Билсиҥ – хомоҕой тыллаах эдэр хоһоонньут уонна «Айар аартыкпыт аргыстара», «Талаан түһүлгэтэ», «Спутники из мира поэзии», «Ыллам ырыа аартыктара» түмсүүлэри түмэр салайааччы Диана Сутакова-Дайаана Куо. Кини бүгүн биһиги «Тэбэнэт» балаһабыт ыалдьыта буолла.
– Диана, дорообо! Хантан хааннааххын, кимтэн кииннээххин ааҕааччыларбытыгар билиһиннэриэх. Төрдүҥ-ууһуҥ туһунан кэпсии түс.
– Дорообо! Ньурба улууһун Хатыытыгар күн сирин көрбүтүм, Ньурбачааныгар оскуоланы бүтэрбитим. Ийэм Фекла Николаевна – ыанньыксыт, аҕам Виктор Николаевич сопхуос араас үлэтигэр үлэлээбитэ. Сайылыктары кэрийэн оҕо сааспын атаарбытым. Билигин иккиэн биэнсийэҕэ олороллор. Балтым Виктория – бастакы куурус устудьуона. Бэйэм икки оҕолоохпун, талбыт курдук уоллаах кыыс. Дархан уон икки сааһа, Юлиана биэһэ. Кэргэним Михаил Юрьевич Амма Бөтүҥүттэн төрүттээх, шиномонтаж үлэһитэ. Бэйэм балыыһаҕа саньытааркалыыбын. Иистэнньэҥ уонна культуролог идэтин бүтэрбитим. Билигин саха литэрэтиирэтин магистратуратыгар үөрэнэбин.
– Дьэ, хаһааҥҥыттан хоһоон кэрэ эйгэтигэр киирдиҥ?
– Оҕо сылдьан ыллыахпын олус баҕарар этим уонна ийэм ынах ыыр кэмигэр, мотуор тыаһын доҕуһуолугар мээнэ тыл ситимин матыыптаан ыллыырым. Онтон убайым Дмитрий Корнилович Потаповка ырыа фонограмматын оҥорторуом диэн, ырыаларбын өргө диэри өйбөр хатыыр буолбутум. Ол сылдьан, араас куонкуруска суруйааччылар хоһооннорун ааҕарым, устунан бэйэм суруйарга холонор ураты дьарыкка умсугуйбутум.
– Хоһоон суруйарыҥ таһынан, бука, айар-тутар эйгэҕэ туох эрэ интэриэһинэй дьарыктааҕыҥ буолуо?
– Уруһуйдуур, ыллыыр-туойар, оһуокай тылын этэр, үҥкүүлүүр кэмнэрим оскуолаҕа хаалбыттара. Култуураттан атын эйгэҕэ үлэлиир буолан эбитэ дуу, эбии дьарыкка бириэмэ булар кыаллыбат да курдук.
– Хайдах турукка хоһоон суруйар иэйии киирэрий?
– Үксүгэр түүнүн киирэр, киһини суруйа илигинэ утуппат, сүгүн сытыарбат тыл ситимэ киһи хайдах баҕарар туруктаах, санаата күүркэйэр кэмигэр кэлэр дьикти иэйии.
– Эн айымньыларгынан дьоҥҥо тугу эмэ этэҕин, кэпсиигин дуо?
– Кылгас кэмҥэ бэлэх кэлбит олоҕу сыаналыырга, бэйэҕэр уонна тулалыыр эйгэҕэр баар кэрэни уонна сырдыгы харыстыырга, ыал дьон ыраас тапталларын, бэйэ-бэйэҕэ үтүө сыһыаннарын күүһүрдэргэ, оҕону дьоллуурга, тугу эмэни өйүүргэ дьулуһарга үөрэтиэн сөбө дуу диэн бичийбитэ буолабын.
– Дьэ, аны, литэрэтиирэ бөлөхтөрүн туһунан кэпсэтиэх. Аан бастаан туохтан саҕаламмытай?
