Сахабыт сирин бөдөҥ спортивнай эбийиэктэрин, үгэс курдук, ааттаах-суоллаах, успуорка сүҥкэн ситиһиилээх эр дьоммут салайаллар. Оттон кинилэр быыстарыгар суос-соҕотох дьахтар баар. Нарын-намчы көрүҥнээх, бэрт сэмэйдик сэһэргиир, олус мааны көрүҥнээх Анастасия Семёновна Михайлованы атах тэпсэн олорон сэһэргэһэн баран, “ама, бу бэйэлээх намчы дьахтар маны барытын ситиспитэ, олох очурдарын барытын хайдах уйбута буолуой?” дии саныыгын. Кини – СӨ физическэй култуураҕа уонна успуорка үтүөлээх үлэһитэ, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайката, Өрөспүүбүлүкэтээҕи адаптивнай физическэй култуура уонна успуорка киинин хара маҥнайгы тэриллиэҕиттэн салайсар, тарбахха баттанар сатабыллаах салайааччы. Анастасия Михайлова олоҕун сэһэнин сэргээн ааҕыҥ.

Хайыһар – олоҕум аргыһа

– Мин Таатта Уолбатыгар уон оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтүм. 7 кыыс, 3 уол, мин бэһис оҕобун. Оҕо эрдэхпиттэн оту-маһы барытын ааҕан, уолаттардыын ордук алтыһар, кытыгырас кыыс оҕо этим. Төрөппүттэрим боростуой тыа дьоно – ийэм оскуолаҕа буфетчица, аҕам – тырахтарыыс. Тааттаҕа 8-с кылааска диэри үөрэммитим. Үһүс кылааска сылдьан быарбынан сүһүрэн, физкультура уруогуттан босхоломмутум. Онон уруок кэмигэр ыскамыайкаҕа чохоллон олорор буоларым, оҕолорго наһаа ымсыырарым. Эстэпиэтэҕэ оҕо тиийбэккэ кытыннардахтарына, дьоллоно түһэрим уонна мин киирбит хамаандам наар кыайыы өрөгөйүн билэрэ. Биирдэ Уолбаҕа Валентина Егоровна Иосифова диэн Кэптэни успуорт оскуолатыгар үөрэммит физрук кыыс ананан кэлбитэ. Кини балаҕан ыйыгар кэлээт да, хайыһар сиэксийэтигэр оҕолору ыларын туһунан биллэрии ыйаабыта. Ону биһиги, оҕотук санаабытыгар, “хаар да түһэ илигинэ хайыһардатан эрэр дуу” диэн күлсүбүппүт уонна сонурҕаан суруйтардыбыт. Дьэ, икки этээстээх оскуолабытыгар үөһэнэн-алларанан үчүгэй аҕайдык сүүрдүбэтэ дуо! Сарсыҥҥы күнүгэр нэһиилэ хаамыахпар диэри үлтү көһүйэн хааллым уонна “сүүрдэн эрэ тахсар эбит, кэбис” диэн, аныгыскы дьарыкка барбатым. Өйүүнүгэр учууталым кылаас ааныгар манаан турар эбит уонна кырыктаах баҕайытык көрөн “хайа, бу Иванова Настя, бэҕэһээ дьарыкка тоҕо кэлбэтиҥ?” диэтэ. Мин салыбырыахпар диэри ыга куттанным уонна “ээ, атаҕым ыалдьар ээ” диэбиппин бэйэм да билбэккэ хааллым. “Атаҕыҥ көһүйэн ыалдьар буоллаҕына, 3-4 күн өссө күүскэ дьарыктаныахтааххын, дьэ ол кэннэ ааһыаҕа” диэтэ. Ону “чахчы оннук буолуо дуо” диэн бэрэбиэркэлэнээри эмиэ дьарыкка кэллим. Онтон ыла хайыһар олоҕум арахсыспат аргыһа буолбута.

