ыыта сатыыбыт да, көдьүүһэ кыра, төрөппүт букатын кыһаммат. Бу барыта аҥаардас саха тылын учууталын эрэ кыһалҕата буолбатах, уопсастыба эмиэ ылсыан, туруорсуон наада. Төрөппүтү күүскэ көҕүлүүр көдьүүстээх буолуоҕа.
Рустам Каженкин, саха тылын учуутала, «Айыы кыһата» НГ:
– I сийиэһи ыытыахха диэн аллараттан тахсыбыт көҕүлээһини өйөөн, оччотооҕуга Ф.В. Габышева салайар Үөрэх министиэристибэтэ тэрээһин боппуруостарын, ис хоһоонун, ханнык боппуруостар көрүллүөхтээхтэрин барытын бэйэтигэр ылыммыта. Сийиэскэ ФГОС барыйааннарыгар улахан болҕомто ууруллубута: 4-с эбэтэр 5-с барыйаанынан үөрэтэргэ, оскуолаларга хайдах-туох көмөлөһүөххэ сөбүй диэн. Сийиэс төрөөбүт тылы үөрэтии бары өттүн учуоттаан ылыммыт резолюцията саамай улахан ситиһиибит этэ. Итини сэргэ “Сайдыы” диэн учууталлар уопсастыбаннай түмсүүлэрэ тэриллибитэ.
Билигин да хамнас, чааһы тыырыы боппуруоһа, оскуола таһымынан быһаарыллар буолан, оннунан хаала сылдьар. Маны таһынан Төрүт омуктар оскуолаларын института федераллар бас билиилэригэр барда. Оттон биһиги туох баар бырагыраамабытын, учуобунньукпутун бу институт нөҥүө оҥорон үлэлии олордохпут. Институт анаан-минээн онно идэтийдэҕэ. Начаалынай кылаастан саҕалаан, саха оскуолатын олохтоон, үүннэрэн, ол салгыы үүнэн-сайдан, билигин сахалыы-нууччалыы үөрэтэр уонна оннук үөрэтэр учуобунньуктаах оскуолаларга тахсыахтаах этэ. Холобур, биология, устуоруйа, уопсастыбаны үөрэтэр биридимиэт мэтиэдьикэлэрэ сахалыы буоларын курдук. Онон, II сийиэһи ыытар наадата итинтэн да сиэттэрэн тахсар: институт стратегическай боппуруос буоларынан, ол боппуруоһун хос көтөҕөр наада.
Аны туран, саха тылын кэбиниэттэрэ 90-с сыллар бүтэһиктэригэр – 2000 сс. ортолоругар оҥоһуллубуттара. Билигин саҥалыы көрөн, мэтиэдьикэ өттүнэн кыайыыларбытын учуоттаан, сөргүтэн оҥорорбут наада. Биһиги “эрэгийиэннээҕи сыыкыл” учууталлара буолабыт, ону учуоттаан, хамнаска эбии көрүллэрин курдук кэпсэтии барара буоллар. Портал үлэҕэ киирдэ, ол үлэтэ-хамнаһа эмиэ дьүүлгэ туруохтааҕа буолуо. Итини кытта мэтиэдьикэ, хайдах үлэлиэхтээхпитий диэн сүрүн боппуруоспут турара саарбахтаммат. Бу киириэхтээх саҥа ФГОС, төрүт омуктар тылларыгар уонна литэрэтиирэлэригэр быдан аҕыйах чааһы биэрэр. Олорон хааллахпытына, төрөөбүт тылларга болҕомто аҕыйыа, учууталларбыт үлэтэ суох хаалыахтара. Онон “салгыы тугу дьаһанабыт?” диэн дьүүллэһиигэ үөрэҕирии ситимигэр үлэлии сылдьар салайааччы, тэрийээччи дьон, эппиэттээх үлэһиттэр эмиэ кыттыахтарын наада диибин.
