Быйылгы сайыммыт эмиэ кураан буолуо” диэн үгүс киһи билгэлиир. Онно мин толору сөбүлэһэбин. Орто дойдуга 80-тан тахса сыл олордум, чопчу биир эрэ сыл курааннаабытын өйдөөбөппүн. Ол эрээри сатаатахха, кыһаннахха, сукка-курааҥҥа от-бурдук аһара үүнүөн сөп. Ол туһунан 2011-2012 сс. кураан кэмигэр элбэхтик суруйбутум. Онтон киллэртээн бэйэм оҥорбуппар, билбиппэр олоҕуран, баҕар, ким эмэ туһанаарай диэн баҕаттан, кыра төбөлөрдөөн суруйарга сананным.
Үүнээйи торолуйар 4 төрүөттээх
Ханнык баҕарар үүнээйи силигилээн, торолуйа үүнэригэр 4 төрүөт наада: салгын, сылаас, сырдык, сиик (уу). Ити 4 «С»-тан биирэ эмэ суох, итэҕэс буоллаҕына, от-мас ханнык да көрүҥэ үүммэтэ эрэбил. Онно ким даҕаны мөккүспэт. Онтон кураан дьылларга сылаас, сырдык дэлэй бөҕө. Салгын мэлдьи баар. Оччотугар уунан дэлэччи хааччый даҕаны, сөҕүмэр үүнүүнү ылыахха сөп.
Онуоха төһө баҕарар холобуру аҕалыахха сөп.
Үйэбэр көрбөтөх элбэх отум
Мин бу суруйууларбар тугу да сымыйалаабаппын, эппэппин-көҕүрэппэппин. Туох баарынан, тугу көрбүппүн, билбиппин эрэ суруйабын.
2011-2012 сс. курааннарга Илин Эҥээр улуустар алаастарын үксүн аһыҥа тараҕай киһи төбөтүн курдук кубарыччы сиэн, дуоннаах оту биэрбэтэҕэ. Биһиги, чурапчылар, дойдубутугар баара-суоҕа 21 тыһ. эрэ туоннаны оттообуппут. Ол иһин элбэх мобильнай биригээдэни тэрийэн, Бүлүү улуустарыгар, Кэбээйигэ тиийэн оттоон, сороҕун атыылаһан 19 (!) тыһ. туонна оту кыһынын таһан, дьылы туораабыппыт. Итиччэ элбэх оту биһиги үйэбитигэр тастан киллэрбэтэхпит.
Ити кэмнэргэ мин «Чурапчы» кэпэрэтиип пресс-киинигэр үлэлиирим. Ол сайын кэпэрэтиип эрдэ атыыласпыт 100 герофорд эт боруодата сүөһүлэрин ыраах, Амма-Чурапчы ыпсыыларыгар сытар Мэҥири үрэххэ сайылатара. Мэҥири – Амма Сэргэ Бэһин аттынан түһэр соччо улахана суох үрэх.
Күһүөрү кэпэрэтиип ол сүөһүлэригэр эбии аһылык (уотурба) киллэрэригэр барсыбытым. Ол сайын үрэҕи хайахсыттар, чакырдар киирэн оттообуттар. Доҕоттор! Онно биир күрүөҕэ 40 (!) оту кэбиһэн кэчигирэппиттэр этэ. Үйэбэр биир күрүөҕэ оччо от кэбиһиллибитин көрбөтөҕүм, көрбөтүм да буолуо. Буолаары буолан, сут-кураан сайыҥҥа. Ол төрүөтэ, биричиинэтэ туох эбитий? Олус судургу. Иннинээҕи саас үрэх халдьыа-куула тыаларын, лаҥхаларын, эргэ хотоннору улахан баһаар уота имири сиэбит. Ол түмүгэр күһүнүн үрэх икки өттүттэн үтүмэннээх уу киирэн, халыйан иҥнэҕэ. Бүттэҕэ ол, 4 «С» (салгын, сылаас, сырдык, сиик) толору баар – хотуур хоппот ото үүннэҕэ.