Кэптэниттэн киэп кэтэн

Хайыһарга туруом иннинэ үҥкүүлүүр этим. Алын кылааспыт учуутала балекка уһуйар этэ, онтон атын сиргэ көһөн хаалбыта. Онон саҥа, сонун дьарыктаах киһи долгунугар олорсон хаалбыппыт. “Нэһилиэккэ биир талааннаах киһи кэллэ да, дьону бэйэтигэр түмэ тардар” диэн мээнэҕэ эппэттэр эбит. Урут тоҕо эрэ наар эр киһи эрэ физрук буоларын курдук этэ, онтон эдэркээн кыыс кэлбитигэр бары да сонумсахтана түспүппүт. Сэттис кылааска үөрэнэ сылдьан, Ытык Күөлгэ күрэхтэһэ киирдибит уонна 9-10-с кылаас оҕолорун кытары илин-кэлин түсүһэн, соһуйуом иһин, биэтэккэ бастакы кэллим. Оннук икки сыл бастаабытым. Хаһан да хайыһардьыттарынан аатырбатах уолбалар улууска соһуччу кыайыыны ситиспиппит. Учууталбыт кыһыннары хайыһар бачыыҥкатын таһынан наскы кэтэрдэн баран сүүрдэрэ. Ону төрөппүттэр “оҕолору атах сыгынньах сүүрдэн ыарытыннарар буолла” диэн мөҕүттүбүттэрин өйдүүбүн. Ахсыс кылааска миигин улуус сүүмэрдэммит хамаандатыгар ылбыттара уонна Намҥа өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэһиигэ кытыннардылар. Онно улууспар очукуо аҕаллым. Бары миигин батыһа сылдьан хайгыыллар. Учууталым “Настя, Кэптэнигэ успуорт оскуолатыгар тириэньэрим Григорий Константиновичка баран үөрэниэххин наада” диэтэ. Уолба оскуолата оччолорго 8 эрэ кылаастаах, ол иһин салгыы ханна эрэ баран үөрэниэхтээхпин. Учууталым эппитин кэннэ, хаһан да харахтаан көрбөтөх киһибин түүлбэр кытары көрөр буоллум. Төрөппүттэрим хайалара даҕаны кыыстарын мээнэ билбэт сирдэригэр, дьиэбиттэн ыраах ыытар санаалара суох. “Ийэҕиттэн ыйыт”, “аҕаҕыттан ыйыт” диэн путбуоллаһа сырыттылар. Онтон “ээ, кэбис, дьонум быһаарынан быстыа суохтар” диэммин, “ийэм көҥүллээтэ” диэн аҕабар этэбин, ийэбэр тиийэн “аҕам ыытар үһү” диибин. Инньэ гынан “көҥүл” ылан Кэптэнигэ баар ДЮСШҕа үөрэнэ барар буолан хааллым. Кэптэнигэ тиийэн бастаан утаа интэринээт аһыллыар диэри тириэньэрбэр, түөрт оҕолоох Григорий Константинович уонна кини кэргэнэ, алын кылаас учуутала Анна Степановна дьиэлэригэр бэһис оҕолорун курдук олордум. Билигин да кинилэри кытары сибээспин быспаппын.

“Балерина, дуобатчыт да буолуом хаалбыта”

– Үөрэххэ, успуорка, оскуола олоҕор көхтөөх кыттыыбынан наар бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьыбытым. Уолбаҕа үөрэнэ сырыттахпына, “Орлёнок” лааҕырга сынньана барарга улахан мунньах кэннэ, миигин ыытар буоллулар. Онно тиийбиппэр, этэрээттэринэн арааралларыгар “эн туохха ордук дьоҕурдааххыный?” диэтилэр. Онуоха мин кыбыстан хаалан, ийэм ыллыыр эҥин буолан “ырыаҕа” диэн кэбистим. Инньэ гынан ырыаһыттарга ыыттылар. Ол сылдьан баскетболлуу сылдьар, успуордунан дьарыктанар оҕолору көрөн ымсыырабын. Биирдэ лааҕыр спартакиадата буолла, онно, хамаандаҕа киһи тиийбэккэ, миигин ыллылар. Дуобакка РФМШ кыыһын кытары бастакы миэстэни былдьаһа олордубут, миигин оҕолорум кэлэн “Настя, пионерболга күрэхпит саҕаланна, кытаат” диэн ыксатан, кыайыах да киһи, соруйан уган биэрэн, иккис буолан хаалбытым уонна салгыы күрэхтэһэ ыстанным. Дьиҥэ, баҕар, дуобатчыт буолуохтааҕым хааллаҕа. Аны, Уолбаҕа үөрэнэ сырыттахпытына, Новосибирскайтан балет оскуолатыгар сүүмэрдии кэллилэр. Миигин уонна биир эмиэ уон оҕолоох дьиэ кэргэн кыыһын таллылар. Ону төрөппүттэрбит киэҥ сиргэ ыытартан батынан кэбиспиттэрэ. Онон балерина буолуохтааҕым хаалбыта буолуо.

