Муус уонна төлөн

Сэтинньи 24-25 күннэригэр Дьокуускай “Триумф” успуорт комплексыгар аан дойду үһүс чөмпүйэнээтэ ыытыллыаҕа.Итинэн сибээстээн, Успуорт төрүт көрүҥнэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи киинин иһитиннэрэн-биллэрэн иһиигэ исписэлииһэ Владислав Коротовы кытта кэпсэттибит.

40 дойду хамаандата кэлиэ

– Владислав Петрович, бу иннинээҕи чөмпүйэнээттэргэ тэҥнии туттахха, аан дойду үһүс түһүлгэтэ туох уратылаах буолуой?

– Түөрт сыллааҕыта Дьокуускайга ыытыллыбыт аан дойду I чөмпүйэнээтигэр 25 дойду бэрэстэбиитэлэ кыттыбыта. Бары ыалдьыттары аахтахха, киин куораппытыгар 200 кэриҥэ киһи кэлбитэ. Бүгүҥҥү туругунан аан дойду III чөмпүйэнээтигэр, 40 дойду хамаандата кэлэрин бигэргэппитэ. Кинилэр айаҥҥа турунарга бэлэм олороллор.

Мадьынылары, тириэньэрдэри, судьуйалары, бочуоттаах ыалдьыттары, билим-быраактыка кэмпириэнсийэ кыттааччыларын аахтахха, барыта 250 киһи кэлиэ диэн сабаҕалыыбыт. Бары ыалдьыттарбытын Москубаттан Дьокуускайга “Якутия” авиахампаанньа успуонсардааһын бэрээдэгинэн аҕалыаҕа.

Онон быйылгы чөмпүйэнээт сүрүн уратыта – кыттар дойду элбэҕэ. Бастакы чөмпүйэнээккэ мас тардыһыытын саҥа билэн-көрөн эрэр мадьынылар элбэхтэрэ. Толуу көрүҥнээх, быыппастыгас быччыҥнаах уоланнар маһы мүччү тутар, эрийэ тэптэрэр эҥин түгэннэрэ син элбэхтик тахсыбыттара дии. Холобур, күүс экстримигэр аан дойдуга биллэр-көстөр спортсмен, 250 киилэттэн тахсаны үктүүр Ирландия мадьыныта Шон О’Хаган боруонса призёр буолбута.

Билигин уопсай хартыына атын буолуо, Дьокуускайга мас тардыһыы ымпыгын-чымпыгын билэр хамаандалар кэлиэхтэрэ. Онон күүстээх, бары өттүнэн бэлэмнээх мадьынылар күөн көрсүүлэрин көрүөхпүт. Ол эрээри кыра ыйааһыннарга уолаттарбытын кытта тэбис-тэҥҥэ илин-кэлин түсүһэр аҕыйах мадьыны баара буолуо. Оттон ыарахан ыйааһыннарга омук дойдуларын хамаандалара кыһыл көмүс мэтээлгэ суоттаныахтарын сөп.

Дьахталлар күрэхтэһиилэригэр бастыҥнары эрдэттэн ааттыыр уустук. Урукку өттүгэр кыргыттарбыт утарылаһааччыларын наар кыайар буоллахтарына, билигин сүрдээх күүстээх спортсменнардаах хамаандалар бааллар. Холобур: Украина, Венгрия, Польша, Эмиэрикэ...

Утарыта күүстэр

– Мас тардыһыы аан дойдутааҕы федерациятыгар хас дойду чилиэн быһыытынан киирэ сылдьарый?

– Барыта 50 дойду. Чөмпүйэнээт кэмигэр өссө 6-7 дойду федерация чилиэнэ буолуон сөп. Холобур: Ирак, Ливан, Египет, Иордания, Сирия, Палестина. Көрөрүҥ курдук, бары – Аан Илин дойдулара. Ити дойду бэрэстэбиитэллэрэ билим-быраактыка кэмпириэнсийэтигэр кыттыахтара, хапсыһыылары сыныйан көрүөхтэрэ.