Манна биири өйдөтөн ааһыым. Баҕар, сорохтор, билбэккит буолуо. Сир саарын туох баар уутун 97 (!) %-на киһи испэт акыйааннар, муоралар уулара. Онтон киһи иһэр, туттар уута ити хаалбыт 3 %-тан 2 (!) %-на, ол сир анныгар иҥэн сытар. Итинтэн биһиги ирбэт тоҥмутугар төһөлөөх элбэх уу килэгир муус буолан, тоҥон сытара буолуой? Омуннаатахха, бүтүн муора уута тоҥон сыттаҕа.
Куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат дэнэринии, аҥаардас былырыыҥҥы мөлүйүөнүнэн гектар умайбыт тыаларбытыттан, муустара ирэн, үтүмэннээх үгүс уу бу сылларга үрүйэлэргэ, үрэхтэргэ киириэҕэ. Ити Мэҥири үрэҕэр курдук. Ол ууну хайдах туһаныахха?
Буобура кыыллары үтүктэн
Буобура (быыдара) диэн андаатарга маарынныыр улахан уу кыылларын туһунан аахпыккыт, саатар, тэлэбиисэргэ көрбүккүт буолуо. Балар андаатар курдук күөллэргэ буолбакка, тыа быыһынан устар кыра үрүйэлэр, үрэхтэр төбөлөрүгэр ууһууллар быһыылаах. Биирдэ күөх экирээҥҥэ көрбүтүм. Бу сатаналарыҥ (буобуралар) өйдөрө сүрдээх эбит. Уулара бүтээри гыммытыгар иҥнэри турар сонос мастары тиистэринэн кэрбээн, туора сууллартаан, ууларын мунньан, дириҥэтэн, төрөөн-ууһаан бараллар эбит.
Итинтэн сиэттэрэн, буобуралар ньымаларын туһаныы туһунан холобур аҕалыым. Сылаҥ Уһун Күөлүгэр Афанасий Говоров диэн 3 уоллаах биллэҕим олорор. 2 уола – ынаҕынан, сылгынан дьарыктанар урбаанньыттар. Ол 10 сыллааҕы курааҥҥа алаастарыттан букатын кэриэтэ мэлийбиттэрэ. Арай Түөйэ үрэх баһыгар Орто Күөл диэн оттуур 10-ча гаалаах сирдээхтэр. Ол иннинээҕи сыл үрэх төбөтүгэр тыа баһаара баран, саас үрэх кыратык сүүрүгүрдүбүт. Ону биллэҕим Афанасий ходуһата кыарыыр икки сиринэн, тииттэри туора состорон, быһыт оҥорбут. Аһаҕас сирдэрин кууллаах буорунан бүөлээбит. Инньэ гынан балачча киэҥ сиринэн ууну халыппыт. Түмүгэр 8 (!) улахан оту ылбыта. “Быһыттаабатаҕым буоллар, 2 оттон ордугу ылыам суоҕа этэ” диэн кэпсээбитэ.
Иккис холобур. Ол сайын биир Хоптоҕо киһитэ (ааппын суруйумаар диэбитэ) биир кыра үрүйэ төбөтүгэр оннук баһаартан уу халытан, кытай тыраахтара көстүбэт хойуу отун оттоон, “сыл тахсарбын буллум” диэбитэ.
Өссө биир холобур. Өрдөөҕүтэ Кытаанах биир маҥнайгы бааһынайа П.Захаров Баайаҕа үрэҕин баһыгар «Таба Баалы» диэн сиргэ эмиэ тииттэринэн быһыт оҥорон балачча оту ылбытын истибитим.
Ити холобурдартан биир быстах түмүк. Кураан, сут дьылларга үрэхтэргэ, үрүйэлэргэ сааскы хаар, тыа баһаардарыттан киирэр ууну араас ньыманан хаарынан, тииттэри туора состорон, буорунан, балбааҕынан... кыра быһыттары оҥорон халыттаххытына, хотуур хоппот отун баһаргыт мөккүөрэ суох.