Күрэхтэһии күүрээнигэр

– Кэптэнигэ Петушкова Ира диэн “б” кылааска үөрэммит күүстээх хайыһардьыт кыыһы кытары күрэстэһэн тахсар этим. Кинини кыайаары биир да дьарыгы көтүппэппин. Онтон саҕалаан, сыыйа-баайа атыттары эмиэ кыайталаан барбытым. Кэптэнигэ биир сыл үөрэнээри сүрдээҕин эбиллибит этим. Ол сыл улуус сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирдим. Тоҕо эрэ өрөспүүбүлүкэҕэ наар төрдүс миэстэ буолан хааларым. Оччолорго ленскэйдэр, алданнар, өлүөхүмэлэр биһигини киһилээбэттэр этэ. Оскуола кэннэ ЯПУ-1 физкультура салаатыгар Ирабыныын киирэн хааллыбыт. Оччолорго үрдүк физкультурнай үөрэх Саха сиригэр суоҕа. ЯПУга хайыһарбынан утумнаахтык дьарыктанабын, онтум быыһыгар волейболлуубун, чэпчэки атлетиканан да үлүһүйэбин. Уһук Илиҥҥэ, Сибииргэ тиийэн миэстэлэһэр буолбутум. Училищены бүтэрбит сылбар СГУга физкультура салаата аһыллыбыта иккис сыла этэ. Ол сыл химиябар бырабааллаан кэбиһэн, киирбэтим уонна Дьокуускайга “Урожай” уопсастыбаҕа инструкторынан үлэлии киирдим. “Эһиил хайаан да киириэхтээхпин” диэн сыаллаахпын. Үлэм кэннэ дьарыкпар сүүрэбин. Ол сыл эмиэ кыайан киирбэтим. Инньэ гынан, химиябар бэлэмнэнээри, Курбуһахха тахсан үлэлээтим. Ону да сотору-сотору сборданан, сүгүн үлэлээбэтим. Ол оннугар учууталы көрдөһөн, химиябар күүскэ бэлэмнэнним. Үһүс сылбар биирдэ СГУ устудьуона буолбутум. Жиркова Варя, Гоголева Ньургуйаана, Аргунова Лида, Алексеева Надя, Калачикова Оля буолан университет сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирсэн, хайыһарынан эстэпиэтэҕэ элбэх күрэхтэһиигэ тэҥнээхпитин булбат этибит. Сайыҥҥы каникулга от үлэтин быыһыгар да сылдьан, дьарыкпын отой бырахпаппын, барытын тэтэрээккэ сурунан (сүрэҕим тэбиитин түргэнин эҥин ааҕа-ааҕа) тириэньэрбэр отчуоттаары сурунан иһэбин. Университекка үөрэнэ сылдьан хайыһарга ССРС успуордун маастарга хандьыдаата буолбутум. Өрөспүүбүлүкэҕэ 9 төгүл чөмпүйүөннээбитим, Саха сирин успуордун маастара ааттаммытым. Университеттааҕы тириэньэрим Дмитрий Николаевич Платоновка олоҕум устата махталым муҥура суох.

