Алаас уола муоранан онус сылын устар

Сахаттан байҕал флотугар үлэлиир ыччат ахсааннаах буолуохтаах. Бүгүн биһиги кэпсэтэр ыалдьыппыт – Борис Григорьев 2011 с. Эмис (Амма) орто оскуолатын кэннэ Владивостокка Адмирал Г.И. Невельской аат. муора университетыгар туттарсан киирэн, судоводитель-инженер идэтин баһылаабыта. Билигин кини байҕал аалын исписэлииһэ буолан, «АЗИА» диэн Арассыыйа аан дойдуга биллэр таһаҕаһы тиэйэр хампаанньатыгар суудуна хапытаанын 2-с көмөлөһөөччүтүнэн, штурманынан ситиһиилээхтик үлэлиир. Үгүс Махтал, хайҕал суруктаах.

– Борис, сахаҕа сонун үөрэххэ хайдах туттарсыбыккыный?

– Оскуола кэннэ өрөспүүбүлүкэ Үөрэххэ департамена киин куораттарга оҕолору үөрэххэ ыларын истэн, докумуоммун Владивостокка Адмирал Невельской аат. университекка судоводитель идэтигэр туттарбытым, курсаан буолбутум. Университеппыт байыаннай кафедралаах буолан, байыаннай үөрэх курдуга. Хаһаарыма олоҕо, эдэр байыас кууруһа, дневальнайдааһын, нэрээт, строевой...

– Хайдах быһыылаахтык үөрэммиккитий?

– Үс мачталаах хараабылга 50 курсаан этибит. Сарсыардаттан үскэ диэри үөрэнэрбит, ол кэннэ быраактыка саҕаланара. Киинэҕэ көстөрүн курдук, үөһэ авралга сүрэн тахсарбыт, хараабыл тумуһугар рациялаах туран чугаһаабыт катердары, оҥочолору маныырбыт, түүнүн майаактарынан үөрэнэрбит. Оттон сайыҥҥы быраактыка кэмигэр 4-5 ыйга мотуруоһунан наймылаһан, хамнас аахсарбыт.

– Моряктар «сүрэхтэнэллэригэр туустаах ууну иһэллэр» дииллэр...  

– Кырдьык, оннук үгэс баар. Хараабылга бастаан киирдэххэ, истикилээҥкэнэн байҕал уутун иһэрдэллэр. Даҕатан эттэххэ, байҕал уутугар Менделеев таблицатын элэмиэнэ барыта баар. Киһиэхэ туһалаах бэссэстибэлэр эмиэ. Кини тирии бааһын үтүөрдэр, сүргэҥ көтөҕүллэр, эмтээх. Ол да иһин дьон байҕалга сынньана барарга дьулуһар.

– Байҕалга киһи түргэнник үөрэнэр дуо?

– Бастаан тахсарга хачайдыырыттан киһи сүрэҕэ өлөхсүйэр. Үгүс киһи ону тулуйбакка өтөр төннөр. Мин бастаан сүрэҕим уонча мүнүүтэ көппүтэ, мэйиим эргийбитэ. Хата, ол кэннэ «байҕал ыарыытын» билэ иликпин. Сорох хапытааннар билигин да ыалдьаллар, ол эрээри сүрэхтэрин баҕатынан сылдьаллар.

– Туох эбээһинэстээххиний?

– Бэһис сылбын Азия, Уһук Илин эрэгийиэннэригэр Хотугу-Муустаах байҕалынан, Чукотканан таһаҕас тиэйиитигэр сылдьабын. Индия, Чуумпу, Хотугу Муустаах далайдарынан, Дьоппуон, Чукотка, Араҕас, Беринг, Средиземнэй, Хара, Кыһыл, Аравия, Соҕурууҥҥу Кытай, Илиҥҥи Кытай, Лаамы, Илин Сибиир байҕалларынан, Греция, Турция, Хорватия, Сингапур, Вьетнам, Кэриэйэ, Кытай, Дьоппуон сирдэринэн уһуннум. Кытайга, Дьоппуон сиригэр, Кэриэйэҕэ таҕыстым да, бэйэлэрин киһилэрин курдук көрөллөр, олохтоохтор кэпсэтэ сатыыллар.

Сыл аайы Севастопольга «Кырыым Куубага» баарыстаах регата ыытыллар. Ол чэрчитинэн, биирдэ «Надежда» диэн үс мачталаах, баарыстаах хараабылбытынан сири эргийэ айаннаабыппыт. Күрэхтэһии кэнниттэн экипаж дьиэтигэр көппүтэ. Оттон биһиги Кырымҥа көтөн кэлэн, хараабылбытын Хара, Средиземнэй байҕалларынан, Турциянан, Грециянан, Египетинэн, Суэц ханаалынан, Хорватиянан, Сингапурунан, Вьетнамынан, Кэриэйэнэн эргийэн Владивостокка аҕалбыппыт. Хас порт аайы тохтоон, уочаратынан үстүү күн тахсан сынньанар, күүлэйдиир этибит.