– Чөмпүйэнээт аһыллыытын сиэрин-туомун Култуура министиэристибэтэ иилиир-саҕалыыр диэн буолбута дии?

– Оннук, аһыллыы сценарийын режиссёр Руслан Тараховскай бэлэмнии сылдьар. Ити дьоһун тэрээһин “Муус уонна төлөн” диэн ааттаах. Ону кини мадьынылар күөн көрсөр үрдэллэрэ кыһыл уонна халлаан күөх өрүттэрин, Саха сирин томороон тымныытын, куйаас сайынын кытта сибээстиир. Ити – утарыта күүстэр. Өссө мадьынылар уоттаах-төлөннөөх, ыһыылаах-хаһыылаах хапсыһыыларын уонна муустаах-хаардаах тымныы кыһыммытын эмиэ ханыылыы тутуохха сөп.

Ыалдьыттарбыт, олохсуйбут үтүө үгэс быһыытынан, чөмпүйээтинэн эрэ муҥурданыахтара суоҕа. Кинилэргэ анаан култуура бырагыраамата оҥоһуллубута. Анаан-минээн куорат кэрэ-бэлиэ миэстэлэрин көрдөрүөхпүт. Холобур: күндү таастары, киэргэллэри харайар дьиэни (“Сокровищница РС(Я)”), “Ирбэт тоҥ саарыстыбатын”, Сэлии (мааман) түмэлин...

Брендбук туһунан

– Соторутааҕыта Дьокуускайга Арассыыйа буоксаҕа чөмпүйэнээтэ буолан ааспыта. Онно сувенир официальнай бородууксуйата суоҕун кэриэтэ этэ. Билигин хайдах буолуой?

– Мадьынылары наҕараадалыыр бородууксуйаҕа эрэ үп-харчы көрүллэн турар. “Киэргэ” пиирмэ мэтээллэри бэйэтин суотугар оҥорор. Ити пиирмэ дириэктэрэ Александр Павлов уонна кини кэргэнэ, “Киэргэ” маҕаһыын дириэктэрэ Галина Николаевна мас тардыһыытын күрэхтэһиилэригэр мэлдьи көмөлөһөллөр.

Тэрийэр кэмитиэт биирдиилээн урбаанньыттары кытта дуогабар түһэрсибитэ. Ол быһыытынан кинилэр кыра сувенирдары бэлэмниэхтээхтэр. Холобур: уруучукалары, түөскэ анньынар бэлиэлэри, маҕыньыыттары... Чөмпүйэнээккэ көрүллүбүт үптэн биэс гыммыт биирэ эрэ баар. Онон итинник суолу-ииһи тобула сатыыбыт.

Билигин брендбук (brand book) диэн өйдөбүл баар Чөмпүйэнээт брендбугун, холобур, мэтээллэр уонна куубактар хайдах быһыылаах-таһаалаах, оһуордаах-ойуулаах буолуохтаахтарын биһиги кииммит дизайнера Диана Баишева толкуйдаабыта.

Көрөөччүлэргэ анаан

– Чөмпүйэнээт тус ымыыта (талисмана) суох быһыылаах дии?

– Ымыы туһунан кэпсэтии суох. Былырыын “Манчаары оонньууларыгар” Диана Баишева көрүҥнэргэ кыыллары “анаталаабыта”. Ол быһыытынан төрүт көрүҥнэрбит маннык ымыыламмыттара: хапсаҕай – бэдэр, национальнай многоборье – бөрө, хотугу многоборье – таба, оҕунан ытыы – хотой, атах оонньуута – кыталык, хабылык уонна хаамыска – тииҥ, мас тардыһыыта – сэлии (мааман), саанан ытыы – кыырт, киирэни анньыы – эһэ, чэпчэки атлетика – туртас.

– Кулгааҕым уһугунан “чөмпүйэнээт кэмигэр кэллиэксийэһиттэр быыстапкалара тэриллиэх курдук” диэн кэпсэтиини истэн аһарбытым.