Кэргэним – дьылҕам бэлэҕэ

Кэргэним Анатолий Афанасьевич Михайлов – ССРС тустууга успуордун маастара, 57 киилэҕэ киирсэр этэ. Кинини кытары абитуриенныы сылдьан билсибиппит. Эксээмэҥҥэ бэлэмнэнэ сылдьан, билигин Канадаҕа баран олохсуйбут дьүөгэм Алаас Кэтириистиин уһун дистанцияҕа сүүрэбит. Онуоха кэннибититтэн тустууктар эккирэтэллэр. 100 миэтэрэҕэ сүүрүүгэ тустууктар биһигини ырааҕынан быраҕаллар, оттон 3 км – кыайтараллар. Оччолорго кинилэр номнуо маастардар, этэргэ дылы, мин аҕай дэммит уолаттар. Биирдэ “биһигини уһун дистанцияҕа сүүрэргэ үөрэтиҥ” диэтилэр. Кинилэр быыстарыгар сүрдээх симик, дуоспуруннаах Толяны бэлиэтии көрдүм. Ол кэмтэн ыла доҕордоһон барбыппыт. Ити сыл Толялыын иккиэн кыайан үөрэххэ киирбэтэхпит. Бастакы сылбытыгар Гоша диэн табаарыспыт киирбитэ, онтон эһиилигэр – Толя. Дьэ, ол кэннэ мин киирбитим. Бастакы кууруска үөрэнэ сылдьан Толяҕа кэргэн тахсыбытым. Кини Кэбээйи Сиэгэн Күөлүттэн төрүттээх, төгүрүк тулаайах. 7-с кылаастан куоракка ийэтин бииргэ төрөөбүт балтыгар, сейсмостанция инженерэ Марта Петровна кэргэнэ Геннадий Викторович Борисов диэн космофизика институтугар үлэлиир учуонай дьиэ кэргэнигэр иитиллибитэ. Борисовтар икки кыыс оҕолоохтор, онон Толя кинилэргэ уол оҕолорун курдук иитиллибитэ. Оччолорго аатырбыт Д.П. Коркиҥҥа дьарыктаммыт. Ыал буоларбытыгар Геннадий Борисов “хайаан да үрдүк үөрэхтэниэхтээххит, ол кэннэ биирдэ оҕолонуҥ” диэбитэ. Истигэн баҕайы дьон, биир сыл оҕоломмотохпут, онтон иккис сылбытыгар кыыспыт төрүүр төлкөтө тардан, төрөппүт буолар дьолун билбиппит. Толя физическэй иитии кафедратыгар ассыстыанныы киирбитэ, мин салгыы академҥа эҥин олорон баран, үөрэхпин бүтэрдим. Ол тухары оҕобутун бэйэбит көрбүппүт. Үөрэхпин бүтэрбитим кэннэ кафедраҕа үлэҕэ ыллылар, онон кэргэммин кытары бииргэ үлэлиибит. Эдэр ыалы өйөөн, Хайыһар базатыгар олохтообуттара. 1998 с. Новосибирскайга буолбут Универсиадаҕа кыргыттарбын кытары эстэпиэтэҕэ киирсэн бастаабыппыт. Оҕолонон баран пуормабар чэпчэки баҕайытык киирбитим, хайдах эрэ көтө сылдьар курдук буолбутум. Иккиэн спортсмен буоламмыт, бэйэ-бэйэбитин тыл аҥаарыттан өйдөһөрбүт. Оҕобутун соһо сылдьан эрчиллэ барарбыт. Улахан кыыспыт – маннааҕы университет математика уонна информатика институтун, оттон кыра кыыспыт ИТФны тутааччы идэлээх бүтэрбитэ. Күммүтүн-ыйбытын таһаарар үс сиэннээхпит.

Билигин да хайыһарбын олус ахтабын. Кумааҕыттан, күннээҕи түбүктэн ордон, быыс буларым буоллар, үөрэ-көтө хайыһардыы дайыам этэ.

Хоту оҕолорун таһаарар соруктааҕа

Кэргэним көҥүл тустууга Саха сиригэр аан бастаан кыргыттары эрчийбитинэн барбыта. Старостина Туйаара диэн Эбээн Бытантай кыыһын дьарыктаан маастарга хандьыдаат оҥорбута. Бэйэтэ эбээн буолан, хотуларга олус ыалдьара. Челбердиев Вася, Попов Вася диэн Булуҥ уолаттарын утумнаахтык дьарыктаан, 4 сыл иһигэр тустууга уонна хапсаҕайга маастар оҥортообута. Кинилэр билигин да биһиэхэ бэйэбит оҕолорбут курдуктар. Кини кыра норуоттар бэрэстэбиитэллэрин улахан успуорка таһаарар соруктааҕа. Ол эрээри эмискэ ыалдьан хаалбыта. Суорҕан-тэллэх киһитин бүөбэйдээн, элбэхтэ эмтэтэн, син бэттэх аҕаллым. Муус доруобай, үйэтин тухары спортсмен, тустууга успуорт маастара киһи эмискэ сууллубутугар ыһыктынан кэбиһиэх курдук буолбутум. “Кэм-кэрдии эмтиир” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Билигин аттыбар хаама сылдьарыттан олус үөрэбин. Ыарыһаҕы бүөбэйдиир хайдах курдук уустугун тустаахтар бэйэбит эрэ билэбит.