Сардана Гоголева, Чурапчы орто оскуолатын саха тылын учуутала:
– Сийиэс кэнниттэн биэс сыл ааста, онно этиллибит санаалар, этиилэр мин көрүүбэр, барыта да буолбатар, олоххо киирэ сатаатылар. Холобур, литэрэтиирэ учуобунньугар саха литэрэтиирэтин саҕалаабыт, төрүттэспит суруйааччылар, Эрилик Эристиин эҥин айымньылара киирэн биэрбиттэрэ үөрдэр. Ол 7-с кылааска киирбитэ оҕо ылынарыгар да үчүгэй. Итини таһынан хотугу норуоттар литэрэтиилэригэр эмиэ киирэ сылдьар. 9-с кылааска киирэр айымньылар 10-с кылааска иккистээн киирбиттэрин, учуутал бэйэтэ талан, дириҥэтэн үөрэтиэхтээх. Оннук “Кыһыл Ойуун”, “Ойуун түүлэ”, 9-10 кылааска киирбиттэр. Оҕо үксэ билигин 9-с кылааһынан барарын учуоттаан, сүрүн айымньылары билэн хааллын диэн оҥоһуллубута үчүгэй. Тугу талан, наардаан, туохха ордук болҕомто ууран үлэлиэхтээҕэ учууталтан бэйэтиттэн эмиэ тутулуктаах.
Соторутааҕыта төрөөбүт тыллар порталлара арылынна. Онно видео-уруоктар эҥин киириэхтээхтэр. Мин санаабар, биһиги ити өттүн хото туһанар курдук ыытыахтаах үлэбитин өссө кыайа иликпит. Сахалыы ханааллар эҥин суохтарын кэриэтэ, кыра саастаахтарга эрэ баар, оттон орто саастаахтары тардар курдук тугу даҕаны оҥоро иликпит. Онон, билигин ити өттүгэр күүскэ үлэлиэхпитин наада.
Итини кытта бэйэтэ да саха тылыттан тэйэн эрэр, оҕотун да туһугар кыһаллыбат төрөппүтү кытта үлэбит ситэтэ суох. Итини аҥаардас саха тылын учуутала эрэ кыайбат: бары турунан үлэлээтэхпитинэ эрэ кыаллыа. Социальнай ролик устан тарҕатар наада этэ. Сийиэскэ уопсастыбаннас дойду аатын сахалыы суруйары туруорсубута. Итини улахан реестргэ киллэрэн, хас биирдии дойду аата сахалыы суруллуохтаах диэн туруорсабыт да, улахан хамсааһын билиҥҥитэ эмиэ тахса илик. Итини барытын учуоттаан, үлэбитин салгыахпытын наада.
Тамара Слободчикова, Майа гимназиятын төрүт култуура учуутала, Мэҥэ Хаҥалас:
– Биһиги олохпутугар саҥа уларыйыы, саҥа сүүрээн, көрүү бөҕөтө киирэ, бара турар. Оттон киһи урут ааспыты кыһалҕа тирээн кэллэҕинэ, биирдэ сыаналыыр эбит. Ол сиэринэн биһиги билигин I сийиэс кэмигэр ыытыллыбытын, сүрдээх элбэх, глобализацияттан саҕалаан, айылҕаҕа тиийэ боппуруостары хаппытын, дириҥ ис хоһооннооҕун, боппуруостары саамай сөпкө туруорбутун өйдүүбүт. Саха тылын саамай сүрүннүүр дьоно, тыл үөрэхтээхтэрэ бары түмсэн, хаһан эрэ Өксөкүлээх саха интэлигиэнсийэтин иннигэр туруорбут боппуруостарын курдук, ону таарыйан, ол туһунан кэпсэппиппит. Онно көрүллүбүт боппуруостар, ылыллыбыт резолюция уураахтара олоххо киирэн, сир-сир аайы барытыгар сэргэхсийии тахсыбыта.
Cийиэс элбэх киһини сомоҕолуур, бииргэ түмэр улахан күүс, тэрээһин буолар. II сийиэскэ, өрөспүүбүлүкэбит 100 сыллаах үбүлүөйэ буоларынан, эмиэ дьоһун санаалар, этиилэр иһиллиэхтэрэ диэн күүтэбин. Мин төрүт култуура биридимиэтин туруорсуохпун баҕарабын. Төрүт култуура уруога 90-с сылларга киирбитэ. Бу ыарахан кэмнэргэ төрүт култуура уруога киирэн үлэлээбитэ Сахабыт сирин дьонун-сэргэтин, кинилэр оҕолорун-ыччаттарын норуот быһыытынан биир сомоҕо гына түмэргэ олук уурбута.