– “Триумф” бастакы этээһигэр икки улахан тэлэбиисэри туруоруохпут. Онно икки күнү быһа урукку чөмпүйэнээттэр хапсыһыылара көстүөхтэрэ. Оттон иккис этээскэ “Саха сирин успуорда” диэн кэллиэксийэһиттэр быыстапкаларын тэрийиэхпитин баҕарабыт. Ити быыстапкаҕа успуорка сыһыаннаах араас малы-салы хомуйар кэллиэксийэһиттэр эспэнээттэрэ дьон-сэргэ көрүүтүгэр-истиитигэр туруо этилэр.

Дмитрий Коркин кэриэһигэр ыытыллыбыт көҥүл тустууга турнир кэмигэр – “Строительнай” ырыынакка олус үчүгэй быыстапка тэриллибитэ. Ырыынак дьиэтэ күрэхтэһии буолар сириттэн ыраах буолан – дьон хото кэлбэтэҕэ. Оттон күрэхтэһии буола турар эбийиэгэр көрөөччүлэр эбиэт, тохтобул кэмигэр быыстапканы көрүөхтэрэ буоллаҕа дии. Ити – энтузиастар тэрээһиннэрэ, тэрийэр кэмитиэт итиннэ кыттыспат диэн чопчулуубун.

Кэмэнтээтэр – вице-бэрэсидьиэн

– Чөмпүйэнээт судьуйа-кэмэнтээтэрэ кимий?

– Чөмпүйэнээт судьуйа кэмэнтээтэринэн мас тардыһыытын аан дойдутааҕы федерациятын вице-бэрэсидьиэнэ Игорь Галутва үлэлиэҕэ. Кини – федерация бүрүсүдьүүмүн чилиэнэ, саайтарга, хаһыаттарга мэлдьи суруйар Лена Томская кэргэнэ. Онон Игорь Галутва мас тардыһыытын ис-тас өттүн үчүгэйдик билэр, ханнык баҕарар таһымнаах күрэхтэһиигэ судьуйа-кэмэнтээтэринэн үлэлиир кыахтаах киһи. Оттон омуктуу тылынан саҥарар кэмэнтээтэр биһиэхэ элбэх.

– Мас тардыһыытыгар аан дойду чөмпүйэнээтэ сэтинньигэ ыытыллара үгэскэ кубулуйда диэххэ сөп дуо?

– Тус бэйэм аан дойду чөмпүйэнээтин “ыһыах кэмигэр ыытыахха” диэн этии киллэрэ сылдьыбытым. “Мадьыны-ыалдьыттарбыт Саха сирин кыһынын эттэринэн-хааннарынан билбиттэрэ, аны сайынын кытта билистиннэр”, – диэн санааттан. Кинилэр Туймаада ыһыаҕын араас күрэхтэһиилэригэр күүстэрин-кыахтарын холонон да көрүө этилэр. Ити этиим олоххо киирбэтэх төрүөтэ – үбүлээһин суоҕа.

Көс олохтоох омуктар оонньууларыгар

– Икки сыллааҕыта Кыргызстаҥҥа (балаҕан ыйын саҥатыгар) Көс олохтоох омуктар аан дойдутааҕы оонньууларын чэрчитинэн мас тардыһыытыгар аан дойду II чөмпүйэнээтэ ыытыллыбыта дии?

– Оннук, интэриэһинэйэ диэн ити Оонньууларга – Азия эрэ дойдуларыттан буолбакка, Европаттан эмиэ кыттыбыттара. Холобур, венгрдэр: “Рейнтэн Волгаҕа диэри модун судаарыстыбаны олохтообут, түүр уонна атын да тыллаах биис уустарын түммүт улуу Аттила сыдьааннарабыт”, – дииллэр. Онон Кыргызстаҥҥа бары өттүнэн олус үчүгэй тэрээһин буолан ааспыта. Ыччакка, дьоҥҥо-сэргэҕэ да туһата сүҥкэн буоллаҕа. Биһиги маннык баай устуоруйалаахпыт, култууралаахпыт диэн киэҥ далааһыннаахтык көрдөрүү-биллэрии буоллаҕа.