– Уопсайынан, алаас оҕото байҕалга хайдах тиийэн хааллыҥ?

– Кырдьык, бииргэ үөрэммит, үлэлиир дьонум «байҕала суох ыраах сиртэн хайдах манна кэлэн хааллыҥ» диэн соһуйаллар. Оттон мин олох кырабыттан ону-маны билэ-көрө сатыыр дьулуурдаахпын. Ону тэҥэ дьоммуттан үөрэнэн буолуо, кинигэни ааҕарбын олус сөбүлүүбүн. Бырааппын кытта бибилэтиэкэттэн үрүксээк муҥунан кинигэ уларсан кэлэн, атастаһа сылдьан сахалыы, нууччалыы ааҕарбыт.

Маҥнай остуоруйалартан саҕалаабыппыт. Онтон былиналарга, кэлин детективкэ, фантастикаҕа көспүппүт. Ити курдук Эмис бибилэтиэкэтин кинигэлэрин бүтэрэн, аны, Амма бибилэтиэкэтин булбуппут. Улуус киинигэр олимпиадаҕа киирдэхпитинэ, бырааппын кытта эмиэ үрүсээк муҥунан кинигэлээх тахсарбыт, онно биһигини эмиэ билэр буолбуттара. Уопсайынан, улуус киинигэр өрүү кинигэ эрэ уларсаары киирэр этим.

Элбэҕи аахпытым ыраах үөрэнэ барарбар олус туһалаабыта, нууччалыы тылым да саппааһа байбыта. Оҕолорго «кинигэ тыл саппааһын байытар, толкуйдуурга үөрэтэр, оҥорон көрөр дьоҕургун сайыннарар, хайдахтаах да киинэттэн ордук туһалаах» диэн сүбэлиэм этэ. Элбэх тылы билэр киһи таһыма улаатар, аан барыта арыллар. Оттон байҕалга тиийэрбэр оҕо сылдьан Роберт Стивенсон «Остров сокровищ» айымньытын аахпытым сирдээбитэ буолуо. Ол кинигэни ааҕан баран, Аллараа Бэстээхтэн поруомунан устан иһэн, мэлдьи хараабылы ыытыахпын баҕарар буолбутум, судоводитель куурустарыгар ыҥырар биллэриилэри ымсыыра ааҕарым.

– Муораҕа хайдах хараактардаах дьон үлэлиирий?

– Дьиҥэр, үөрэххэ уонча саха уола киирбиппит. Хомойуох иһин, бастакы семестри, хаһаарыма олоҕун үгүс уол тулуйбатаҕа. Онон, Покровскай уолунуун иккиэ эрэ буолан бүтэрбиппит эрээри, кини байҕалга барбатаҕа. Байҕалга мин соҕотох хаалан үлэлии сылдьабын.

Толкуйдаан көрдөхпүнэ, тыа оҕолоро бэйэбитин өйдүөхпүтүттэн үлэҕэ-хамнаска эриллэн улаатабыт: кыһыны быһа хотон, саас-күһүн – муус, мас, сайынын – от. Оскуолаттан кэлээт, хотоҥҥо сүүрэрбит, онтон хотонтон – куруһуокка, сиэксийэҕэ. Ол кэннэ киэһэ дьиэҕэр кэлэн, аны хаар, муус киллэрэн ууллараҕын, мас хайытаҕын, оһох оттоҕун, ас астыыгын, уруок ааҕаҕын. Күнүҥ ити курдук бүтэр уонна сарсыныгар эмиэ оннук салҕанар. «Үлэ тулуурга иитэр, киһини киһи оҥорор» диэн итини этэллэрэ буолуо. Ол барыта киһи инники олоҕун акылаатын оҥорор. Онон ыарахантан чаҕыйбакка, харса суох инниҥ диэки баран иһиэххэ, бэйэҕэр эрэллээх буолуохха наада. Оччоҕо эрэ билбэт сирдэргэр тиийэҕин.

Байҕалга тула өттүҥ уу, билбэт сирдэргинэн устаҕын, хас мүнүүтэ аайы куттал суоһуур – баҕар, чаардыаххын, харгыга иҥниэххин, туохха эмэ кэтиллиэххин сөп. Аны дьоҥҥуттан, кэргэҥҥиттэн-оҕолоргуттан сылы сыллаан тэйиччи сылдьар уустук – оҕолоруҥ хайдах хаампыттарын көрбөккүн, бастаан хайдах тылламмыттарын истибэккин. Кэлбитиҥ номнуо хаама, саҥара сылдьаллар.

Сири-дойдуну көрөр, бэйэтин тургутар баҕалаах саха ханна баҕарар тиийэр. Ол иһин хас биирдии киһи олоҕун суолун бэйэтэ талар, быһаарар. Мин идэбин бэйэм баҕабынан талбытым, бары ыарахаттары тулуйбутум, кэмсинэрим суох. Үлэбинэн өссө сайдан, үрдээн, ыраах айаҥҥа устар хапытаан буолар, көрө илик байҕалларбын-далайдарбын көрөр, сири-дойдуну эргийэр, бары кэнтиниэннэринэн устар баҕалаахпын. Байҕалтан тохтоотоххо, кэлин үлэ булар уустук дииллэр. Онон иккис үөрэҕи баһылыыр баҕа санаа, толкуй эмиэ баар.

