Бааннаҕа суунан өбүгэм дойдутугар аттаннарбын...

Дьокуускай куорат Короленко уулуссатын 46-с дьиэтин 16 кыбартыыратыгар сэрии оҕото, үлэ бэтэрээнэ Лидия Игнатьевна ЛЫТКИНА киһи киһиэхэ кэпсээбэт ыарахан усулуобуйатыгар олорор. Бу дьиэ норуокка биллэринэн “геологтар дьиэлэрэ” диэн ааттанар эбит.

Бүдүк-бадык подъезд иһинэн тустаах кыбартыырам аанын аһаммын иһирдьэ киирэбин. Куукуна ортотунан холбойон тахсыбыт муостанан хааман, иҥнэ сыһан, ыскамыайка баарыгар олоробун. Кэлбит сыалбын-сорукпун билиһиннэрэбин.

– Эрэдээксийэҕэ биир ааҕааччыбыт төлөпүөннээн, олорор усулуобуйаҕытын билсэрбитигэр көрдөстө. Ону быһа гыммакка, көрө-истэ, билсэ кэллим.

– Лидия Игнатьевна Лыткина диэммин. 82 саастаахпын. Кэргэним Чурапчы көһөрүүлээҕэ этэ. Оҕонньорбунуун 1968 сыллаахха холбоһуохпутуттан Дьокуускай куоракка олохсуйан олоробун. Кини Орто дойдуттан барбыта 16-с сылыгар барда.

– Иккиэн геология хайысхатыгар олоххутун анаабыт эбиккит.

– 6-с №-дээх көрдүүр эспэдииссийэ тэрилтэтигэр үлэ­лээбиппит. Оҕонньорум 30-тан тахса, мин 22 сыл үлэлээби­тим. 1970 сыллаахха үлэлии киирэн баран, 1993 сыллаахха оҕон­ньо­рум инсуллаан, кинини көрөө­рү уурайбытым.

– Бу дьиэҕэ хаһааҥҥыттан олохсуйан олороҕут?

– Ааспыт үйэ 1977 сылыттан олоробут. Ыраатта. Бас­таан көһөн кэлэрбитигэр син аҕай курдук туруктааҕа. 6-с №-дээх көрдүүр эспэдииссийэ тэрилтэтэ биэрбитэ. Кэргэним геологынан үлэлээбитэ. Мин эмиэ онно бэчээт сыаҕар үлэлээбитим. Улахан эргитэр массыынаҕа геология каарталарын түһэрэр этибит.

– Уулуссанан ааһан иһэн, дьон олорор дьиэтэ дии са­наабаккын ээ. Дьиэҕит туру­га мөлтөҕө сүрдээх эбит.

– Муостабыт иҥнэл-таҥнал түһэн, киһи сатаан да хаампат. Дьиэбит күһүн-саас хамсыыр, сүрдээҕин түһэр. Ол аайы ис­тиэнэбит сыбаҕа саккырыы турар. Аны уулуссанан ааһан иһэр дьон сүгүн олордубаттар, сэгэриэм.

– Бай, ол тоҕо?

– Кыһын буоллун, сайын буоллун, ааһан иһэннэр түннүк­пүтүн алдьаталлар. Түннүк оҥор­торортон соло булбаппыт. Соторутааҕыта эрэ 3 түннүгү алдьаппыттарын оҥоһуннубут.

– Хаарбах дьиэттэн көһө­рүү бырагыраамаҕа киллэрэн, көһөрөбүт диэбэттэр дуо?

– Былырыын этэ дуу, ба­даҕа. Иккис этээскэ олорор дьах­тар Путиҥҥа сурук суруй­бут үһү диэбиттэрэ. Ол кэнниттэн мээрийэттэн биир дьахтар кэлэ сылдьыбыта. Хаарбах туруктаах дьиэ диэбиттэр этэ уонна ким да үктэнэн көрө илик. Умнууга хаалбыт дьиэ олохтоохторобут. Бастакы подъезтар олох буорайдылар. Сотору-сотору өрөмүөн оҥос­тоохтууллар. Кинилэр тэрээ­һиннээхтэр ээ. Биһиги 2-с подъезка олоробут. Үгүстэрэ былыр-былыргыттан мэлдьи олорор олохтоох дьон.

– Хас буолан олороҕутуй?

– Бэйэм 50 саастарыттан тахсыбыт 2 уоллаахпын, 1 кыыс­таахпын. Улахан уолум ту­һунан олорор, кэлээскэҕэ олорор инбэлиит кэргэнин кө­рөр, үлэлээбэт. Иккис уолум инсуллаабыта, бэйэбин кытта баар. 40-тан тахсыбыт кыыһым 17-18 саастаах уолаттарыныын эмиэ биһигини кытта олороллор. 1-кы бэликилииньикэҕэ илбийээччинэн үлэлиир. Онон 5 буолан олоробут.