– Чөмпүйэнээт иннигэр ыытыллар билим-быраактыка кэмпириэнсийэтэ чопчу тиэмэлээх дуу?

– Кэмпириэнсийэҕэ мас тардыһыытын сайдыытын тула араас тиэмэлэр таарыллыахтара. Холобур: дьарыктаныы мэтиэдьикэтэ, мадьынылар эт-хаан өттүнэн сайдыыларыгар билим оруола... Итини таһынан судьуйалар сэминээрдэрэ ыытыллыаҕа. Саха сиригэр баар икки успуорт институтугар мас тардыһыытын кафедралара бааллар. Онон кэмпириэнсийэ сүрүн тэрийээччилэрэ – успуорт институттара.

“Матч! Боец”, Владимир Иваницкай...

– Чөмпүйэнээти киэҥник сырдатыы өттүгэр туох саҥаны киллэрии баарый?

– Тэрийэр кэмитиэккэ этии киллэрэ сылдьыбытым да, күн аайы бэчээттэнэн тахсар таһаарыы боппуруоһа кыаллыбата. Чөмпүйэнээти сырдатыыга “Саха” НКИХ ылсыаҕа. Итини таһынан “Матч! Боец” тэлэбиидэнньэ ханаалын кытта кэпсэтиини ыыта сылдьабыт. Кинилэр соторутааҕыта Дьокуускайга ыытыллыбыт буокса чөмпүйэнээтигэр үлэлээбиттэрэ. “Матч! Боец” чөмпүйэнээт быһаарыылаах киирсиилэрин көрдөрбүтэ, итини таһынан Интернет-трансляцияны тэрийбитэ. Кинилэр мас тардыһыы чөмпүйэнээтигэр эмиэ итинник хабааннаахтык үлэлиэхтэрин баҕарабыт. “Матч! Боец” ханаалы кытта барыллаан кэпсэтии ыытыллыбыта. Манна дьыала үп-харчы боппуруоһуттан харгыстанар кыахтаах. Аккаастыыр түгэннэригэр бэйэбит да дьоммут интернет-трансляцияны төһө баҕарар тэрийэр кыахтаахтар.

Успуорт суруналыыһа, кэмэнтээтэрэ Владимир Иваницкай биһигини кытта уруккуттан үлэлэһэр. Кини манна кэлэн “Матч ТВ” ханаалга анаан биир чаастаах киинэ устуохтаах.

Ытыгылаан илдьэ сылдьыбыппыт

– Интэриниэт-пуорумнарга, хаһыаттарга: мас тардыһыыта аан дойдуга тарҕаныытыгар, быраабылатыгар, күрэхтэһиилэр тэрээһиннэригэр санаа бөҕө этиллэр. Кириитикэ да баар. Кинилэр сүнньүнэн: “Мас тардыһыытын таах-сибиэ аан дойду үрдүнэн тарҕаттыбыт, бэйэбит дьоммут өрөспүүбүлүкэбит иһигэр муҥутуур дьоруойдарынан буолуо, чиэскэ-бочуокка тиксиэ этилэр. Мас тардыһыытын инбэнтээрин оҥорууга эмиэрикэлэр ылсан эрэллэр”, – диэн кириитикэлииллэр. Чопчу дьарыктана сылдьар дьон итиннэ туох санаалааххытый?

– Итини мин “ытааһынтан” атыннык ааттаабаппын. Успуорт суруналыыһа, тэрээһин үлэлэригэр элбэхтик сыраласпыт киһи буоларым быһыытынан сүрдээҕин хомойобун, хараастабын. Ааһа баран: “Атын да дойдуларга мас тардыһыыта баар эбит, ону эһиги кистии сылдьыбыккыт”, – диэччилэр кытта бааллар ээ. Малтаччы этэр буоллахха – мас тардыһыыта диэн бэрт судургу көрүҥ. Былыргы киһи маһынан кыыллартан да, өстөөхтөрүттэн да көмүскэнэр. Аралдьыйаары гыннаҕына – мас көмөтүнэн ыстаҥалыы оонньуур, араастык тардыалаһан күүһүн холонор. Онон мас тардыһыытын араас көрүҥэ атын дойдуларга баар буола сылдьыбытыттан киһи соһуйбат.