Инбэлииттэр успуортара

Адаптивнай успуорка 2013 сыллаахха кэлбитим. Оччолорго Михаил Дмитриевич Гуляев төлөпүөннээтэ: “Маастаргын дии, суһаллык кэлэ тарт, 2 мүн. эрэ биэрэбин”, – диэтэ. Сып-сап хомунан тиийбиппэр кэбиниэккэ Вера Душкевич уонна Георгий Балакшин олороллор. Оччолорго физическэй култуура уонна маассабай успуорт управлениетыгар тэрээһин отделын начаалынньыгынан үлэлиирим. Михаил Дмитриевич “Биһиги Адаптивнай физкультура киинин арыйаары гынабыт. Эн уопуттаах салайааччыгын, успуорду үчүгэйдик билэҕин, инбэлиит дьону кытары уопсай тылы булар кыахтааххын, онон эйигин салайааччы быһыытынан көрөбүн” диэтэ уонна сарсыныгар эппиэппин биэрэрбэр мас-таас курдук этэн кэбистэ. Түүнү быһа толкуйдаатым. Тэрийии үлэтин билэбин, аны убаастыыр киһим итэҕэлин быһа гынарым хайдах эрэ сатамньыта суох курдук, аны туран, кэргэммин илдьэ сылдьан реабилитациялыырга үчүгэй кыах бэриллэр курдук. Ол иһин сөбүлэһэн кэбистим. Бириэмэтэ тирээн кэллэ быһыылаах. Мин лабараан-ассыстыан, преподаватель, отдел исписэлииһэ, начаалынньыга, саҥа тэриллэр ДЮСШ саабыһа, управление бас үлэһитэ буолан тахсыбыт уопуппун салгыы сайыннарыахтаахпын өйдөөтүм. Онон туга да суох, арай ыра санааҕа эрэ баар кииҥҥэ үлэлии кэллим. Соҕотохпун. Тэрээһин үлэтэ – хайа да киһи ымсыырбат үлэтэ. Соҕотох олорон 6 ый хамнаһа суох үлэлээтим, докумуон толоруутугар сүүрэбин... Оччолорго “Ассоциация спорта инвалидов” диэни салайан олорбут Вера Душкевич уонна тириэньэр Пётр Давыдов (Балынец тириэньэрэ) көмөлөһөөччүлэрдээхпин. Бу саҥа тэриллибит киин атаҕар турарыгар төһөлөөх сыра-сылба барбытын кэпсиир наадата суох.

