Үрдүк ситиһиилэрин биир төрүөтэ утумнаах эрчиллии уонна турнирга элбэхтик кыттыы дии саныыбын. Туох да диэбит иһин, оҕолорбут Арассыыйа, Дьобуруопа, аан дойду чөмпүйэнээттэригэр, өрөспүүбүлүкэ араас турнирыгар кытталлар аҕай. Сороҕор “бу оҕолор итиччэ элбэхтик күрэхтэһэр буоллахтарына, оскуолаҕа хаһан үөрэнэр баҕайыларай?” диэн санаталыыбын. Соҕуруунан-хотунан күрэхтэһэн, утарылаһааччыларын да, бэйэлэрин да өрүү тургута сылдьаллар. Бойобуой ностуруойдара сүрдээх.
Сөбүлүүр успуортарыгар күүскэ “ылларбыт” буолан, арааһа, тириэньэрэ да суох бэйэлэринэн дьарыктанар буоллахтара.
Дуобат литэрэтиирэтин туһунан
Саҥа көлүөнэ дуобатчыттары үүннэрэргэ Н.Н. Саввиновтан ураты Дуобат федерацията (урукку бэрэсидьиэн В.И. Птицын), “Рейтинг+” пиирмэ (И.М. Андросов) сүҥкэн үтүөлээхтэр. Иннокентий Михайлович 90-с сылларга дуобат сурунаалын, буклеттары таһаартарар, кинигэлэри хат бэчээттэтэр этэ.
Биир кэмҥэ “өрөспүүбүлүкэҕэ дуобакка аналлаах хаһыаты таһаарар буоллар” диэн санаабын этэ сылдьыбыттаахпын. Онуоха “ороскуотун сабыа суоҕа, сурутар киһи аҕыйах буолуо” диэн, ыраланан бараары гыммыппын сонно сойуппута. Кырдьык, оннук быһыылаах. Холобур, дуобакка түөрт кинигэни бэчээттэппитим да, “Дуобат умсулҕана” (2011 с.), “Сунтаар дуобатчыттара” (2016 с.) кинигэлэрбэр ким да кыһаммат курдук. Ырытыылаах баартыйата элбэх. Бэйэбэр син балачча баар. Кыра оҕолорго анаан, өссө биир кинигэ уруукапыһын бэлэмнээбитим. Ол гынан баран, онтубун тохтотон сылдьабын. Тоҕо диэтэххэ, аныгы оҕо сахалыы кинигэни аахпат, баҕар, өйдөөбөт да быһыылаах диэн санааттан. “Кыым” хаһыакка нэдиэлэ көтө-көтө, дуобакка аналлаах балаһа тахсара буоллар, төһө кэрэхсиэхтэрин билбит суох. Сүбэнэн үлэлээтэххэ, интэриэһинэй буолуон сөбө.
Биһиги дьоммут, тириэньэрдэр соҕурууҥҥулар босуобуйаларын (онтулара бэлэм диаграммалар) сыанатын кэрэйбэккэ атыылаһаллар.
Онон, баҕарбатаргын да, “эдэр дуобатчыттарбыт уу саха тыыннара суох дуу?” диэх санаа үөскүүр. Былыр (билигин даҕаны буолуо) кырааматаны хайаан да нууччалыы саҥаран туттараллара. Дьэ, ол ордук сыаналаах, күндү курдук буолара. “Наҕарааданы сахалыы саҥаран туттардахха, суолталаммат” диэн санаа баһыйара дуу?
Д.В. Сыромятников-Кэрэһиннээх
Дуобатчыт турнирга төһө кыаҕырбыта биллэр, онон күрэхтэһиини күүтэн, этэргэ дылы, кэтэҕэ көһүйэр. Дьэ, оччо күүтэр, ыраланар турнирбытын судьуйа иилиир-саҕалыыр. Судьуйабыт Саха сиригэр төһө элбэҕий?
Киэн тутта кэпсиир кэрэ киһибит Дмитрий Васильевич Сыромятников- Кэрэһиннээх – Арассыыйаҕа да, аан дойдуга да тарбахха баттанар арбыытыр. Дэгиттэр талааннаах спортсмен. Өрөспүүбүлүкэ спартакиадаларыгар көҥүл тустууга, хапсаҕайга, атах оонньуутугар, ытыыга, тиэннискэ, остуол оонньуутугар барытыгар кыттыбыта. Кыайтарбыта ахсааннаах. Дуобаты, саахыматы этэ да барыллыбат. Онтун ааһан оһуобай суруксут. Ити дьоҕура аан дойдутааҕы кылаастаах арбыытыр аатын ыларыгар олук охсубута чахчы. Физкультура учуутала эрдэҕинэ араас докумуону ып-ыраас буочарынан толороро, тэрийэр дьоҕурдааҕа. 70-с сыллартан өрөспүүбүлүкэҕэ судьуйалаабытынан барар. Успуорт бары көрүҥэр солбуллубат сэкирэтээр.
Сэбиэскэй Сойуус, Дьобуруопа, аан дойду күрэхтэһиилэригэр араас куоракка элбэхтэ судьуйалаабыта. 2004 сыллаахха «Аан дойду саамай бастыҥ арбыытыра» диэн үрдүк ааты иҥэрбиттэрэ. Дуобакка бэтэрээннэргэ аан дойду 4 төгүллээх призёра. Дуобат композициятыгар Сойууска ыытыллар куонкурустарга кыттан миэстэлэһэрэ. Эстонияҕа, Латвияҕа, Молдавияҕа, Украинаҕа, Узбекистаҥҥа, Польшаҕа үлэлэрэ бэчээттэммитэ.