– Бэйэҕин өр көрдөөбүтүҥ дуо?

– Оскуолаҕа сырыттахпына учууталым И.В. Петров көҕүлээн, эр киһи буолаары мас тардыһыытынан, гиирэнэн, улахан кылааска хапсаҕайынан дьарыктаммытым. Оскуола уолаттара сайын Эмистэн 25 км Бырамаҕа (Мэҥэ Хаҥалас) бэлисипиэтинэн тиийэн, мас тардыһан, күрэхтэһэн кэлбиттээхпит.

Тыйаатыр куруһуогар сылдьан, сыаҥкаҕа оонньуурум. Оҕолор, бэл, кылгас киинэни кытта устубуппут, мин сүрүн дьоруойу толорбутум. Т.В. Бандероваҕа ырыаҕа дьарыктаммытым, бырааһынньык аайы ыллыырым. Күрэстэргэ кыттарым да, миэстэлэспэт буоламмын, «ырыа миэнэ буолбатах быһыылаах» диэн, аны, М.И. Владимирова салайааччылаах «Эрэкэ-Дьэрэкэ» фольклор бөлөҕөр көспүтүм. Күпсүүргэ, хомуска оонньуурум. Онно сылдьан биир сайын 6-7 нэһилиэк ыһыаҕар сылдьыбыппыт, олус интэриэһинэй этэ. Аны, өрөспүүбүлүкэтээҕи «Хотугу сулуска» кыайан, лауреат буолан, Татарстаҥҥа норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээлгэ тиийэн кыттыбыппыт, эмиэ лауреат буолбуппут. Ити курдук атын сири-дойдуну көрөн, астынан, туох эрэ харгыстарын туораттаҕым. Ол иһин оскуолам кэнниттэн ыраах барарбын куттамматаҕым.

– Хараабылга иллэҥ кэмҥэр тугунан дьарыктанаҕын?

– Ааҕабын, нэдиэлэҕэ үст-түөртэ эппин, хааммын эрчийэбин. Аскалон Павлов, Лэгэнтэй, Киджа, Джида курдук ырыаһыттары, «Breakout» рок бөлөҕү, о.д.а. араадьыйанан, сороҕор хачайдаан, дуоһуйа истэбин. Гитарабын мэлдьи илдьэ сылдьабын. «Фингерстайл» ньыманан оонньуубун. Аны ыллыырга холонуохпун баҕарабын. Убайым Алик Григорьев ырыаларын сөбүлээн истэбин. Кини да ырыаларыттан, холобур, «Дойдум ахтылҕана» ырыатын үөрэтиэм дии саныыбын. Интэриниэт хараабылтан, хампаанньа төлүүрүттэн тутулуктаах, түргэнэ суох да буоллар, баар. Дьиҥэр, биэрэктэн тэйдиҥ да, сибээс сүтэр. Ыксал буоллаҕына, төлөбүрдээх спутнигынан кэпсэтиэххэ сөп.

– Дойдугун, дьоҥҥун күүскэ ахтарыҥ буолуо?

– Сылга, ортотунан, 3-4 ый уоппускалаахпын. Кэргэним Сунтаартан төрүттээх куорат кыыһа Анастасия баан дьыалатын үөрэҕин бүтэрбитэ, билигин оҕолорбутун көрөн олорор, куоракка бааллар. Эмиспэр хайаан даҕаны тахсан ахтылҕаммын таһаарабын, дьоммор үлэҕэ-хамнаска көмөлөһөбүн. Төрөппүттэрим тыа сирин үлэһит дьоно, нэһилиэк олоҕор, уус-уран самодеятельноска көхтөөхтүк кытталлар. Аҕам Роберт Григорьевич бэйэтин талаанынан гармошкаҕа, гитараҕа, бас гитараҕа, охсор, клавишнай үнүстүрүмүөннэргэ оонньуур, «Үрүҥ түүн» ВИА дэгиттэр музыкана, ырыаһыта, «Кэрэли» ансаамбыл үҥкүүһүтэ, остуол оонньууларынан дьарыктанар. Ийэм Елена Захаровна ансаамбыл ырыаһыта буолан Москубаҕа, Санкт Петербурга тиийэ ыллаан-туойан кэлбитэ. Быраатым Марат Биология кыһалҕаларын чинчийэр институт аспирана, балтым Туйаара Технология уонна дизайн коллеһын устудьуона, модельер-конструктор идэтигэр үөрэнэр. Ити курдук чугас дьонум бары этэҥҥэ олороллоруттан дьоллоохпун. Оттон миигин байҕал угуйар, уҥуоргу саҕахха туох баарын, мин суох сирбэр туох буола турарын барытын билиэхпин баҕарар баҕа санаам баһыйар.

Алтана АРТЕМЬЕВА.