Быйыл ынах сүөһү, сылгы кыстыга ыарахан буолар чинчилээх. Тыа хаһаайыстыбатыгар куруук даҕаны арыт ардах, сороҕор кураан буолан, сэбиэскэй да кэмнэргэ ыарахан кыстыктары туораан кэллибит.
2021 сылга Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев кэтэх ыалы өйөөн ыанар ынах төбөтүгэр 35 тыһ. солк. субсидия биэрбэтэҕэ буоллар, ыанар ынах төбөтө кэнники 2 сылга биллэ лаппа аҕыйаабыт буолуох этэ.
Ынах сүөһү лаппа аҕыйааһынын биир сүрүн төрүөтэ дьон сааһыран, доруобуйатын туругунан сүөһүнү кыччатыыта, эһиитэ буолар. Эдэр дьон ынах сүөһү көрүүтүгэр кытта сатаабат, уһуннук ылсан үлэлээбэт. Ынах сүөһү көрүүтэ чэпчэкитэ суоҕа кимиэхэ барытыгар өйдөнөр, онон киһи дьону баалаабат даҕаны. Бу маннык балаһыанньа өрөспүүбүлүкэ бары улуустарыгар баар.
Биһиги 2009 – 2010 сылларга улууска, Барахов И.Н. Совнарком бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорон Обком сэкирэтээрэ Пестун Е.Г. кытта Дүпсүн улууһугар сылдьан, ыал экономикатын үөрэтэн баран, ол кэмнээҕи өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн таҥарыгар туһаммыт ньыматыгар олоҕуран, нэһилиэктэринэн биирдиилээн дьон олох аллараа таһымыгар төһө хапсарый диэн мониторинг оҥорбуппут.
Ити кэмнэргэ олох таһымын аллараа кирбиитэ 7 тыһыынча солкуобай этэ.
Холобур, Кырыкый нэһилиэгэр мониторинг түмүгэр 6 кэтэх хаһаайыстыбалаах ыал хапсыбыта, ол иһигэр оччолорго үлэлээбит нэһилиэк баһылыга бэйэтэ эмиэ кэтэх хаһаайыстыбалаах Семенов В.А. киирбитэ. Атын биэһэ - кэтэх хаһаайыстыбалаах учууталлар, котельнай үлэһиттэрэ, бүддьүөттэн хамнастанар дьон этилэр. Оттон олох тыа хаһаайыстыбатынан эрэ хамнас аахсар дьон ол кэмнээҕи олох аллараа кээмэйигэр хапсыбатахтара.
Мониторинг оҥорорбутугар дохуоттуур чааһыгар үүт субсидията, биэнсийэ, оҕо босуобуйата киирбиттэрэ. Ороскуот өттүгэр ГСМ, уот төлөбүрэ, оҕо үөрэттэриитэ, саппаас чаас, от-мас уонна да атын хаһаайыстыбаҕа сыһыаннаах үлэлэр ороскуоттара киирбиттэрэ. Ону таһынан, аһылык, таҥас атыылаһыытын ороскуоттара, нолуок төлөөһүнэ киирбиттэрэ.
Бу үлэлэри барытын нэһилиэк исписэлиистэрэ олохтоохтортон ыйытан, анал таблица толорбуттара, ол кэмнэргэ тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрин штата көрүллэ илик этэ.
Мониторины ол кэмҥэ ТХУ главнай экэнэмииһинэн үлэлээбит Сидорова А.Ю. сүрүннээн оҥорбута. Мониторинг бары нэһилиэктэргэ оҥоһуллубутун кэннэ, уопсай түмүгүн улуус дьаһалтатын баһылыга Поскачин В.С., ол кэмҥэ бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорор Борисов Е.А. киллэрэн көрдөрбүтүн, Егор Афанасьевич үөһээ бүлүүлэр улахан үлэни үлэлээбиккит диэн ол кэмҥэ үлэлии олорор ТХМ миниистиригэр Дмитриев Р.Г. сорудах биэрбитэ. Хомойуох иһин, ол туолбатаҕа, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар оҥоһуллубатаҕа.
Ити кэмнэргэ үөһээ бүлүүлэр хас саастаах киһиэхэ төһө ынах сүөһү кыстаан турар таблицатын эмиэ оҥорбуппут. Онно 45 %-на 50 сааһын ааспыт дьоҥҥо, 40% - 50 дылы саастаах дьонҥо, 15%-на 35 дылы саастаах дьонҥо баара улууска биллибитэ.
ТХМ-тэ бу даҕаны анаалыһы атын улуустарга тарҕатан оҥотторботоҕо.
Бу үлэни билигин Экэниэмикэ, Үлэ уонна социальнай сайдыы, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэлэрэ ылсан оҥоруохтарын сөп этэ.
Билигин эдэр дьон ынах сүөһү иитиитин салаатыгар ылсан үлэлиир буоллахтарына, чэпчэки кирэдьиит биэриититтэн саҕалаан, субсидия биэрэн бары өттүттэн өйүүр ирдэнэр.
Үөһээ Бүлүү улууһугар Ороһу нэһилиэгэр 110 төбө сүөһүлээх 24 саастаах Айсен Түүлээхэп, Балаҕаннаах нэһилиэгэр 61 ынах сүөһүлээх 34 саастаах Петр Кардашевскай бааллар.
Бу уолаттар хаһаайыстыбаларын ким даҕаны кыттыгаһа суох, бэйэлэрэ көрөн олороллор. Ол үрдүнэн, быйыл ороскуот бөҕө көрсөн, оттообут отторо ууга баран, Айсен Түүлээхэп Ньурба улууһуттан 200 тахса, Петр Кардашевскай Хатастан, улуус атын нэһилиэктэриттэн 100 тн оту атыылаһардыы кэпсэтэн олороллор.
Өрөспүүбүлүкэҕэ ким даҕаны кыттыгаһа суох сүүстэн тахса сүөһүлээх хаһаайыстыбалаах 24 саастаах Айсен Түүлээхэп курдук эдэр фермердэр аҕыйахтара буолуо.
Эдэр фермердэр биһиги тыа хаһаайыстыбабыт инникилэрэ, патриоттара буолалларынан, кинилэргэ ураты болҕомто, өйөбүл салалта бары таһымыттан баар буолуохтаах.
Биллиилээх государственнай, политическай диэйэтэл, Саха сирин автономиятын төрүттэспит чулуу дьоммутуттан биир бастыҥнара, Саха АССР совнаркомун бастакы бэрэссэдээтэлэ Исидор Никифорович Барахов, 2023 сылга 125 сааһын бэлиэтиирбитинэн сибээстээн, "Дьиэ кэргэн экономикатын" оҥорон суоттаан таһааран, өрөспүүбүлүкэ ол кэмнээҕи бүддьүөтүн бигэргэтэргэ туһаммыт ньыматыгар олоҕуран ааҕан-суоттаан, тыа хаһаайыстыбатын дириҥник үөрэтэн олоххо киллэрэн, туһанар кэммит тирээн кэллэ быһыылаах.
Үөһээ Бүлүү улууһун Балаҕаннаах нэһилиэгин баһылыга,
СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ,
1995-2011 сылларга Үөһээ Бүлүү тыа хаһаайыстыбатын
управлениетын салайааччыта С.И. Дмитриев