– 2017 сыллаахха культуролог идэтин баһылыырга үөрэҕи бүтэрэр квалификационнай үлэм аатын булууттан саҕаламмыта. Научнай салайааччым Протопопов Семен Семенович “тугу сатыыгын?” диэн ыйыппытыгар, тугу сатыы сатаабыппын барытын санаабытым да, үксүн суруйуунан үлүһүйбүт буоламмын, тиэмэтэ: «Поэтическое творчество как форма социокультурной коммуникации. На примере проекта "Поэзия нашего времени"» диэн буолбута. Үлэм чэрчитинэн, араас литэрэтиирэ бөлөхтөрүн үөрэтэн, ситим түмсүүлэригэр киирэн, эдэр суруйааччыларга соц. ыйытык ыытан, кимниин эрэ көрсөн эбэтэр төлөпүөн нөҥүө кэпсэтэн, Саха сирин ыччатын барытын түмэр литэрэтиирэ түмсүүтэ суох эбит диэн түмүккэ кэлбитим. "Сэргэлээх уоттара" түмсүү саамай сэргэх уола Ньургун Захаров-Ылгын Чыҥыйаны уонна Нам улууһун "Отуу уота" түмсүү көхтөөх кыыһа Оксана Васильеваны кытта кэпсэтэн, өрөспүүбүлүкэбит айар дьоҕурдаах ыччатын биир ситимҥэ киллэриэххэ сөп диэн буолбута. Ол курдук, куйаар ситимин нөҥүө 2017 сыл бэс ыйын 3 күнүгэр "Айар аартыкпыт аргыстара" суруйарга холонор эдэр ыччат түмсүүтэ арыллыбыта. В контакте, бассаап, инстаграм ситимнэриттэн бэйэ-бэйэбитин булсан, түмсүүбүт кыттааччыта элбээбитэ да, көҕүлүүргэ саҥа сорук үөскээбитэ. Ол саҕана, оҕолонон олорор буолан, харчым ыгымын умнан туран, хоһоон айарга араас куонкуруһу ыытарга күһэллибитим. Бирииһэ сэмэй да буоллар, ыччат көҕө арыый эбиллибитэ. Ону таһынан, литэрэтиирэ күрэстэрин балаһыанньаларын ыытыһар буолбуппут. 2018, 2020 сыллардааҕы эдэр суруйааччылар XXI уонна XXII сүбэ мунньахтарыгар, 2019 сылга "Поэзия в лицах. Якутия" диэн Аан дойдутааҕы күрэскэ кыттыбыппыт.
– Түмсүүгүт үлэтэ хайдаҕый"?
– "Айар аартыкпыт аргыстара" түмсүүбүт хас да ситимҥэ үлэтин сырдатар сигэлээх. Фейсбукка Марика Кокорева, ютубка Вера Прокопьева-Итэҕэл, Вконтакте Ираида Коркина-Чугдаара уонна Дмитрий Протопопов, инстаграмҥа Мария Андреева уонна Мария Винокурова, бассаапка уонна телеграмҥа хас да буолан салайабыт. 2020 сыл саҕаланыыта Гаврил Андросов фейсбукка Саха сирин олохтоох норуоттарын тылынан айар-тутар ыччаты барытын түмүөххэ баар этэ диэбитэ. Ону сыта-тура толкуйдаабытым, нууччалыы уонна төрүт аҕыйах ахсааннаах норуот тылынан суруйар ыччаты билбэт кэриэтэ эбиппит. Ол иһин, "Поэзия в лицах. Якутия" бырайыакка тэҥҥэ кыттыбыт доҕотторбутун кэпсэтэн, "Спутники из мира поэзии" нууччалыы суруйар ыччат түмсүүтүн арыйан үлэлэппиппит, онтон аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар ыччаттары ыҥыран киллэрбиппит. "Спутники из мира поэзии" түмсүүбүт ситимҥэ үс сигэни үлэлэтэр: бассаапка Ольга Фролова-Янцен, инстаграмҥа Светлана Черкасова уонна ютубка Екатерина Кычкина салайаллар. 2020 сыл элбэх уларыйыыны аҕалбыта. Арыый аҕа саастаммыт "Айар аартыкпыт аргыстара" түмсүүттэн тахсан саҕалаабыттарыгар "Талаан түһүлгэтэ" диэн түмсүүнү арыйан, бэйэбит кэккэбитигэр киллэртээбиппит, түмсүү салайааччыларынан Анатолий Кириллин-Толикус уонна Саргын Кыыһа Уран Күннэй анаммыттара. Ырыа айар, ыллыыр, матыыптыыр уонна муусукаҕа сыһыаннаах ыччаттарбыт элбээн, туспа "Ыллам ырыа аартыктара" диэн түмсүү тэриллибитэ. Ырыа куттаах түмсүүбүт бассаап ситимин Инна Донская-Дайаана, онтон инстаграм сирэйин Елена Евсеева-Сарыал салайаллар.