Суол тэлээччи

Василий Стрекаловскай Сурдоолимпиадаҕа Турцияҕа кыттарыгар барсыбытым. Тойот-хотут спортсмены кытары барыстаҕына, күүлэйдии барар дии саныыллар. Дьиҥэ, биһиги спортсменнарбытыгар эркин буолабыт. Вася аҕата, Ян Николаевич, миэхэ кэлэн “миигин илдьэ барыҥ” диэн көрдөспүтэ. Янныын Кэптэнигэ интэринээккэ бииргэ олорбуппут. Уолун эмтэтээри Нерюнгрига көһөн тиийэн олохсуйбута. Биирдэ университекка кэргэммэр тиийдим. Кини онно тутар хамыыһыйаҕа бэрэссэдээтэллии олорор, көрүдүөргэ Яны утары көрсө түстүм. Киһим “уолбун туттарыстын диэн аҕалбытым да, инбэлиит диэн чугаһаппатылар, көмөлөс” диэтэ. Мин тириэньэрбэр, институт дириэктэрэ Дмитрий Николаевичка тиийэн “бу уол үөрэҕэр олох үчүгэй, дабаай, кыахта биэриэх” диэн көрдөстүм. Онуоха Дмитрий Николаевич “только на общих основаниях” диэн усулуобуйалаан, докумуоннарын туттулар. Уолбут эксээмэннэрин муус доруобай оҕолору кытары тэбис-тэҥҥэ чэпчэки баҕайытык туттарсан, киирэн хаалла. Вася суол тэлбитин кэннэ, сурдолимпийскай чөмпүйүөн Сергей Николаев уонна да атын мөлтөхтүк истэр оҕолор киирэн үөрэннилэр, университекка адаптивнай физкультура кафедрата тэриллэн, бэрт таһаарыылаахтык үлэлии олороллор. Вася мөлтөхтүк истэр, саҥарар да буоллар, кыһыл дьупулуомнаах бүтэрбитэ уонна кэлин саҥарбат, истибэт табаарыстарын дьупулуомнарын хамыыһыйа иннигэр ааҕан биэрэрэ. Лидия Ивановна диэн сурдотылбаасчыт кэлэн көмөлөһөр буолбута. Онон биир оҕоттон сылтаан инбэлииттэри үөрэххэ ылалларыгар төһүү буолбута. Билигин мөлтөхтүк истэр оҕолору таһынан ПОРАлар (илиилэрэ-атахтара эчэйбит оҕолор) киирэн бэркэ үөрэнэ сылдьаллар. Уопсайынан, биһиги кииммититтэн тирэх ылан, Саха сириттэн биллэр-көстөр сурдо уонна паралимпиецтар баар буоллулар. Токиоҕа 4 спортсмен Олимп чыпчаалын ыла бараары бэлэмнэнэллэр. Биһиги кииммитигэр 62 киһи үлэлиир. Бары – үлэлэригэр олус бэриниилээх дьон. Холобур, олорон оонньуур волейболга тириэньэрбит ис сүрэҕиттэн үлэлиир, ол эрээри анал идэтэ суох (географ идэлээх) Константин Гаврильев биһиэхэ үлэлии кэлэн баран, 60 сааһыгар ХИФУга физкультура институтун бүтэрбитэ. Туох да киһиргээһинэ суох эттэххэ, биһиги кииммит Арассыыйаҕа тарбахха баттанар, бастыҥ үлэлээҕинэн биллэр буолла. Билигин “Дохсун” кэннигэр Адаптивнай успуорт киинин дьиэтин астараары сүүрэ-көтө сылдьабыт. Дьиҥэ, туруорсубуппут ыраатта. Онтубун олоххо киллэрбит киһи диэн баҕа санаалаахпын. Быйыл атырдьах ыйын 24 – балаҕан ыйын 5 күннэригэр ыытыллар Паралимпийскай, 2022 сылга буолуохтаах Сурдолимпийскай оонньуулартан улахан ситиһиилэри эрэнэ күүтэбит.

* * *

Анастасия Семёновнаттан “улахан успуорт тэрилтэлэрин салайааччылара бары эр дьон, эйиэхэ хайдах сыһыаннаһалларый, туора көрбөттөр эҥин дуо?” диэн ыйытабын. Онуоха “кырдьык, бу олорон санаатахпына, бары эр дьон эбиттэр, суох, кэбис, миигин хаһан да кынчарыйа, туората көрбөттөр, үлэҕэ бары биир тэҥ эппиэтинэстээх сылдьабыт. Спортсменнар олоххо элбэххэ миккиллибит буоламмыт, “дьахтар-эр киһи” диэн чорбото тутар санаабыт да суох курдук. Эрчиллэр түмсүүлэргэ, күрэхтэһиилэргэ сылдьан маакка кыргыттар – уҥа, уолаттар хаҥас утуйаҕыт диэн буолааччы” диир. Олоххо киһи үөйбэтэх өттүттэн араас түгэн тахсааччы. Анастасия Семёновнаҕа оннук түбэлтэ эмиэ тахса сылдьыбыттаах. Ол эрээри кини ону кыайбыта, кырдьыгын дакаастаабыта. Хор, оннук хорсун, күүстээх санаалаах...

Дмитрий ИВАНОВ

сэһэргэстэ.