Пуомпанан ууну ыстаран
Бу холобурдар тустарынан элбэхтэ суруйбутум, өссө биидьийэҕэ уһултаран “Саха” НКИХ көрдөртөрбүтүм. Ону умуннахтара.
Чурапчы Чакырыгар Афанасий Филиппов диэн мындыр толкуйдаах, дьиҥнээх айылҕа оҕото, 33 сыл сылгыһыттаабыт киһи баар. Ыһыллыы кэнниттэн кини бааһынайдыы барбыт. Уктарбыт алааһыттан өҥнүҥү сылларга, ортотунан, 7 оту ылар эбит. 2011 с. кураан сайын эмиэ 7 оту ылбыт. Онтон өссө кураан, сут 2012 сылга 8 (!) чээлэй күөх кэбиһиилээх оттоммут. Ол кистэлэҥэ эмиэ судургу.
Афанасий 12 тыһ. солк. мотопуомпа атыыласпыт. Онтон 80 м сылаанга булбут. Ол кэннэ бэс ыйыгар 20-чэ хонукка алааһын күөлүн эргийэ сылдьан ыбылы ууну ыстарбыт буолбатах: халыппыт. Афанасий ону маннык кэпсиир:
– Киһи сылаанганы күнү быһа өрө тута сылдьыбат, сиргэ быраҕан баран уларыта сылдьабыт. Кыратык ыстаран туһата кыра. Ньааҕыначчы халытыахха наада. Онно биир даҕаны сири ордорбокко кыайан халыппаккын. Сиик үөскээн, онтон таттаран барыта үүнэр быһыылаах. Кылаабынайа күүскэ дьаныһан үлэлиэххэ эрэ наада, – диир.
Эмиэ ол Чакырга Н.Н. Кириллин диэн кэтэх сүөһүлээх ДьУоХХ үлэһитэ маҥнайгы сыл алааһын аһыҥаттан былдьаһан, биир эрэ бырысыап кыра оту ылбыт. Иккис (2012 с.) Афанасийы үтүктэн помпа атыылаһан уунан дэлэччи ыстаран, 4(!) чээлэй күөх улахан оту кэбиспит. Хайдаҕый? Манна биири өйдөөҥ. Кураан сайыннар отторо кур лаҥха, талах былаастаах, сороҕо «ыт да сыппат» гына харааран хаалбыт. Амыр, атын кэлии оттооҕор иҥэмтэтинэн 2-3 төгүл ордуга саарбаҕа суох.
Аһыҥаны кытары хайдах охсуһуохха?
Кураан, сут дьыл аргыһа – тимир тиистээх аһыҥа үөн. Ону утары хайдах охсуһуохха? Онуоха мин 3 суолу сүбэлиэм этэ.
Маҥнайгыта. Дьаатынан эмтээһин (ыстарыы). Ол иннигэр биири өйдөтүүм. Аһыҥа сымыытын күһүн алаас, үрэх үрдүк, добун өттүгэр биир хос, дьиэ оннун саҕа кыра сирдэргэ олус хойуутук түһэрэр. Онтукаларын нөҥүө сылыгар, бэс ыйын саҥатыттан, сөптөөх усулуобуйа үөскээтэҕинэ, кылы кырбаабыт курдук мөлүйүөнүнэн аһыҥа оҕото үөскээн, ол сирдэрин кубарыччы сиэн онтон тэнийэн бараллар. Дьэ ол кэми куоттарбакка аһыҥа эмин суурадаһынынан ыстар даҕаны, уодьуганныахха сөп.
Онно холобурдуум. Ол 2011-2012 сс. курааннарга Алаҕар нэһилиэгин леснигэ Гаврил Оконешников диэн киһи биир бытыылка аһыҥа дьаатын булбут. Ону толору уулаах РЛО-ҕа (ранцевый лесной опрыскиватель) кыра-кыралаан кутан, ходуһаларын, аһыҥа үөскээн эрэр кыра сирдэрин хос-хос ыстаран, 8(!) оту ылбыта. Эмтээбэтэх аттынааҕы алаастартан төрүт кэриэтэ мэлийбиттэрэ.