– Инстаграмм ситимиттэн көрдөххө, "Айар аартыкпыт аргыстара" түмсүү хоһоонньуттара бэртээхэйдик суруйаллар эбит дии. Бары өттүнэн талааннаахтар. Ыччаттар ситиһиилэрин туһунан кэпсии түһүөҥ дуо?
– Оҕолорбут ситиһиилэрэ олус элбэх. Өрөспүбүүлүкэтээҕи литэрэтиирэ күрэстэригэр ыччаттарбыт көхтөөхтүк кытталлар, миэстэлэһэллэр. Ол курдук, Николай Васильев-Харыйалаах Уола, Наталья Иванова, Саргын кыыһа Уран Күннэй, Вениамин Егоров-Айаан Чакыр, Борис Васильев, Анатолий Кириллин-Толикус, Мария Андреева, Игнат Слепцов-Хайа Тыала, Мария Винокурова, Сюзанна Кондакова, Дмитрий Борисов, Дмитрий Протопопов, Ольга Фролова-Янцен, Евгений Беляев, Светлана Пятерикова, Ольга Винокурова, Алёна Колесова, Варя Осенина уо.д.а. Ырыаһыт ыччаттарбыт бастыҥ ситиһиилэринэн үөрдэллэр: Инна Доская-Дайаана «Туой хайа-2021» Гран-при хаһаайката, Елена Евсеева-Сарыал "Туоллун миэнэ сырдык ырыам..." бастакы өрөспүүбүлүкэтээҕи ырыа айааччылар күөн күрэстэригэр лауреат ll таһымын ылбыта, Альберт Третьяков-Куйаар Уола "Берег Дружбы" өрөспүүбүлүкэтээҕи ааптарыскай ырыа бэстибээлигэр сахалыы ырыа айааччылартан бастакы Гран При буолбута, Мария-Маайа Григорьева ааптарыскай ырыалара үгүс күрэскэ бастыҥ ааптардар кэккэлэригэр киирбитэ уо.д.а. Ону таһынан ырыа айар уонна хоһоон суруйар ыччаттарбыт тэҥҥэ үлэлэһэн, сүүрбэччэ саҥа ырыа күн сирин көрдө. 2018 сыллаахха «Поэзия в лицах» норуоттар икки ардыларынааҕы бырайыак финалыгар Татьяна Барашкова, Евгений Беляев, Светлана Черкасова, Юлиан Ананьев, Владислав Аргунов, Мария Аргунова, Чугдаара, Александра Михайлова, Толикус, Дмитрий Никонов уонна мин киирбиппит, онтон Харыйалаах Уола Гран-при хаһаайына буолбута. Өрөспүүбүлүкэтээҕи эдэр суруйааччылар сүбэ мунньахтарыгар биһигиттэн элбэх ыччат ыҥырыллыбыта: Василий Рожин, Владислав Аргунов, Наталья Иванова, Чэмэлиинэ Ядреева, Сюзанна Кондакова, Вилена Ефремова, Хаарчаана Семёнова уо.д.а. Онтон бастыҥнар кэккэлэригэр киирбит Мария Андреева, Харыйалаах Уола, Чугдаара, Толикус, Ольга Фролова-Янцен, Мария Винокурова Суоттуга буолар сэминээргэ ыҥырыллыбыттара. Ираида, эн эмиэ бэйэҥ бу сыл кэпсээҥҥинэн «Сиэрдээх Арассыыйа» баартыйа Литэрэтиирэҕэ бириэмийэтигэр анал бирииһи ылбытыҥ, Арассыыйатааҕы аҕыйах ахсааннаах омуктар саҕалааччы суруйааччылар күрэхтэригэр бастаабытыҥ. Бу курдук, айар-суруйар ыччаттарбыт күн-түүн ахсын ситиһиилэрэ элбии турар, ким эрэ кинигэ таһаарар, ким эрэ улахан бэстибээлгэ, күрэххэ ситиһиилэнэр.
