Бу ХХ үйэ сэттэ уонус сылларыгар Уус Алдан оройуонун кыракый Майаҕас диэн бөһүөлэгэр буолбут быһылаан бу бөһүөлэк дьонун эрэ буолбакка, бүтүн оройуону, өрөспүүбүлүкэни уҥуордаан Москуба куоракка тиийбитэ. Ол күн киэһэтигэр АХШ «Эй-би-си» ханаала “Сэбиэскэй Сойууска Саха сиригэр олохтоох омуктар нуучча батталын тулуйбакка өрө тураннар, нууччалары сүгэнэн кэрдэн өлөртөөн эрэллэр” диэн сураҕы аан дойду үрдүнэн тарҕаппыта.
Ол быһылааны санатыһан, Майаҕас бөһүөлэгэр 40-ча сыл анараа өттүгэр төннүөҕүҥ.
1976 с олунньу ый. “Герой Егоров” сопхуос «Маяктааҕы» отделениетын управляющайа Яков Ноговицын сарсыарда эрдэ туран үлэтин-хамнаһы ыпсара сылдьан, гараас таһыгар туспа турар «шабашниктар» дьиэлэриттэн буруо тахсыбатын, бу дьон үлэлэригэр тахсыбатахтара икки хоммутун дьиктиргээбыт. Нууччалар олорор дьиэлэригэр кэлэн көрбүтэ: ааннара таһыттан хатыылаах, дьиэ иннигэр икки хонуктааҕыта түспүт кыраһа хаарга киһи сылдьыбыт суола-ииһэ суох. Бу тутуу биригээдэтин дьоно соҕурууттан кэлэн манна өссө сайыҥҥыттан сүөһү хотонун тута сылдьыбыттара, үлэлэрин бүтэрэн хамнастарын аахсыахтарын иннинэ ханна да барбат дьон. Онуоха эбии, Саха сиригэр кими да билбэттэр. Быһата, ханна да барыахтарын табыллыбат... Яков Яковлевич тута ытырыктата санаабыт. Инньэ гынан, үлэ чааһа саҕаланарын күүппэккэ, тута сэбиэт бэрэссэдээтэлигэр дьиэтигэр тиийэн тыллаабыт. Ол кэннэ нэһилиэк икки тутаах дьоно тута “шабашниктар” дьиэлэрин көрө тиийбиттэр.
Таһыттан хатыылаах аан күлүүһүн боробуойун сыыйан дьиэҕэ киирбиттэрэ – ынырыктаах хартыына арылла түспүт! Ол курдук, дьиэ эркинин сыһыары сыҥаһа ороннорго түөрт киһи өлөн сыталлар, ороннорун аннынан муостаҕа хаан бөҕө тохтубута хайы сахха тоҥон хаалбыт. Бу дьаабыны көрөөт, сэбиэт бэрэссэдээтэлэ уолуйан таһырдьа ойбут. Управляющай өмүттэн хаалан, ороҥҥо өлөн сытар дьону биир-биир суорҕаннарын арыйтыы-арыйтыы: «Оо, бабат даҕаны, бу биир киһи, оо, бу иккис, үһүс, төрдүс!» диэн бабыгырыы-бабыгырыы дьиэттэн тахсар ааны кыайан булбакка сүүрэкэлии сылдьыбыт... Ол кэннэ, өлө уолуйбут дьон сэбиэт хонтуоратыгар тиийэн төлөпүөнүнэн милииссийэ оройуоннааҕы салаатыгар тыллаабыттар.
Ити кэннэ, улуу сүпсүлгэн Майаҕаһы уҥуордаан Бороҕоҥҥо көспүт. Оччолорго Уус Алдан милииссийэтин Лука Вензель салайан олорбута. Кини отдел үлэһиттэрин барытын атаҕар туруоран мунньа охсон баран, тута Дьокуускайга биллэрэр. Онтон оройуон борокуруора Владимир Жиркову, хас да силиэдэбэтэли, иниспиэктэри илдьэ Майаҕаска тиийэллэр. Бороҕонтон 7 эрэ биэрэстэлээх сири өр гыныахтара дуо... Хонтуораҕа тохтуу барбакка, тута, бөһүөлэк «чөмчөкөлөрүн» илдьэ «шабашниктар» дьиэлэригэр ааһаллар.
Дьэ манна быһылаан буолбут сирин көрүү бастакы түһүмэҕэ саҕаланар. Барыллааһын көрүү түмүгэр, өлбүт түөрт киһи бары биригээдэ чилиэннэрэ буолаллара быһаарыллар. Арай, биригэдьиирдэрэ суох эбит. Оронноругар сыппытынан өлбүт дьону таһыттан сирийэн көрүү түмүгэр, бу дьон бары систэригэр сытыы тимиринэн быһыта охсуллубуттара, кэтэхтэригэр кытаанах эттигинэн охсуу суоллаахтара быһаарыллар. Ол “сытыы тимир эттик” сүгэ буолара сэрэйиллэн, “онно илии суола хаалыан сөп” диэн көрдүүллэр да... Оһох иһиттэн умайан тимир сүгэ тоһоҕоһо эрэ хаалбытын булаллар.