Артыыһа, кэллиэксийэһитэ, булчута, отчута – биир туспа тиэмэ. Билигин 83 саастаах, чэгиэн-чэбдик. Соторутааҕыта кини туһунан “Кэрэ киһи Кэрэһиннээх“ диэн кинигэ таҕыста.
Н.А. Черёмкин-Байды
Аҕа табаарыһым, РФ үтүөлээх эколога Николай Афанасьевич Черёмкин-Байды, мин өйдүүрбүнэн, өрөспүүбүлүкэ чөмпүйэнээттэригэр 70-с сыллартан судьуйалаабыта. Сүрдээх быыччык, баартыйаҕын куһаҕан буочарынан толорбут буоллаххына, хайаан да саҥаттан суруйтарар буолара. Бириэмэҕэ ыктаран олорор, эбиитин долгуйбут дуобатчыт туох аанньа буочардаах буолуой? Дуобакка биир дойдулааҕа 1973 с. ССРС успуордун маастара буолбут Василий Жирков көҕүппүт. Кэлин, сааһыран баран, маастарга хандьыдаат нуорматын толорбута. Табаарыһым арааһы бары интэриэһиргиирэ. Устудьуон сылдьан (60-с сылларга) “Сэргэлээх уоттара” литэрэтиирэ түмсүүтүгэр, норуодунай худуоһунньук Э.Сивцевкэ дьарыктаммыт. Биирдэ, 1974 с. быһыылааҕа, Күөх Хонууга лүмэнээт иһэ олорон “төрөөбүт тылбыт кэхтэн эрэр” диэбитин өйдөөн хаалбыппын. И.Арбита “Долгуннар” диэн омуоньум ириипимэлээх бэйиэмэтиттэн балаччаны өйүттэн аахпытын сөхпүтүм.
Биир дьиктитэ диэн, кини дьиэтигэр хонон ааспыт дуобатчыттар – уонтан тахса киһи – успуорт маастара буолбут эбиппит. Оонньуу-көр кэриэтэ “миэхэ хоммут дьон бары маастар буолаллар“ диэбиттээх.
Москуба аатырбыт гроссмейстера, ССРС хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ Н.В. Абациевы кытта 1995 сыллаахха хайдах оонньообутун көрүҥ.
Н.В. Абациев–Н.А. Черёмкин “Төннөн атастаһыы”
1.c3-d4 d6-c5 2.g3-h4 (1975 сыллаахха Н.Абациев бу оонньууга биһиэхэ сэминээр ыыппыттаах) c7-d6 3.h2-g3 b6-a5 4.d4:b6 a5:c7 5.a3-b4 f4-g5 6.h4:f6 g7:e5 7.b2-c3 h6-g5 (7...a7-b6 8.b6-a5 h8-g7=) 8.g3-f4 e5:g3 9.f2:f6 e7:g5 10.a1-b2 h8-g7 11.b2-a3 d6-e5 12.b6-a5 g7-h6 13.a3-b4 f8-e7 14.e1-f2 e3-f4 15.c3-d4 g5-h4 16.e3:g5 h4:f6 17.f2-g3 f6-g5 18.g1-f2 e7-f6 19.d2-e3 c7-b6 20.a5:c7 b8:d6 21.b4-c5 d6:b4 22.d4-e5 f6:d4 23.e3:a3 a7-b6 24.c1-d2 b6-c5 25.f2-e3 d8-c7 26.d2-c3 c7-b6 27.g3-f4 b6-a5 28.f4-e5 g5-h4 29.e3-f4 h4-g3! (1-кы ойууну көр. 29...c5-d4? 30.e5-d6!x) 30.f4:d2 h6-g5= Ньукулай Байды гроссмейстеры кытта ити курдук холкутук тэҥнэспитэ.
Дуобат композитора И.А. Васильев
Сахаҕа дуобат композициятынан утумнаахтык дьарыктанар киһи суох дии саныырым. Сыыспыт эбиппин. Уус Алдан Суоттутуттан төрүттээх Иван Алексеевич Васильев диэн мэхэньисээтэр, булчут идэлээх бэйэм бараллаам баар эбит. Маастарга хандьыдаат. Уонча сыллаахха эбитэ дуу, Дьокуускайга ССРС успуордун маастара Альбина Аргунова бирииһигэр оонньуу сылдьан билсибиппит. Онно “Дуобат – суолдьут сулуһум” (2012 с.) диэн кинигэтин бэлэхтээбитэ. Бу кинигэтигэр 40-ча сыл муспут матырыйаалын киллэрбит. Кэмбинээссийэ, этюд, концовка, араас ырытыы баар, өссө туспа лиискэ садаача оҥорбут этэ. Биир бэйэм, аньыыны тугун кистиэмий, садаачаны дьиҥнээх оонньууга маарыннаабат диэн, төрүт сөбүлээбэппин.
Уйбаан сэбиэскэй саҕана Латвияҕа тахсар “Дамбрете” сурунаалга, “Суворовский натиск” байыаннай хаһыакка композицияларын ыытан таһаартарар эбит. Дуобакка сыстарыгар гроссмейстер А.Азаров, маастар А.Бурнашев, биир дойдулааҕа, гроссмейстер П.Ушницкай көмө-имэ буолбуттар.
Билигин дойду да үрдүнэн композициянан дьарыктанар киһи суох быһыылаах. Урут итиннэ маастар аатын да иҥэрэр этилэр. И.А. Васильев икки кэмбинээссийэтин суоттааҥ. Хаартыскатын анныгар – эмиэ кэмбинээссийэ.
Геннадий ГУРЬЕВ, успуорт маастара.
(Ааптар тыла-өһө уларытыллыбата).
