ФГОС: Төрөөбүт тылы үөрэтии
Шишигина Василиса Романовна, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, Арассыыйа үтүөлээх учуутала:
– Сийиэс кэнниттэн үөрэххэ улахан уларыйыылар таҕыстылар. Быйылгы дьылга диэри тирэх гынан үлэлии олорбут РФ үөрэҕин судаарыстыбаннай ыстандаартыгар уларытыылар киирдилэр. Онно этиллэринэн, Арассыыйа норуоттарын төрөөбүт тылларын, нуучча тылын судаарыстыбаннай тыл быһыытынан үөрэтиини кытта тэҥҥэ, күүскэ уонна толору үөрэтии туһунан этиллэр.
Маны таһынан, РФ норуоттарын төрөөбүт тылларын үөрэтии туһунан кэнсиэпсийэни Арассыыйа үөрэҕин министиэристибэтин кэллиэгийэтэ 2019 с. алтынньы 1 күнүнээҕи №ПК-3ВН боротокуолунан бигэргэппитэ. Онон сибээстээн, төрөөбүт тыллары үөрэтии ис хоһоонугар, ирдэбилигэр, хонтуруолугар улахан үлэ ыытылла турар. Ол эрээри үксэ төрөөбүт тыл быһыытынан нуучча тылын үөрэтиигэ тохтууллар. “Баччааҥҥа диэри нуучча оҕото, син биир атын омук оҕотун курдук, нуучча тылын судаарыстыбаннай тыл быһыытынан үөрэтэр. Бэйэтин омук быһыытынан уратытын, култууратын анаан-минээн үөрэппэт” диэн.
Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр саха тылын уонна литэрэтиирэтин үөрэтии бырагыраамалара, учуобунньуктара 2015 сыллаахха тахсан, дьэ оннуларын булан эрдэхтэринэ, эмиэ уларыйыы буолуох курдук. “Арассыыйа норуоттарын төрөөбүт тылларын биридимиэтин үөрэтиигэ туох ирдэбил туруон сөбүй, түмүк ситиһии туох буолуохтааҕый?” диэн боппуруоһу чуолкайдыырга, РФ үөрэҕин акадьыамыйатын иһинэн сүрүннүүр бөлөх тэрилиннэ. Биһиги эрэгийиэнтэн онно ХИФУ профессорын Евдокия Поликарпованы уонна миигин киллэрбиттэр. Ити үөһэ ааттаммыт докумуоннарга тылы кытта култуураны үөрэтии, сайыннарыы наадатын туһунан этиллэр. Онон, баҕар, култуурабытын төннөрөр суолу булаайабыт?
Ол эрээри бу үлэ атын хайысханан эмиэ барыан сөп курдук. Төрөөбүт тылы туспа тутан үөрэппэккэ, атын тыл биридимиэтин, холобур “саха-нуучча”, “саха-аангылыйа” диэн курдук дьүөрэлээн, силбэһиннэрэн (интеграция) үөрэтии диэки хайыһыы эбэтэр элбэх тылы холбуу тутан үөрэтии («полилингвальная модель поликультурного образования») киириэн сөп курдук. Башкирия университетын учуонайдара бу иккис хайысханы олоххо киллэрээри бырайыак оҥоро сылдьаллар. Кинилэр быйыл саас биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр дьыала хайдаҕын билсэ кэлэн барбыттара.
“Ити хайысхалары үөрэтэн баран, сийиэскэ бэйэбитигэр сөп түбэһэр, наадалаах, тыын боппуруостарбытын дьүүллэһэр хайысханы булуохха, ону өрөспүүбүлүкэбит иһигэр хайдах тэринэрбитин тобулуохха наада” дии саныыбын. Аны, иитии боппуруоһугар “Эркээйи иккис эргиирэ” бырагырааманы хайдах олоххо киллэрэн, тылы, култуураны сэргэ тутан оҕолорбутун сахалыы саҥалаах, айылҕа тыыннаах, сахалыы сиэрдээх иитэн таһаарарбытын быһаарыахтаахпыт. Ол тиһикпит Арассыыйа иитэр үлэтин чэрчитин иһинэн буоларын хааччыйыахтаахпыт. Онон, быһаарсар, өйдөтүһэр, туруорсар боппуруоспут элбэх курдук.