– Түмсүүлэр уопсастыбаннай олоххо төһө кыттыһалларый? Бэйэҕит тэрээһиннэри тэрийэҕит дуо?
– Арассыыйа былааҕын туһунан хоһоону айан аахпыппыт. Уопсастыбаннай үлэҕэ түптээн үлэлэспиппитин өйдөөбөппүн. Баһаарга эмсэҕэлээбиттэргэ харчынан кыттыһан ыыппыппыт. Марикабыт кинигэтэ тахсарыгар көмөлөспүппүт. Көмө наада буоллаҕына, ким төһө кыайарынан кыттыһар диэххэ сөп. Ону таһынан түмсүү ыччата бэйэ кыаҕынан улуустарыгар үлэлэһэр буолуохтаах. Бибилэтиэкэлэри кытта үлэлэһэн эрэбит. Худмусуойга тэрээһин ыыппыппыт. Ыччаттарбыт презентацияларыгар төһө кыалларынан кыттыһабыт. Күрэстэри ыытарбытыгар, Суруйааччылар сойуустарыттан дьүүллүүр сүбэни кэпсэтэн үлэлэһэбит. Өрөспүүбүлүкэтээҕи, норуоттар икки ардыларынааҕы бырайыактары тэрийэбит.
– Эдэр суруйар талааннаах ыччакка тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Хаһан да суруйаргыттан кыбыстыма, бэйэҥ бэйэҕэр бүгэн сытыма, кырдьыгы суруйартан толлума, сонуну суруйартан туттунума, айар-тутар доҕурдаах ыччаттар түмсүүлэригэр киирэн, бэйэҥ ураты буочаргын буларгар баҕарабын. Биһигини кытта бииргэ саҥа саҕахтары, суруллубатах сонун айымньылары, ылламматах ырыалары көҥүл күөх халлааҥҥа көтүт!
– Диана, махтал. Эйиэхэ үрдүк ситиһиилэри баҕарабын. Билигин хоһоонноргун кытта билсэ түһүөх. Истиҥ иэйиилэргиттэн саҕыллыбыт айымньыларгын ааҕыах.
Уран тыл
Өйбүттэн төлкөлөөх толкуйбун талардыы,
Тыал кэлэн иэйиибин тыыннаахтыы сахсыйыа,
Ураты сибэкки сиэмэтин ыспыттыы,
Уран тыл уос номох буолбуттуу тарҕаныа.
Сахалыы сайаҕас санааны салгыҥҥа
Күн курдук күндүтүк көрөммүн көтүтүөм,
Үс куту курдаттыы кууһардыы астына
Сир ийэм илгэтин сүрэхпэр иҥэриэм.
Мин тылым кымыстыы дыргыйар ырыата
Кый ыраах халааҥҥа кыырайан тахсыаҕа,
Хоһоонум хомпоруун кынатын ырата
Таас хайа үрдүгэр уйатын булуоҕа.
Диана Сутакова-Дайаана Куо.
Таптаатым
Таптаатым баттаххар
Ый кыыма уһуктан,
Тырымныыр сулустар
Ыһыллар кыымнарын.
Таптаатым хаастаргар
Харсыһар кыылларгын,
Тахсыбат тылларгар
Хардата хамсыырын.
Таптаатым хараххар
Күн уота мэниктээн,
Талаһар сырдыкпар
Күлүмнүүр сылааскын.
Таптаатым муннугар
Хотойу олордон,
Таныыгар тыал ыһар
Хос кынат тыаһыырын.
Таптаатым уостаргар
Дьэдьэни буһаран,
Тыллыбыт иэйиибэр
Дыргылын аһарын.
Таптаатым санныгар
Санаарҕаан бараммын,
Тайанан ыларбар
Санньыарым ааһарын.
Таптаатым түөстэргэр
Өйөнөн тураммын,
Тулабын кэтиирбэр
Өндөйөн көрөрбүн.
Таптаатым сүрэххэр
Сүрэҕим тэбэрин,
Таласпыт түгэммэр
Сүгүллэр үөрүүбүн.
Таптыыбын илиигэр
Итиини иитэҥҥин,
Тымныыны тарыйар
Имигэс тарбаххын.
Таптаатым ытыскар
Ытыспын ылаҥҥын,
Тапталга билинэр
Ып-ыраас тылларгын.
Кэпсэттэ
Ираида Коркина-
Чугдаара.