Бу оперативнай бөлөх сэбиэт хонтуоратыгар ыстааптанан үлэлээн барар. Биллэн турар, уорбалааһыҥҥа бастакы уочаратынан сүтэн хаалбыт биригэдьиир турар. Инньэ гынан, бу киһиэхэ сыһыаннаах докумуоннар бары көтөҕүллэн бараллар. Быһа сибээһи олохтоон, ол информацияны барытын Дьокуускайтан төлөпүөнүнэн быһа биэрэ олороллор. Бу киһи Бороҕонтон Дьокуускайга сөмөлүөтүнэн күрээн көппөтөҕө быһаарыллыбытын кэннэ, тута Дьокуускайтан сөмөлүөтүнэн соҕуруу көппүт дьону үөрэтэллэр. Көппөтөх эбит. Ити кэмҥэ Бороҕонтон ханнык массыыналар Дьокуускайдаабыттарын чинчийэллэр. Маны таһынан, “бу дьыалаҕа олохтоох дьон кыттыһыахтарын сөп” диэн, бөһүөлэк олохтоохторун ортотугар бэрэбиэркэ барар. Бастатан туран, урут сууттана сылдьыбыт дьону, арыгыһыттары уонна чэпчэки, содур быһыылаах дьахталлары көрдөөһүн, ыаллары аҥаар кырыытыттан кэрийии саҕаланар. “Туоһу” буолуон сөптөөх дьон көрдөлүгэр, бастатан туран, отделение управляющайа Яков Яковлевич хабыллар. Ол курдук, кини сүрүн уорбаланааччыны, сүппүт биригэдьиири кытта, үлэтин чэрчитинэн, элбэхтик алтыспыт, саамай бүтэһигинэн сирэй көрсөн кэпсэппит. Ол “аньыытыгар”, кинини оройуон борокурора бэйэтинэн доппуруостаан ууга-уокка түһэрэр. Сүрэҕэ ыалдьан тута балыыһаланар туруктаммыт киһини, биэлсэри ыҥыран аҕалан укуоллата-укуоллата, хас эмэ чааһы быһа салгыы эрийэллэр.
Бүтүн дойдуну аймаабыт, эбиитин “бэлитиичэскэй, националистыы иэҕиилээх” быһылаан быһылаан түмүгэр, Саха Обкуомун сабыылаах бүрүөтэ ыытыллар, Саха сирин барытын үрдүнэн соҕурууттан кэлэн үлэлии сылдьар “шабашниктар” биригээдэлэрин бэрэбиэркэлээһин саҕаланар.
Онон туһанан, олохтоох милииссийэ уорганнара дьэллик сылдьар нуучча хаамаайыларын “көрөн-истэн” бараллар, докумуона суох, урут сууттаммыт, арыгыһыт, олохтоох нэһилиэнньэни кытта сибээстээх, саха дьахталларын кытта “сылдьыһар” дьону аҥаар кырыытыттан тутан, суута-сокуона суох соҕуруу үүртэлээн бараллар. Таарыйа, урут “всесоюзнай” дэнэр ирдэбилгэ сылдьыбыт хас да киһини тутан “галочка” эбинэллэр. Саамай интэриэһинэйэ: соҕурууттан дьэллик кэлэ сылдьар элбэх хаамаайы, олохтоох холуобунай ирдэбиллэри кытта «уопсай» тылы булан, арыллыбакка сылдьар кыра уоруу дьыалаларын бэйэлэригэр «ылынан» хаайыллаллар. Ол кэннэ, сиэр быһыытынан, аҕыйах ыйынан-сылынан босхолоноллоругар толору ыспыраапкалаах буолан, ханна баҕарар олохсуйалларыгар быраап ылаллар. Итинник ньыманан элбэх кэлии киһи Саха сиригэр олохсуйа хаалбыта. Холуобунай ирдэбил ити кэмҥэ элбэх уоруу дьыалатын “арыйан”, үлэтин көрдөрүүтүн эмиэ тупсарбыта.
Ол күн эбиэттэн киэһэ Уус Алдаҥҥа хаһан да үктэммэтэх Саха АССР ИДь миниистирэ тойон Л.Г. Удовенко, холуобунай ирдэбил отделын начаалынньыга, Уус Алдантан төрүттээх Н.П. Олесов, чулуу иниспиэктэрдэр В.К. Измеров, Е.П. Васильев, Н.И. Петров ыар ыалдьыт буолан АН-2 сөмөлүөтүнэн тирилэтэн кэлбиттэрэ. Кинилэри райком I сэкирэтээрэ С.Е. Васильев баһылыктаах дэлэгээссийэ көрсүбүтэ.