Биир сүрүн кыһалҕа – учуобунньук
Раиса Уйгурова, А.Г. Кудрин-Абаҕыыныскай аатынан орто оскуола саха литэрэтиирэтин учуутала, Өлүөхүмэ:
– Саха тылын учууталларын бастакы сийиэһэ буолбута балай эмэ буолла. Бастакы сийиэс саха тылын учууталларыгар болҕомто ууран, бииргэ түмсэн үлэлээһин олугун уурбута. Биллэрин курдук, атын биридимиэттэр учууталлара киин сиртэн, интэриниэт ситимиттэн даҕаны, быһаччы араас туһалаах матырыйаалынан хааччыллар буоллахтарына, саха тылын, литэрэтиирэтин, култууратын учууталлара оннук кыахтара суох. Бары, ким тугу булбутунан, бэйэтэ хайдах толкуйдуурунан, сатыырынан үлэлии сылдьабыт. Ол кэккэ ыарахаттары үөскэтэр этэ. Бастакы сийиэс ону туоратта. Бары түмсүүлээх, биир ситимнээх буоллубут. Бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһэргэ, үлэ араас өрүттээх кыһалҕаларын быһаарсарга бу – туохха да тэҥнэммэт күүс. Аны туран, онон тохтоон хаалбакка, бу түмсүүнэн үлэни салгыы ыытыллыахтаах.
Инньэ гынан, инники соруктары торумнуурга хайаан да иккис сийиэс ыытыллара ирдэнэр. Бастакы сийиэстэн ыла билиҥҥэ диэри быһаарыллыбатах боппуруостар бааллар. Холобур, биир сүрүн боппуруос: үөрэх кинигэлэрэ, учуобунньуктар. Олус ыксаллаах балаһыанньа үөскээтэ.
Араас таһымнаах мунньахтарга билиҥҥи учуобунньуктар оҕону үөрэтэргэ сөбө суохтарын туһунан элбэхтик этиллэр. Ол тухары, туох даҕаны оннуттан сыҕарыйан быстыбат. Үөрэтэ сылдьар быраактык-учууталлар санааларын тоҕо истибэттэрэ, ылымматтара – өйдөммөт. Төһө да учуобунньук ааптардара элбэҕи үлэлээбит, ытыктабыллаах дьон буолбуттарын иһин, бу учуобунньугунан үлэлии сылдьар дьон санаатын истиэхтээхтэр, сыыһа-халты баар буоллаҕына, өһүргэммэккэ ылыныахтаахтар этэ. Ону баара, бу учуобунньуктар сатаҕайдарын туһунан санааларын быктарбыт учууталларга ааптардар: “Ити учуобунньугунан сатаан үлэлээбэт буоллаххытына – эһиги мөлтөх учууталларгыт, ити кэриэтин хотоҥҥо баран үлэлээҥ,” – диэбит түбэлтэлэрэ кытта баар. Ити дьон санаатын табар туһугар, бүтүн норуот тылын толук ууран эрэр курдукпут.
Тыл учуобунньуктара аһара “научнайдыҥылар”, оҕо ылынарыгар ыарахаттар. Ол оҕону да, төрөппүтү да салыннарар, тылтан тэйитэр. Мантан сылтаан төрөппүт оҕотун нууччалыы үөрэттэрэ сатыыр. Ыйыталаһан көрдөххө, үгүс төрөппүт: “Оҕом итини өйдөөбөт, ону мин сатаан быһаарар кыаҕым суох, онон “2”, “3” сыанаҕа үөрэниэн кэриэтин, саха тылын букатын да үөрэппэтин” – диир. Анаан бэлиэтиибин, ити учуутал “сатаан үөрэппэтиттэн” буолбатах, учуобунньук оннук оҥоһуллубутуттан. Дьиҥинэн, оҕону саҥарарга үөрэтии, тыл баайын иҥэрии ордук туһалаах буолбатах дуо?
