Билигин аан дойду балаһыанньатын улаханнык айгыратар аймалҕан ис төрүөтүн нэһилиэнньэ ситэ өйдөөбөт. Ол – салалта өттүттэн ситэ быһаарбат, өйдөппөт буолууттан тахсар. Биир сүрүн быһаарыы Арассыыйа устуоруйатын 8-с кылааска үөрэтэр учуобунньукка ырылыччы сурулла сылдьар. Сэбиэскэй кэм уонна кэлиҥҥи 30 сыл устата ол быһаарыы уларыйбата, бобуллубата, онон, арыый умнуллубуту өйдөтөргө туох даҕаны омнуолаах суоҕун өйдөтөбүн.
Ол – Хара муораны (Черное море) былдьаһыы устуоруйата буолар. Арассыыйаҕа Хара муора – сылы быһа эргиччи эргинэр, тиэйэр-таһар сүрүн суол. Бу суол сабылынна да, Арассыыйаҕа ханнык даҕаны сааҥсыйатааҕар ыарахан охсуу оҥоһуллар. Хара муораттан Сир ортотугар сытар муораҕа (Средиземное море) тахсар икки силбэһиини, Босфор уонна Дарданеллар диэннэри (ити икки муора икки ардыгар Мраморнай муора баар) Турция бас билэринэн, Арассыыйа туроктары кытта хабырыйсыыта 15-с үйэттэн саҕаламмыта. 350 сыл устата хаһан сэриилэһэн, хаһан эйэлэһэн, олус иирээннээхтик сыһыаннаһан олорбуттара. Сэрии балаһыанньатыгар 70 сыл олорбуттара, 12-тэ сэриилэспиттэрэ. Пётр I (Азов сэриитэ), Екатерина II (1783 с. Кырыымы Арассыыйаҕа холбооһуна) улахан оруолламмыттара.
Аан дойду бастакы сэриитин (1914-1918с.) түмүгүнэн Арассыыйа ити икки силбэһиини ылар, баһаам сири холбонор балаһыанньата үөскээбитэ. Арассыыйаҕа бассабыыктар былааска кэлэннэр, Османскай импиэрийэ (туроктар судаарыстыбалара), Арассыыйа импиэрийэтэ, Австро-Венгрия импиэрийэтэ, Германия импиэрийэтэ букатыннаахтык самныбыттара. Ону кытта Арассыыйа былдьаһыктаах силбэһиилэри баһылыыр былаана симэлийбитэ.
Сэриини күөртээччилэр: Англия-8, Франция-8, Бельгия-1 судаарыстыбаны холуонньа оҥостон, байар аакка барбыттара. 1918 с. Турция судаарыстыбата тэриллэн (Мустафа Кемаль Ататюрк), Арассыыйаны кытта эйэлээх сыһыаны олохтоон барбыта, хомуньуус баартыйаны төрүттээбитэ. В.И.Ленин, эрэллээх салайааччы былааска кэллэ диэн, 1921с. эйэлээх дуогабарга илии баттыырга сорудахтаабыта. Инникитин Турция ССРС-ка киириэҕэ, Босфоры, Дарданеллары бииргэ баһылыахпыт диэн, Арменияттан ыйытыыта суох 3 уобалаһы, ол иһигэр эрмээннэр ытык хайаларын – Арараты Турцияҕа биэрэргэ дьаһайбыта. Сотору туроктар тиэрэ эргийбиттэрэ. Турцияҕа 1923с. хомуньуус баартыйа бобуллубута, эргинии, силбэһиилэринэн айан уустугурбута.
Аан дойду иккис сэриитигэр Турция кыттыбат өрүтү тутуспута эрээри, Германияҕа улахан көмөнү оҥорбута, 25 дивизияны ССРС кыраныыссатыгар, сэриилэһэргэ бэлэм гына туруорбута. ССРС эмиэ утары 15 дивизияны туруорарга тиийбитэ. Сэрии кэнниттэн Потсдам кэмпириэнсийэтигэр И.В. Сталин, Турция Гитлергэ актыыбынай көмөтүн учуоттаан, өстөөҕүнэн биллэрэргэ, былдьаһыктаах силбэһиилэри ССРС хонтуруолугар биэрэргэ, Дарданелларга ССРС байыаннай базатын тутарын, Арменияттан урут бэриллибит сирдэри ССРС-ка төннөрөрү туруорсубута да, ол кыаллыбатаҕа.
Уопсастыбаннай тутуллар (общественные формации) уларыйаллар, оттон судаарыстыбалар улахан сыаллара, кыаллыбатах боппуруостара ханна да барбаттар, салгыы аала, нүөлүйэ сылдьаллар. Арассыыйа импиэрийэтэ, ССРС самныбыттара, оттон Хара муора боппуруоһа, билигин Арассыыйа төбөтүн ыарыыта буолан, сымныахтааҕар, өссө сытыырхайан иһэр. Кырыымы Украинаҕа биэрии, бастаан Н.С.Хрущев (1954 с.), онтон Б.Н.Ельцин (1991 с.) саамай улахан сыыһалара буолан, аан дойдуну аймыыр, өтөрүнэн уоскуйуох быһыыта биллибэт айдааҥҥа тириэртилэр. Кырыымҥа ССРС, онтон Арассыыйа Хара муоратааҕы флота турбута уонна турар. Севастополь флот сүрүн базата буолара кыаллыбатаҕына, Новороссийскайга базаны тутар табыгаһа суоҕунан, олох даҕаны улахан хотторуу саҕаланар. Кырыымҥа НАТО сэриилэрэ, аракыаталара тоҕо анньан кэлиэхтэрин сөп.
Турция салайааччыта Эрдоган халбаҥ бэлиитикэни тутуһарын үрдүнэн, Арассыыйа бары кыаҕынан сыһыаны тупсара сатыыр. Силбэһиилэри тутан олорор хаһаайын Украинаҕа көмөлөһө олорорун билэ-билэ, В.Путин иирсибэт бэлиитикэни тутуһар. Бары, улахан аймалҕантан куттанан, бэйэлэрин көмүскэнэр, улаханнык хотторбот бэлиитикэни тутуһа сатыыллар. Украина уматыга бүтэн эрэр диэн буолбута, Казахстан Румыния нөҥүө Украинаны сэлээркэнэн толору хааччыйа олороро билиннэ. Кыргызстан, Арассыыйа байыаннай базата баарын үрдүнэн, НАТО-ҕа киирэр баҕалааҕын эттэ. Швеция, Финляндия НАТО-ҕа киирэри быһаартара сылдьаллар. Хотугу Кэриэйэ (136,5 мөл. киһи), кими да кытта сэриилэһэр санаата суох эрээри, 7 мөл. киһилээх аармыйалаах (Арассыыйа аармыйата 0,9 мөл. киһилээх). Судаарыстыбалар икки ардыларынааҕы аймалҕаннар бары өттүнэн ырытыллан (геополитические задачи и проблемы), түмүккэ бары өттүнэн хотуулаах тахсарга суоттанан саҕаланаллар. Ким сөбүн, ким сыыспытын бириэмэ көрдөрүөҕэ.
Иннокентий Оконешников,Орто Халыма.