– Дьиэҕит хас кв.м. иэн­нээҕий?

– 46 кв.м., уопсайа 60 тахса кв.м. диэн.

– Күһүн, саас уу киирэр дуу?

– Саас муоста анныгар уулаах буолар, күһүн ханна барбыта биллибэккэ хаалар. Урут хаһан эрэ биир хос­путугар муоста үрдүнэн уу тахса сылдьыбыта. Ааммыт кү­һүн, саас дьиэ хамсыырыгар түбэһэн, баттаннаҕына, нэһиилэ аһыллар-сабыллар буолан хаалар. 90-с сылларга, уу киирэр буолан, муостаны саҥаттан тэлгэппиттэрэ.

– Хапытаалынай өрөмүөн биирдэ эмэ ыытыллыбыта дуу?

– Суох. Олох ыытыллыбат.

– Ыйга төһөнү төлүүгүтүй?

– Бу сырыыга 10 тыһ. тахсаны төлөөтүбүт. Төлөбүрбүтүн хаһан да көтүппэппит, бириэмэтигэр төлүүбүт. Күнтэн күн сыана ыарыыр, ону тэҥэ хомунаалынай төлөбүр эмиэ үрдүүр.

– Маннык балаһыанньаҕа олороргут туһунан ханна да үөһээ салалтаҕа тахса сылдьыбатаххыт дуо?

– Атаҕым ыалдьар буолан, ханна да сылдьыбаппын, дьиэ иһиттэн тахсыбаппын. Урут оҕонньорум тыын­нааҕар сурук бөҕөтүн су­руйара. Ону кымаардаан да көрбөтөхтөрө. Билигин даҕа­ны ким да наадыйбат. Киһи сонньуйуох, дьиэ­бит таһыгар “Слава России” диэн улахан буукубаттан суруллан турар суруктаахпыт (күлээхтиир). Маннык ыыспаҕа олорон, Арассыыйаны уруйдуу-айхаллыы олороохтуубут.

– Хас сыллаахха тутуллубут дьиэний?

– 1936 сыллаахха. Сэбиэс­кэй былаас саҕана хаачыстыбалаахтык тутуллубут буолан, баччаҕа диэри тиийэн кэллэҕэ. Бу көрөрүҥ курдук, муостабыт иэдэйдэ. Бэйэм чарапаахылыы сыылан, аа-дьуо хаамабын. Аны үлтү түһэн, орон киһитэ буолуом диэн ол куттала.

– Харах-көс үчүгэй дуу?

– Харахпынан учуокка турабын. Глаукомаланан хаста даҕаны эпэрээссийэни ааспытым. Аны катаракта диэбиттэрэ. Онон хааппыла кутта-кутта олоробун. Син сирдэтинэн көрөбүн. Уҥа хараҕым көрөрө мөлтөх.

– Кыыһыҥ ипотеканан дьиэ­лэнэр кыаҕа суох дуо?

– Суох буоллаҕа, хамнаһа кыра. Икки оҕотун соҕотоҕун иитэр. Мин биэнсийэбинэн көмөлөһөбүн.

– Гаас суох эбит дии.

– Үйэ тухары уотунан астанан олоробут.

– Дьиэ бары кыбартыыраларыгар ыал толору олорор дуу?

– Үөһээ этээскэ элбэх ыты тутан олорор ыаллар бааллар. Төрөтөн атыылыыллар дуу диэхпэр дылы. Иһирдьэнэн-таһырдьанан, түүннэри-күнүс­тэри ыттар ньалыгыраан тахсаллар. Утуйар хоспут үрдүнэн үөһээ ыалларбыт сарсыарда эрдэттэн хачыгыраһаллар. Аны хаамаллараа-аа, сулуон хааман эрэрин курдук батыччахтааһын. Ол иһин мин сытар оронум үрдэ, дьиэ үрдүн буора саккырыырыттан бүтүннүү буор-быыл буолан хаалар. Киэһэ аайы ол тэбээһинэ.

– Киин уулуссаҕа турар буолан, массыына даҕаны тыаһа сүрдээх быһыылаах.

– Бээтинсэттэн саҕалаан, бу Лермонтов уулуссанан ары­гыһыттар айдааннара уҕа­раа­бат, аймалҕан бөҕө буолаллар, сүгүн утуппаттар. Уһун түүнү ыллаан-туойан, айдааран тахсаллар. Ол барыта курдат иһил­лэ турар. Аны билигин та­һырдьа сылаас күннэр тураннар, түннүкпүт форточкатын кыратык сэгэтэ түһэбит. Кыһынын бу ордук куукунабытыгар киһи нэһиилэ күөстэнэр эрэ. Тымныыта бэрт буолаач­чы. Быйыл хайдах буолаахтыыр.