Аны литэрэтиирэ учуобунньугар олус элбэх айымньы киирэн сылдьар. Нэдиэлэҕэ 1 эрэ чаастаах, ол аата барыта 34 чаастаах биридимиэт учуобунньугар 30-тан тахса айымньы киирбит. Ол иһигэр, улахан кээмэйдээх айымньылар. Бу айымньылары ырытыахтааҕар буолуох, ааҕан бүтэрэр да уустук. Ону ол диэбэккэ, итиччэ кэмчи чааска сорох айымньы иккилии кылааска хатыланар. "Дириҥэтэн үөрэтэргэ" диэн үһү. Ол кэриэтин биир кылааска айымньыны тута дириҥэтэн үөрэтии ордук буолбатах дуо? Сорох айымньылар оҕо сааһыгар дьүөрэтэ суохтар.
Ону эмиэ элбэхтик этэн турабыт. Ол тухары хоруй биир: “Сатаан үөрэппэккит”. Ханнык баҕарар идэҕэ туттар үстүрүмүөннэр бааллар. Учуутал үстүрүмүөнэ – учуобунньук. Холобур, тугу эрэ уһанан, оҥорон таһаарар киһиэхэ сатаан туттуллар кыаҕа суох үстүрүмүөнү туттардахха, бу оҥорооччу төһө бэрт оҥоһугу таһаарыай? Бэйэтэ сатаабатыттан, кыаҕа тиийбэтиттэн буолбакка, туттар үстүрүмүөнэ табыгаһа суоҕуттан. Дьэ, ити курдук кыһалҕа баар, барыбытыгар.
Иккис сийиэс бу кыһалҕаны быһаарарын күүтэбит.
Эргэ харыытабытыгар олоробут...
Бурхалей Макаров, саха тылын учуутала, Үөһэ Бүлүү:
– Мин “ийэ тылбытын үөрэтиигэ Е.П. Жирков кэнсиэпсийэтин саҕанааҕы курдук болҕомто ууруллаары гыннаҕа” диэн үөрбүтүм, “үрдүкү салалта үөрэтии хайысхатын саҥалыы тыыннаан, тылы өрүһүйэр күүстээх үлэни саҕалаарай...” диэн эрэнэ санаабытым. Хомойуох иһин, I сийиэс үлэтэ-хамнаһа хайдах тэриллибитин көрөн, ыра санаам сонно уостубута. Ыытыахха эрэ диэн ыытыллыбыт, “эһиэхэ бу даҕаны сөп” диэн хаҕыс сыһыан баар курдуга. Дэлэҕэ даҕаны, СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, олоҕун тухары саха туһа диэн үлэлээбит-хамсаабыт киһини кытта сийиэс мунньаҕар былдьаһыктаах уһун уочарат кэнниттэн, баара-суоҕа үстүү мүнүүтэ тыл этэн, санаа ситимин быстар быһаҕаһын эрэ быктаран, ыра санаабытын албыннаппыт оҕолор курдук өтөхпүтүн быһыахпыт дуо? Дьиҥинэн, дьон этиэн-тыыныан баҕарбыта, бэлэмнэммитэ сүрдээх этэ, этиниэн баҕалаах олус элбэҕэ.
Онон I сийиэс быһаарыылара, син эмиэ уопсай тэрээһинин курдук, тута уостан, ууга тааһы бырахпыт курдук сүтэн хаалбыта сөхтөрбөт. Сийиэс саха тылын үөрэтиигэ, ийэ тылбытын сайыннарыыга күттүөннээҕи тугу да биэрбэтэ. Эргэ харыытабытыгар олорбуппут курдук, олороохтуубут. Дьиҥэр, сийиэс таһаарыылаахтык үлэлээбитэ буоллар, элбэх оҥоһуллара хаалла. Сийиэс кэннинээҕи кэмҥэ оҕолорбут төрөөбүт тылларыттан тэйиилэрэ өссө түргэтээтэ. Билигин оскуолаҕа үөрэнэр 4-с кылаас оҕолоро (оннооҕор тыа сиригэр) нууччалыы чобугураһа сылдьаллар. 3-с, 2-с, 1 кылаас оҕолорун туһунан этэ да барыллыбат. Бу биир даҕаны нуучча суох, саха оҕолорун кылаастарыгар. Оҕолорбутун төрөөбүт тылларыгар сыһыарар хаарыан кэми мүччү туттубут. Бастакы сийиэскэ тыл этээччилэргэ төһө даҕаны кылгас бириэмэ бэрилиннэр, оҕону төрөөбүт тылга сыһыарар араас ньыманы, албаһы, үлэни ахтыбыттара, этиилэри киллэрбиттэрэ... Ол соннук этиллибитинэн хаалла. Ол да буоллар, сийиэс сыалын-соругун төһө даҕаны сиппэтэр, ыытыллыбыта да үчүгэй буоллаҕа.