Сахалар үтүөбүт диэн атын омуктар курдук умнууга-тэмниигэ хаалларбакка, мэлдьи ытыгылаан илдьэ сылдьыыбыт. Араас бобуу-хаайыы, хааччахтааһын да кэмнэригэр бырахпатахпыт. Итини мэлдьэһэр табыллыбат. 1926 сыллаахха аас-туор, ас-таҥас тиийбэт кэмигэр Былатыан Ойуунускай сорудаҕынан саха төрүт көрүҥнэрин үөрэппиттэрэ, сурукка тиспиттэрэ. Ол иһигэр – мас тардыһыытын. Судургу да соҕус буоллар быраабыла оҥорбуттара. Онон мас тардыһыыта 30-с сылларга успуорт көрүҥүн быһыытынан билиниллибитэ. Биһиги, сахалар, үтүөбүт-өҥөбүт итиннэ сытар.

Биһигиттэн үтүө холобур ылан Кыргызстаҥҥа былыр үйэҕэ умнуллубут “таяк тартыш” диэн көрүҥнэрин сөргүттүлэр, күрэхтэһиилэри ыытан бардылар. XVIII үйэҕэ Австралияҕа Англия саллааттара мас тардыһыытын курдук көрүҥү аҕалбыттар. Итини туоһулуур былыргы уруһуйдар хаалбыттар.

Өйдүүр уолдьаста

– Соторутааҕыта “Норуот бырааһынньыктара” (1991) сиэрийэ иһинэн бэчээттэммит ССРС мааркаларын көрө олорон – уолаттар тилэх тилэхтэриттэн тирэнэн мас тардыһа олороллоро ойууламмытын көрбүтүм. Ити ойуу Эстонияҕа анаммыт мааркаҕа баара.

– Итини мин билбэт эбиппин, көрдөрөөр. Онон, ити эппитим курдук, биһиги атын омуктар төрүт көрүҥнэрин сөргүтэллэрин көҕүлээтибит. Аны наар мас тардыһыы инбэнтээрин патенын ыйытан тахсааччылар.

– Мин итини олох долоҕойбор тохтоппоппун. Успуорт инбэнтээрэ малы-салы, бородууксуйаны оҥорор тэрил буолбатах эбээт. Хоккей күлүүскэтин, саайбаны, баскетбол корзинатын, путбуол боруотатын патеннаабаттар дии. Арай спортсменнар дьарыктанар, эрчиллэр уустук тэриллэрин патенныахха сөбө буолуо.

– Саха сирэ тэбилик хаптаһыны, тардыһар маһы оҥорон аан дойдуга тарҕатар кыаҕа суох. Мас тардыһыытын кэмпилиэгэ 60 киилэ курдук ыйааһыннаах буолар. Итиччэ ыараханы сөмөлүөтүнэн илдьэр сүрдээх ороскуоттаах, ол иһин мас тардыһыытын сайыннарар дойдулара инбэнтээри оҥороллоругар көҥүл биэрбиппит. Кинилэр тэбилик хаптаһыны, тардыһар маһы оҥорон байан да барбаттар, биһигиттэн да “былдьаабаттар”. Онон ити боппуруоска биһиги дьоммут өттүттэн наһаалааһын, аһара барыы, нөҥүөлээһин баар. Итини өйдүүр уолдьаста. Чөмпүйэнээт кэмигэр мас тардыһыытын инбэнтээрин быыстапката тэриллиэ.

Саха сирин олохтоохторун чөмпүйэнээти кэлэн көрөллөрүгэр, мадьыныларбытыгар ыалдьалларыгар ыҥырабын.

Федор Рахлеев.