Сылаҥҥа Роман Пермяков диэн ырааҕынан аймаҕым урбаанньыт алааһын эмиэ оннук эмтээн, балачча оттоммута. Оннооҕор өрдөөҕүтэ Мугудайга биир киһи аһыҥа үөскээн эрэр сирдэрин таракаан эмин боллуоннарынан ыстаран, кыра оттоммут диэн истибитим.
Иккиһэ. Аһыҥа үөскээн эрэр сирдэрин помпанан бадараан буолуор диэри ыбылы ыстарыы. Ол даҕаны иһин ити суруйбут А.Филиппов, Н.Кириллин балысхан оту хомуйдахтара.
Үсүһэ. Диискэнэн эбэтэр тарааҕынан (борона) саас, өссө ордуга күһүн ходуһаны таратыы. 10-нан сылларга ходуһаларбыт, ордук хордоҕой сирдэрэ араас тиэхиньикэ “өтүүктээн”, сылгы-ынах тэпсэн, уу да, салгын да ситэ киирбэт гына чиҥээн, үүнүүлэрэ мөлтүүр. Таратыы (поверхностное улучшение лугов) саамай чэпчэки уонна 4 төгүл барыстаах ньыма. Олор ханныктарый? 1. Тараттахха, уу (сиик), салгын киирэр буолан үүнүүтэ биллэрдик эбиллэр. 2. Үүнээйи силиһин бысталаан, үүнүүтүн хойуннарар. 3. Аһыҥа үөскээбит сирдэрин сүргэйэн аҕыйатар, суох оҥорор. 4. Тыһыынчанан сылгы, ынах сааҕын бытарытан ыһан, уоҕурдуу оҥорон, үүнүүгэ көмөлөһөр.
Онно холобурдаталыым. Кытаанахха А.Пономарев диэн бааһынай Үчүгэй диэн алааһын биир күһүн килэччи диискэлээн нөҥүө сайыныгар 23 (!) оту ылбыт. Ол иннигэр 10-15 оту ылар эбит. Чурапчыга В.Коркин диэн киһи мин суруйуум кэнниттэн “4 тарааҕы булан, тиистэрин болгарканан сытыылаан баран, кытай тыраахтарынан ходуһабын тартаран от бөҕөнү ыллым” диэбитэ. Ити суруйбут аймаҕым Р.Пермяков алааһын күөлүн тулата, сүөһү тобулута үктээн, быдьыгынас дулҕа буолан, оттоммот буолбут. Ону биир ардах кэнниттэн мутуктаах тииттэри состорон, остуол ньуурун курдук оҥорон, күһүнүгэр хотуур хоппот бэттиэмэтин оттоон ылбыта.
Түмүк
Бу туһунан суруйа, кэпсии сатыыбын даҕаны, биир да тойон-хотун суолта биэрбэт. Хата, ол оннугар, өрүү суруйарым курдук, салалтабыт кураан дьылларга «Дойдугутугар оттоомоҥ» диэн дьаһайар. 10 сыллааҕыта туоннатыгар 4 тыһ., былырыын “6 тыһ. солк. төлөөтөххүтүнэ, босхо тиэйэн аҕалан биэриэхпит” диэн дьон илии да хотуурун туппат, сыралаһан оттообот буоллулар. Ол ходуһаны тупсарыы, күрүөлээһин туһунан санаан да көрбөт буолан иһэллэр.
Наһаа уһаатым, салгыытын кэнники суруйуом. Биир тылынан – ылыннахха, кыһалыннахха, үлэлээтэххэ, сут-кураан дьылларга от аһара үүнүө этэ. Онно мөккүһүөххэ табыллыбат.
Уйбаан Пономарев.Чурапчы.