Тойоттор мунньахтыыр кэмнэригэр, куораттан кэлбит арыый боростуой дьон тута үлэлии ыстаналлар. Ыстаап буолбут сэбиэт хонтуоратыгар күүстээх үлэ түүннэри-күнүстэри тохтообокко оргуйар. “Сүрүн туоһу” курдук балаһыанньаламмыт управляющай Яков Ноговицын эрэйдээҕи куораттан кэлбит милииссийэ тойотторо салгыы ыган-түүрэн, субу-субу доппуруостаан, ууга-уокка түһэрэн, тиһэҕэр тиэрдэн балыыһа киһитэ оҥорон кэбиспиттэрэ. Майаҕас бөһүөлэгин “учуокка баар” дьоно бары доппуруостанан, бэрэбиэркэ Чараҥ, салгыы Бороҕон диэки “сыҕарыйан” бара турбута. Биригэдьиир ууга тааһы бырахпыт курдук сүтэн хаалбыта.
Силиэстийэ уонна биригэдьиири көрдөөһүн иккис сууккатыгар барар. Ол күн отдел силиэдэбэтэлэ Сэмэн Попов куораттан кэлэ сылдьар эспиэри кытта быһылаан буолбут дьиэтин салгыы чинчийэ сылдьан, дьиэ муостатын биир хаптаһына хамсыырын бэлиэтии көрбүттэр. Сүгэ киллэрэн ол хамныыр муоста хаптаһынын түөрэ олуйбуттара – иһирдьэ биир киһи өлүгэ кистэнэ сытар эбит. Эмиэ сиһэ быһа охсуллубут, кэтэҕэр эчэйиилээх. Быһата, били көрдүү сылдьар биригэдьиирдэрэ сытаахтыыр эбит.
Силиэстийэ хаамыыта барыта буксуйа түһэр. Эмиэ саҥа боппуруос бөҕө үөскээн тахсар. Ол аата, бу дьону туораттан кэлэн өлөртөөбүттэрэ чуолкайданар. Аны, ким эрэ эмискэ, соһуччу кыйаханан дуу, хайаан дуу буолбакка, эрдэттэн толкуйдаан, бэлэмнэнэн, чопчу матыыптаах оҥорбут дьыалата... Аны, бу хара дьыаланы барытын биир киһи оҥорбута буочарыттан көстө сылдьар.
Ити кэмҥэ отделение управляющайа Яков Яковлевич балыыһаҕа сытан “шабашниктар” биригэдьиирдэрэ аҕыйах хонуктааҕыта 8 мөһөөх харчыны аахсан ылыбытн өйдөөн кэлэр. Оттон өлбүт дьон сиэптэригэр харчы баара көстүбэтэҕэ. Мантан сиэттэрэн, силиэстийэҕэ өлөрүү матыыба чуолкайданар. Бу көрдөнөр киһи эмиэ быстах үлэҕэ кэлэ сылдьар нуучча буолуон сөбө сылыктанар.
Авиапорт кассатын иккистээн бэрэбиэркэлээһин түмүгэр, ити быһылаан кэннэ тута Бороҕонтон биир Пересыпкин диэн нуучча киһитэ Дьокуускайдаабыта быһаарыллар. Авиапорт кассира дьахтар көрдөрбүтүнэн, биир билиэтэ суох нуучча киһитэ кэлэн авиапорт начаалынньыгын, эмиэ нуучча киһитин, кытта курдары кэпсэтэн көппүт эбит. Куорат опердара оччо үчүгэй түгэни мүччү тутуохтара дуо, авиапорт начаалынньыгын начаас ыган-түүрэн, кини бу Пересыпкины урукку өттүгэр билбэтин, быһа билиэти ылар туһугар Пересыпкин киниэхэ харчы биэрбитин “хостоон” таһаараллар. Бу киһиэхэ ОБХСС лииньийэтинэн дьыала көбүтэллэр.
Дьыалаҕа саҥа хайысха көстөрүн кытта, куорат дьоно Бороҕону “сынньатан”, тута ол күн куораттарыгар көтөллөр.
Аҕыйах хонон баран, Дьокуускай куорат таһыгар дьахтардаах эр киһини эмиэ сүгэнэн кэтэххэ саайталаан баран систэрин быһыта охсон өлөртөөбүттэрин булаллар. Бөрөстүүпүнньүк «буочара» Дьокуускайга да, Майаҕаска да биир буолан тахсар. Мантан сиэттэрэн, Пересыпкины уталыппакка тутан ылбытатра. Ол саҕана киһини өлөрүү ыстатыйатын борокуратуура эрэ силиэстийэлиир кэмпитиэнсийэлээҕэ. Суут уурааҕынан, Пересыпкин саамай үрдүк миэрэҕэ – ытылларга ууруллубута.