Билигин төрүт култуураны үөрэтиигэ анаммыт кинигэлэр бэлэмнэнэн, саҥа ирдэбилгэ эппиэттиир, хас биирдии үөрэнээччигэ туһаайыллыбыт бэртээхэй бырагыраамалаах үөрэнэр кинигэлэр баар буоллулар. Дабыл, Е.М. Поликарпова, Г.С. Попова-Санаайа курдук дьоммут, уопуттаах учууталлар айар бөлөхтөрө үлэлээн, “саха оҕотугар маннык гыннахха сөп түбэһиэ, сайдарыгар олук буолуо” диэн анааран оҥорбут олус үчүгэй учуобунньуктара бааллар. Ол эрээри, хомойуох иһин, өрөспүүбүлүкэҕэ олох аҕыйах оскуола ону үөрэтэ олорор, өссө сорохтор быйылгынан бүтэбит дииллэр...
Дьиҥинэн, бу биридимиэт быһыытынан ФГОСка толору эппиэттиир ээ! Төрүт култуура – билии-көрүү эрэ буолбатах. Өбүгэлэрин үгэһин, олоҕун укулаатын билэр, ону иҥэринэн өйдөөбүт эрэ киһи бигэ тирэхтээх буолар диэн туран, сийиэскэ төрүт култуура уруоктара саҥалыы тыыннанан, I-11 кылааска диэри толору үөрэтиллэрин туруорсуо этибит. Кылааһы таһынан эрэ үөрэтии диэн – олох атын, итэҕэс.
Валентина Кривошапкина, СӨ үтүөлээх учуутала, Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйын аатынан Харбалаахтааҕы үөрэхтээһин холбоһуга:
– Сийиэскэ учууталлар ассоциациялара тэриллэн, син өйөбүллээх курдук сананабыт, кыһалҕабытын сүбэнэн быһаарса сатыыбыт. Холобур, хамсык кэмигэр дьиэттэн үөрэниигэ "Учуутал учууталга" диэн араас матырыйаалы хардарыта ыытыһар, сүбэлэһэр ватсаап бөлөх тэриллибитэ. Сыыппара платформатын баһылааһыҥҥа ИРОиПК мэтэдьииһэ В.Р. Шишигина былааннаах үлэни тэрийэн, олус туһалаах куурустары ыытар. Билигин оннооҕор тыа сиригэр оҕолорбут нууччалыы кэпсэтэр буоллулар, тылбыт түргэнник мөлтүүр кутталлаах. Онон II сийиэс ити кыһалҕаны хайдах кыайан, тылбытын чөл хаалларарга туһуланыан наада. Итиннэ салалта, төрөппүт уонна оскуола бары бииргэ түмсэн үлэлиэхтээхпит. Кэлэр үөрэх дьылыттан саҥардыллыбыт ФГОС киирэринэн, ахсаан чааһа элбиэхтээх. Ол суотугар төрөөбүт тылы үөрэтии чааһа лаппа аччыа диэн этэллэр. Дьэ, онуоха чааспыт, саатар, билиҥҥи туругунан хаалара буоллар диэн туруорсуохпутун наада.
Василий Тимофеев, Курбуһах оскуолатын саха тылын учуутала, Уус Алдан:
– Тыл сүппэтин туһугар электроннай СМИлэргэ, бэчээт үлэтигэр син хамсааһын барар, холобур, бэҕэһээҥҥи күнтэн төрөөбүт тылларга аналлаах саҥа портал арыллыбыта олус үчүгэй.
Сийиэс сүрүн кыһалҕалаах хайысхата оскуолаларга сахалыы эйгэ хайаан даҕаны баар буолуохтаах, алын сүһүөхтэргэ, оҕо уһуйааннарыгар ордук туһуланар.
***
Төрөөбүт тыллары үөрэтии кыһалҕата мэлдьи баар. Кэнники ол киирсиигэ, туруорсууга кубулуйда. Бу саҥардыллыбыт ФГОС киирээри турдаҕына, төрөөбүт тылы үөрэтиигэ туһуламмыт “үрдүкү уоргаммыт II сийиэс ыытыллан хаалара хайаан да наада” дииллэр эбит учууталлар. Онуоха диэри мэтэдьиичэскэй холбоһуктар, түмсүүлэр, учууталлар санааларын сааһыланан, былааннарын торумнаан, этиилэрин бэлэмнии сылдьыахтара диэн эрэнэбит.
Нина ГЕРАСИМОВА.