Онон, II сийиэс тэриллэр буоллаҕына, саха тылын быһаччы үөрэтэ сылдьар дьоҥҥо тыл бэриллиэхтээх, кинилэр санааларын толору этиэхтээхтэр. Сийиэс кэмигэр төгүрүк остуоллар, аһаҕас кэпсэтиилэр тэриллэн, элбэх киһи санаата түмүллүөхтээх. Кэпсэтиини-дьүүллэһиини саха тылын быһаччы үөрэтэ сылдьар дьон иилээн-саҕалаан ыытыахтаахтар. Тоҕо диэтэххэ, кэпсэтии ис эйгэтин билэр эрэ буоллахха, боппуруоска сөптөөх хайысханы биэриэххэ, сөптөөх быһаарыыны ылыныахха сөп. I сийиэскэ оҕоҕо саха тылын хаһан да үөрэтэн көрбөтөх дьон кэпсэтиини салайбыттара. Ол сийиэһи улаханнык сымсаппыта.
Билиҥҥи төрөппүт оҕо иитиитин интэриниэккэ сэлээннээн, оҕолорбутун көрбүтүнэн олорон былдьатан эрэбит. II сийиэс, бастатан туран, манна ураты болҕомтону ууран, сокуон нөҥүө сөптөөх хааччахтары киллэрэн, оҕолору интэриниэт билиэниттэн быыһыыр суолу тобулуохтаах. Саха тылын учуобунньуга туох да дууһата суох аҥаардас билимҥэ эрэ олоҕурара тохтуохтаах. Ол оннугар оҕону сөпкө саҥарарга, суруйарга үөрэтиэхтээхпит, ийэ тыл баайын, кэрэтин иҥэриэхтээхпит. Сийиэс саҥа бырагыраама торумун, хайысхатын, ону оҥорор бөлөҕү бигэргэтиэхтээх, хаһааҥҥыттан олоххо киллэрэри чопчулуохтаах.
II сийиэс ийэ тылбыт алпаабытыгар болҕомто ууруохтаах. 1939 с. саха тылын симэлитэргэ анаан айыллыбыт алпаабыт тохтуур кэмэ кэллэ, бу алпаабыты салгыы тутта олоруу, олорор мутугу кэрдиниигэ тэҥнээх. Сийиэс тыл билимин дуоктара, бэрэпиэссэр И.Е. Алексеев-Хомус Уйбаан оҥорбут алпаабытын тула кэпсэтиини тэрийиэхтээх, олоххо киллэрэр суолу тобулуохтаах...
Сийиэс уһуйааннарга, оскуолаларга ийэ тыл туттуллар эйгэтин кэҥэтэр туһунан кэпсэтиини таһаарыахтаах. Ол курдук, уһуйааннарга, алын сүһүөх кылаастарга иитии, үөрэтии ийэ тылынан эрэ барарыгар болҕомтотун ууруохтаах. Орто, улахан кылаастарга биирдиилээн биридимиэттэри сахалыы үөрэтиини кэҥэтэр, орто анал, үрдүк үөрэххэ Саха сирин устуоруйатын, тылын үөрэтии булгуччулаах буоларын ситиһэр соруктары туруоруохтаах дии саныыбын.
Бэлэмнээтэ
Нина ГЕРАСИМОВА.