Дьыала сүнньэ...
Кэлин биллибитинэн, дьыала маннык буолбут.
Саха сиригэр соҕурууттан үлэ көрдөнө кэлэ сылдьар Пересыпкин биир бэйэтин курдук быстах кэлэ сылдьар нуучча киһитин булан кэпсэтэр. Биир өлүүгэ сылдьар дьон түргэнник өйдөһө охсоллар, ол киһи саҥа билсиилээҕэр “көмөлөспүт” аатыран, быраатын биригээдэтэ Уус Алдан Майаҕаһыгар хотон тута сылдьарын кэпсиир. Хайдах тиийэрин ыйан-кэрдэн биэрэр. Пересыпкин айан массыынатын куоластаан Бороҕоҥҥо кэлэр, Майаҕаска сатыы баран били дьонун булар.
Көрсүһүүнү уонна саҥа билсиини бэлиэтээн бу дьон алтыа буолан арыгылыыллар. Кэпсэтии кэмигэр Пересыпкин биригээдэ дьоно харчы ылан олороллорун билэр, салгыы тугу гынарын толкуйдуу охсор. Ити кэннэ бэйэтэ итирбэт курдук иһэ-иһэ, наар били дьону күөртээн арыгылатар. Ол кэннэ, саах курдук итирэн хаалбыт дьону биир биир оронноругар илдьэн сытыартыыр, сиэптэрин хаһан харчыларын хостоон ылар. Ити кэннэ, тугу да билэр-өйдүүр кыаҕа суох итирик дьону сүгэ өнчөҕүнэн кэтэххэ биэртэлии-биэртэлии, тоҕо эбитэ буолла, лаппыйан сүгэ биитинэн систэрин быһыта биэртэлиир. Сүгэтин оһоххо быраҕар. Оҥоруутун оҥорон баран, суолун муннараары, бириэмэни сүүйээри, биригэдьиир өлүгүн муоста анныгар түһэрэн кистээн кэбиһэр.
Сарсыарда дьиэни таһыттан хатаан баран күлүүс тылын ыраах элитэн кэбиһэр уонна күөл уҥуор ыраах көстөр авиапорка сатыы тиийэр. Кассаҕа билиэт суоҕун билэн баран, авиапорт начаалынньыгар киирэр. Кини дьолугар, начаалынньык эмиэ нуучча буолан биэрэр. Ол саҕана Уус Алдаҥҥа тарбахха баттанар нуучча баара. Икки кэлии дьон түргэнник өйдөһө охсон, манньа харчыны ылсан-бэрсэн баран, Пересыпкин туох да мэһэйэ суох бастакы сөмөлүөтүнэн Дьокуускайдаан хаалар. Ол тиийэн, урукку сибээстэринэн, куорат таһыгар нуучча ыалын булан саһан олорор. Салгыы, баара батарбакка, бу дьон харчыларын, көмүстэрин – ылаары, эмиэ өлөртөөн кээһэр. Ити кэннэ атын сиргэ күрээри Дьокуускай устун үүт-хайаҕас көрдөнө сырыттаҕына, куорат «опердара» аһаҕас сиргэ тахсан биэрбит киһини өр гыныахтара дуо, быччаччы тутан ылаллар...
Бүтүн Сойууһу аймаабыт дьыалаҕа ким эрэ буруйданыан наада. Райком бюротун уурааҕынан, били “буруй эрэ Моттойоҕо” диэбиккэ дылы, саамай кыра уонна туох да буруйа суох дьону – отделение управляющайын уонна нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэлин – үлэлэриттэн устубуттара. Хата, баартыйаларыттан таһаарбатахтара. Оройуон милииссийэтин начаалынньыга Вензель Л.В “нэһилиэнньэ ортотугар профилактика, чуолаан кэлии омуктары хонтуруоллааһын үлэтин мөлтөппүтүн иһин” кытаанах быыгабары ылбыта, учаастак иниспиэктэрдэрэ Мырсановтаах Охлопков ИДьМ лииньийэтинэн быыгабардаммыттара. Ити уустук дьыаланы арыйыы иһин ким да наҕараадаламматаҕа. Дьэ ити курдук соҕурууттан быралгы сылдьар омук киһитэ 7 киһини өлөрбүтэ элбэх олохтоох дьон үлэтигэр-хамнаһыгар охсон тахсыбыта.
Мин бэйэм ити айдаан кэмигэр Хабаровскайдааҕы милииссийэ оскуолатыгар үөрэнэ сылдьар этим.
Захар Федоров, Бэрдьигэстээх.
Сэҥээриилэр