– Оччоҕуна хаарбах дьиэт­тэн өтөр-наар көһөр сибикигит биллибэт?

– Суох буоллаҕа. Ким да тугу да саҥарбат. Көһөрөллөрө буоллар, саатар, бааннаҕа суу­нан баран, анараа дойдуга аттаныллыа этэ буоллаҕа. Саа­май баҕа санааҥ тугуй диэн ыйыттаргын – баанналаах эрэ дьиэ, онтон ордук туох да наа­дата суох.

– Суунар усулуобуйаҕыт суох буоллаҕа.

– Көрөрүҥ курдук, толору хааччыллыыта суох дьиэ буо­лан, баанната суох. Дэҥҥэ уолбар баран, суунан-тараанан кэлэбин. Туалет чааһын ыйытыма даҕаны. Тоҕо эрэ кэлэ-кэлэ бары туалеты “сэриилээн” тахсаллар. Көрдөххүнэ, иннэ-кэннэ суох, тула өттө барыта аһаҕас, эгэ, аан кэлиэ дуо? Дьэ, онон иһирдьэнэн-таһырдьанан дьаабы усулуобуйаҕа олоробут. Биир даҕаны үрдүк өһүө­лээх тойон кыһаллыбат. Чэ, ол эрээри тэлэбиисэри көр­дөххө, биһигиннээҕэр куһа­ҕан усулуобуйаҕа олорор дьон бааллар диэн, онон эрэ уоску­йаҕын.

Иһиттэххэ, ааһан иһэр дьон бу “дыбарыас” дьиэбитин дьон олорбот дьиэтэ дии саныыллар эбит. Дьэ, олоробут, доҕор, үйэ тухары. Биир да иччитэх кыбартыыра суох. Айаҕалыы сатаан “мусуой” буолбут дьиэ быһыылаах дии саныыбын. Биир да былаас болҕомтоҕо ылбат.

– Урукку сылларга дьиэ уочаратыгар турбатаххыт дуо?

– 1988 сыллаахха уочаракка турбуппут уонна баччааҥҥа диэ­ри олорбуппут курдук харыс да сири халбарыйбаппыт, олорор усулуобуйабыт тупсубат.

– Хаһыат, сурунаал ааҕа­ҕын дуу?

– Урукку сылларга “Кыым”, “Саха сирэ” хаһыаттары кө­түп­пэккэ ааҕарым. Билигин үп-харчы тиийбэт буолан, ха­һыакка, сурунаалга суруппа­таҕым ыраатта.

– Лидия Игнатьевна, са­нааҕын түһэрбэккэ этэҥҥэ олор, сэргэхсийэргэр анаан, эйиэхэ 2023 сыл 1-кы аҥаа­рыгар “Кыым” хаһыат сурутуутун бэлэхтиибин. Баанналаах дьиэҕэ олорор ыра санааҥ туоларыгар баҕарабын.

Умнууга хаалбыт дьиэ дьылҕата хаһан быһаарыллыай?

Биир бэйэм бу дьиэ аттынан орох тэппитим 30-ча сыл буолла. Түһээн да баттаппат эбиппин маннык дьиэҕэ дьон билиҥҥэ диэри олорорун. Таһыттан көрдөххө, түннүктэрэ үксэ маһынан туора саайыллыбыт. Уулусса өттүттэн биир да уот-күөс көстүбэт. Арай Лермонтов уулусса өттүттэн ыраахтан “Слава России” диэн маҥан кыраасканан суруллубут уоттаах-төлөннөөх этии киһи хараҕар быраҕыллар.

Онтон бу алдьаммыт, өҥө-дьүһүнэ биллибэт буола барыарбыт түннүк нөҥүө, иһэ-таһа күөдэл буолбут дьиэ иһи­гэр олох оргуйарын, олохтоохтор уустук усулуобуйаҕа олороллорун билбэппит, сэрэйбэппит сүрүкэтиэ-ээн...

Дьиэ икки подьеһынан сылдьан, үөһэ-аллара киирэн-тахсан, иһиттэн көрөн эрэ, дьон хайдах курдук уустук усулуобуйаҕа олорорун бэркиһиигин. Кө­мө­лө­һөр кыаҕа суоххуттан кыһы­йаҕын, абараҕын. Киһи сон­ньуйа, хоргута көрөр хартыыната. Онтон бу мас дьиэ икки өттүттэн, 21-с үйэ баараҕай тутуулара, 16-17 этээстээх, аныгылыы кэрэ көстүүлээх, халлааҥҥа харбаспыт дьиэлэр тураллар эбээт...

Түмүккэ, Дьокуускай куо­рат дьаһалтатын Дьиэҕэ-уокка сыһыаннаһыыга Департамена (ДЖО) маннык “умнууга” хаалбыт дьиэ баарын билэрэ дуу, суоҕа дуу диэн ыйытык үөскээн тахсар.